*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.

مەن 1884 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى تورعاي ۋەزى قايداۋىل مەكەنىندە تۋدىم. اكەم - كەدەي تابىنان، ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنان. بۇل رۋدا دا باسقا رۋلارداعىداي كوشپەلىلەر دە، وتىرىقشىلار دا بولدى.
مەنىڭ اتا-انامنىڭ بارلىق بالاسىنىڭ ۇشەۋى - ۇل، قالعانى قىز ەدى. وتباسىمىز جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. اكەم بايلاردىڭ ەسىگىندە ءجۇردى. سىر-داريادان كوشىپ ءوتىپ بارا جاتقاندار كەيدە تاماققا تالشىق بولار بىردەڭەلەر تاستاپ كەتەتىن. ءبىزدىڭ جەرىمىز شۇرايلى، شابىندىعىمىز مول بولعاندىقتان، ولار باعىپ بەر دەپ اكەمىزگە مال قالدىرىپ كەتەتىن. ول ءۇشىن اكەمىزگە اقشا جانە ازداعان باس مال تيەتىن.
مەن بالا كەزىمنەن اڭ اۋلاۋدى جاقسى كوردىم. ون جاسىمنىڭ وزىندە-اق اكەمنىڭ ەسكى توت باسىپ كەتكەن بىتىرا مىلتىعىمەن بودەنە، قاز تاعى باسقاداي كوكتەمدە ورالعان قۇستاردى اتاتىن ەدىم. ءبىزدىڭ وڭىردە اقبوكەندەر، قاراقۇيرىقتار كوپ بولادى. مەن ولاردى دا اۋلادىم.
جەتى جاسىمنان اتقا شاپتىم. جازعىتۇرىم اكەم بايعا جالدانىپ، باي مالىمەن ءجۇز-ەكى ءجۇز، كەيدە ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي جەرگە  جايىلىم ىزدەپ كوشىپ جۇرەتىن.

*1946 جىلدىڭ جەلتوقسان - 1947 جىلدىڭ قاڭتار ايلارىندا ءا.ت.جانگەلديننىڭ ءوز اۋزىنان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ر.ي. گولۋبەۆا جازىپ العان بۇل ەستەلىكتەر كەيبىر قىسقارتۋلارمەن ۇسىنىلىپ وتىر.

مەن 1884 جىلى قازىرگى قوستاناي وبلىسى تورعاي ۋەزى قايداۋىل مەكەنىندە تۋدىم. اكەم - كەدەي تابىنان، ورتا ءجۇزدىڭ قىپشاق رۋىنان. بۇل رۋدا دا باسقا رۋلارداعىداي كوشپەلىلەر دە، وتىرىقشىلار دا بولدى.
مەنىڭ اتا-انامنىڭ بارلىق بالاسىنىڭ ۇشەۋى - ۇل، قالعانى قىز ەدى. وتباسىمىز جوقشىلىقتا ءومىر ءسۇردى. اكەم بايلاردىڭ ەسىگىندە ءجۇردى. سىر-داريادان كوشىپ ءوتىپ بارا جاتقاندار كەيدە تاماققا تالشىق بولار بىردەڭەلەر تاستاپ كەتەتىن. ءبىزدىڭ جەرىمىز شۇرايلى، شابىندىعىمىز مول بولعاندىقتان، ولار باعىپ بەر دەپ اكەمىزگە مال قالدىرىپ كەتەتىن. ول ءۇشىن اكەمىزگە اقشا جانە ازداعان باس مال تيەتىن.
مەن بالا كەزىمنەن اڭ اۋلاۋدى جاقسى كوردىم. ون جاسىمنىڭ وزىندە-اق اكەمنىڭ ەسكى توت باسىپ كەتكەن بىتىرا مىلتىعىمەن بودەنە، قاز تاعى باسقاداي كوكتەمدە ورالعان قۇستاردى اتاتىن ەدىم. ءبىزدىڭ وڭىردە اقبوكەندەر، قاراقۇيرىقتار كوپ بولادى. مەن ولاردى دا اۋلادىم.
جەتى جاسىمنان اتقا شاپتىم. جازعىتۇرىم اكەم بايعا جالدانىپ، باي مالىمەن ءجۇز-ەكى ءجۇز، كەيدە ءۇش ءجۇز شاقىرىمداي جەرگە  جايىلىم ىزدەپ كوشىپ جۇرەتىن.
قايداۋىل اۋىلى - تابيعاتتىڭ ءبىر كوركەم بۇرىشى. جاقىن جەردەن وزەن اعىپ وتەتىن، وعان ماڭايداعى 60-70 شاقىرىمدا سۋ جوق بولعاندىقتان، سۋاتقا دالا اڭدارى كەلەتىن. نۋ قامىستا جابايى قۇس كوپ ەدى. ءبىزدىڭ وتباسىمىز وسىلارمەن كۇن كورەتىن.

مەن ءوزىمنىڭ اتام تاڭىربەرگەننىڭ جانكەلدى دەگەن فاميلياسىندامىن.
اتامدى اكەمنىڭ اڭگىمەلەرىنەن بىلەتىنمىن، اكەم ادەتتە وتباسىمىزدى كەشكە جيناپ وتىرىپ، اتامىز تۋرالى اڭگىمەلەيتىن. اتام دا كەدەي بولسا كەرەك، ول پاتشاعا قارسى بولىپتى، جارلى-جاقىبايدى قاناپ، ەڭ قۇنارلى جايىلىمداردى تارتىپ الىپ، شامادان تىس سالىقتار سالىپ، قىزداردى كۇشپەن اكەتىپ، باسسىزدىقتار جاساعان پاتشا اكىمدەرى مەن ولاردىڭ جاندايشاپتارىن جەك كورەدى ەكەن.
ول ورتا جۇزدە قازىرگى لۋتوۆسكي، قايداۋىل اۋداندارىندا  كوتەرىلىسكە شىققان. سونداعى شايقاستاردىڭ بىرىندە مەرت بولىپ، ەل ەسىندە باتىر رەتىندە ساقتالىپ قالعان.    ەرتە جاسىمنان مەنىڭ وقىعىم كەلدى، بىراق ءبىزدىڭ جەرلەردە ول كەزدە مەكتەپتەر بولمادى. بىردە ءبىزدىڭ اۋىلعا تورعايدان ءبىر قازاق مۇعالىم كەلدى. ول وتە اسەم كيىنەتىن: وقالى باسكيىمى، التىن تۇيمەلى بىلعارى بەشپەنتى جاراسىپ تۇراتىن. ونى كورىپ قاتتى قىزىقتىم، مەنىڭ دە مۇعالىم بولعىم كەلىپ كەتتى. مەن ودان:
- مەن دە وقىپ، سودان سوڭ مۇعالىم بولا الام با؟ - دەپ سۇرادىم.
ول: «ءاربىر جاس وقىپ، سودان سوڭ مۇعالىم بولا الادى»، - دەدى. ءسويتىپ قاي جەردە مەكتەپ بارىن، وعان قالاي ءتۇسۋدى ايتىپ بەردى. مۇعالىممەن اڭگىمە مەنىڭ ەركىمدى الدى.
مەن اكەمە مەكتەپ تۋرالى ايتىپ، وقىعىم كەلەتىنىمدى بىلدىرگەنىمدە، ول تىپتەن تىڭداعىسى دا كەلمەدى. مەن ۇيدەن قاشۋعا بەكىندىم، تەك ىڭعايلى ءساتتى عانا كۇتتىم، كوپ ۇزاماي ونداي ءسات تۋدى. كورشى اۋىلدان تورعايعا اتتانعان كەرۋەنمەن بىرگە جاسىرىن كەتىپ قالدىم. مال ايداۋشى بولىپ جالداندىم، تابىن كۇزەتتىم، سول ءۇشىن ماعان تاماق بەردى. تورعايدا بىزگە كەلگەن مۇعالىمدى تاۋىپ الدىم. ونى احمەت بالعىنباەۆ دەيدى ەكەن، ءوزى - ورىس تىلىندە وقىتاتىن قولونەر مەكتەبىنىڭ مەڭگەرۋشىسى.
مۇعالىم مەنى ءوزىم سياقتى 35-40 ەر بالا وقيتىن ۇلكەن بولمەگە الىپ كەلدى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقتار دا، ورىستار دا بار ەدى. مەكتەپتە ساۋات اشۋعا، اعاش جانە تەمىر ونەرلەرى كاسىبىنە ۇيرەتتى. ءبىز مەكتەپ جاتاقحاناسىندا تۇردىق. ماعان اعاش ونەرى ۇنايتىن، ال ءوزىم جاساعان ءبىرىنشى ورىندىق مەندە ماقتانىش سەزىمىن وياتتى.

سودان   ءبىر جىل وقىدىم. اكەم كەلدى. مۇعالىممەن كەرىسكەن اڭگىمەدەن سوڭ، مەنى ۇيگە الىپ كەتتى. مەن تاعى دا دالا ەركىندە بولدىم. بىراق ويىم جاتسام-تۇرسام مەكتەپ ەدى، تاعى دا ۇيدەن كەتۋگە بەل بايلادىم. ءبىر جىلدان، الدە ءبىر جارىم جىلدان كەيىن بە، ايتەۋىر، مەن تاعى دا قوستانايعا باراتىن كەرۋەنگە ىلەستىم. بۇل قاشقانىمدا مەن، بايدىڭ ەكى جىلقىسىن الا كەتكەن ەدىم، سولارمەن تورعايعا جەتتىم. وندا ءبىر اتتى وتىز سومعا ساتتىم دا، ەكىنشىسىمەن ودان ءارى جول تارتتىم.
قوستانايدا باياعى تورعايلىق مۇعالىمنىڭ كەپىلحاتىن الىپ، حالىق ۋچيليششەلەرىنىڭ ينسپەكتورى اللەكتوروۆقا باردىم، ول مەنى ەكى كلاستىق ورىس-قىرعىز مەكتەبىنە ورنالاستىردى.
ەكى جىل ءوتتى. وقۋىم جامان بولمادى، بىراق ورىس تىلىنەن كوپ قينالدىم. اكەم مەنى ۇيگە قايتارىپ الماق ويىنان قايتپاي، بىردە ساباق كەزىندە كۇتپەگەن جەردەن مەكتەپكە كىرىپ كەلدى. ينسپەكتور ارا ءتۇسىپ، مەنىڭ قالۋىما اكەمدى كوندىردى.
وسىدان كەيىن مەن اكەم وقۋىما بوگەت بولماس ءۇشىن، بۇدان دا الىسقا كەتۋگە بەكىندىم. ينسپەكتور بۇل ىسىمە بەلسەندى كىرىستى، مەنى ورىنبور ءدىني ۋچيليششەسىنە -جارتىلاي جابىق تيپتەگى وقۋ ورنىنا اۋىستىردى. وندا ەسكى ءدىني سەميناريانىڭ تارتىپتەرى ۇستەم بولدى. وقۋشىلار جاتاقحانالاردا تۇردى. ول كەزدە جانى ءتىرى، قابىلەتتى، جولداستىققا ادال جاقسى ءبىر پەتروۆ دەيتىن ورىس بالاسى جاقىن دوسىم بولدى. بىزدەر ۇيىقتاۋعا جاتقاندا، كەشتەر بويىندا ول قىزىقتى وقيعالاردى اڭگىمەلەپ ايتاتىن. مۇعالىمدەر ءبىلىمىنىڭ سىرتقى جاتتاندىعىنا عانا كوڭىل ءبولىپ، نەگىزىنەن، تاربيلەنۋشىلەردىڭ ءدىني كوزقاراستارىن قالىپتاستىرۋعا تىرىساتىن.
مەكتەپتەگى وقۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرى دىنگە كۇمانمەن قارايتىن. بىردە تۇندە جاستار كەزەكتى پىكىرتالاسىنا كىرىسىپ كەتكەندە، جاتاقحاناعا ينسپەكتور جەتىپ كەلدى. شام جانىپ تۇرعان.
- شامدى كىم جاقتى؟ نەگە ۇيىقتامايسىڭدار، نە تۋرالى تالاسىپ جاتىرسىڭدار؟ - دەپ تەرگەي باستادى. ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى جەكەلەپ قاماپ قوياتىن كارتسەر كۇتىپ تۇرعانىن تۇسىندىك. پەتروۆ شامدى ءسوندىرىپ، توسەگىنە ورالدى. كەنەت وقۋشىلار ءوزارا كەلىسپەي-اق ينسپەكتورعا ودەيال جابا سالدى دا تەپكىنىڭ استىنا الىپ قابىرعالارىن ەزگىپ تاستادى. تەرگەۋ-تەكسەرۋ باستالدى، ول بىرنەشە كۇنگە سوزىلدى، الايدا ەشكىم ەشكىمدى كورسەتپەدى.
جارتى جىل ءوتتى. اكەم ورىنبورعا كەلدى. ول ورىنبوردان ءۇش شاقىرىم جەردەگى «ايىرباس» سارايىنا توقتادى. مۇندا رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلداردا ورىس جانە ورتاازيالىق ساۋداگەرلەر اراسىندا تاۋار ايىرباستاۋ جۇرەتىن. بۇل شاقتاردا ورىنبور ورتا ازيا قاقپاسى سانالاتىن. بۇل ساراي ورتا ازيا حالىقتارىن وتارلاۋ ءۇشىن تىرەك رەتىندە سالىنعان. ورىنبور كازاكتارى ورتا ازيا حالىقتارىن وسى جەردەن باعىندىرعان.
وسى ايىرباس سارايىندا تاۋار ايىرباسى جۇزەگە اساتىن. مۇندا كوپتەگەن دۇڭگىرشەكتەر قۇرىلعان. ساۋداگەرلەر مال، ەت، ءجۇن ايىرباستايدى. ورنىنا كويلەك، اياقكيىم، توقىما بۇيىمدار، اشەكەي-سالتانات زاتتارىن الاتىن. مىڭداعان شاقىرىمدار اسىپ، جىل سايىن وسى جەرگە قيساپسىز ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىلار، قورا-قورا قويلار، قوتان-قوتان تۇيەلەر ايداپ اكەلىپ جاتادى. مۇندا اربىردەن سوڭ ادام دا ساتىلاتىن.
مەنىڭ اكەم وسى ايىرباس سارايىنا ايالدادى. سودان سوڭ ول مەكتەپكە كەلدى. ءۇزىلىس كەزىندە ماعان بالالار جۇگىرىپ كەلىپ:
- ساعان اكەڭ كەلدى، - دەدى.
بۇل ۋاقىت ىشىندە اكەم قارتايىپ قالىپتى. ول مەنى كورگەندە، جىلاپ جىبەردى:
- اكەڭدى تانىپ تۇرسىڭ با؟-دەپ سۇرادى.
- ارينە، تانىپ تۇرمىن. دۇنيەدە ءوز اكەسىن تانىمايتىن ادام بولا ما؟ - دەپپىن مەن.
ول مەنى ۇيگە ورالۋعا كوندىرگىسى كەلدى، بىراق مەن باس تارتتىم. ۋچيليششەنى 1903 جىلى ءبىتىردىم. ودان ءارى ءبىلىم الۋعا ۇمتىلىپ، قازان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا وقۋعا ءتۇستىم. قازاندا، ۋنيۆەرسيتەتتەر قالاسىندا، جاڭا ءومىر باستالدى. الايدا مەنى قورشاعان ورتا وزگەرمەدى. باياعى ماڭعاز كولگىرسۋ، ەكىجۇزدىلىك ۇستەم ومىردە باز كەشىپ جاتتىم.
سەميناريا ديرەكتورى بوبروۆنيكوۆ دەگەن بولدى. بوبروۆنيكوۆ تا، الەكتوروۆ تا، بالعىنباەۆ تا ءىس جۇزىندە بۇراتانالار - رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى جىلداردا بىزدەردى سولاي اتايتىن - اراسىنا پراۆوسلاۆيەنى ەنگىزۋدى جۇزەگە اسىرۋشى ميسسيونەرلەر ەدى. ولاردىڭ ءبارى دە سول كەزدەگى بەلگىلى ورىستاندىرعىش، ورتاازيالىق بۇراتانالىق مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى يلمينسكيدىڭ شاكىرتتەرى بولاتىن. ولار وسى ىستە ءوز مانساپتارىن جاسادى. بالعىنباەۆ - اسا ءىرى بايدىڭ بالاسى - ەكى ۇلىن دا وسى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا بەردى، بوبروۆنيكوۆ ورىنبور وقۋ كورپۋسىنىڭ قامقورشىسى قىزمەتىنە، سودان كەيىن حالىق اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ كەڭەس مۇشەلىگىنە تاعايىندالدى.
قازاندا مەن ەكى جىلداي وقىدىم. اسا اۋىر بولعان وسى ەكى جىلىمداعى جارىق ساۋلە تاريح مۇعالىمى اشمارين بولدى. ول اسا ءبىلىمدار، وزىق كوزقاراستاعى، بىرنەشە تىلدەردى، سونىڭ ىشىندە اراب ءتىلىن دە، بىلەتىن ادام ەدى. باسقالاردان دا مەنىمەن جاقىن بولدى. قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىندە قىزىقتى اڭگىمەلەرىندە ول مەنى شىعىس تاريحىمەن، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ۇلتتىق شەت ايماقتاردى وتارلاۋ تاريحىمەن تانىستىردى، سامودەرجاۆيەنىڭ شىن بەت-پەردەسى تۋرالى اڭگىمەلەدى، رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس تاريحىن ايتىپ بەردى. بۇل اڭگىمەلەر مەنىڭ كوزقاراستارىمنىڭ قالىپتاسۋىنا زور ىقپال ەتتى.

1905 جىلدىڭ قازان ايى. قازان قالاسىندا 17 قازان  مانيفەسى تۋرالى بەلگىلى بولدى. ءبارىمىز مۇعالىمىمىزبەن دەمونستراتسياعا شىقتىق. كوشەلەردە حالىق كوپ ەكەن، ءبىز دەمونسترانتتارعا قوسىلدىق. پرولوم كوشەسىنە ءوتىپ، ۆوسكرەسەنسكي كوشەسىنە جەتكەندە، كەنەتتەن: «كازاكتار!» دەگەن ايقايلار جاڭعىرىپ كەتتى. ولار دەمونسترانتتاردى قورشاپ الىپ، اتا باستادى، قامشىلارمەن سوقتى.

جارالانعاندار كوپ بولدى. مۇعالىم اشمارين باسىنان جارالاندى. بىزدەردىڭ ءبارىمىزدى تۇتقىنداپ، قالالىق دۋما ۇيىنە ايداپ اپاردى. ول جەرگە مىڭعا جۋىق تۇتقىنداردى جينادى. بۇل مەنىڭ ءبىرىنشى رەۆوليۋتسيالىق قادامىم بولدى. ءبىزدى ءبىر اپتا ۇستادى، تەرگەدى - سودان سوڭ بوساتتى.
سەمينارياعا ورالعاندا، ءوزىمنىڭ سەميناريادان شىعارىلعانىمدى ءبىلدىم. ءسويتىپ مەنى مىنا قوعام لاقتىرىپ تاستادى. باراتىن جەر جوق: تۋعان دالام - الىستا. قالادا دوستارىم جوق ەدى. ءوزىمنىڭ ءويتىپ-ءبۇيتىپ جيناعانىمدى الىپ، ماسكەۋگە بارۋعا بەل بايلادىم: سوندا ءبىلىمىمدى جالعاستىرۋىم كەرەك.

تانىستارىمنىڭ سەپتىگىمەن مەن ماسكەۋ ءدىني اكادەمياسىنىڭ تاريح فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. وعان ءتۇسۋ جەڭىل بولدى. ماسكەۋ تۇبىندە ترويتسكو-سەرگەيەۆكادا تۇردىم. ماعان ءدىنبۇزار، قۇدايسىز اتاعى جامالدى. جاردەم اقشا، ستيپەنديا بەرمەدى، ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا اينالدى.
ءبىرىنشى وقۋ جىلى بىتكەن سوڭ، 12 جىلدا العاش رەت ۇيگە بارىپ كەلدىم. استانادان (ماسكەۋدى ايتادى. -رەد) بارعان ماعان تۋعان اۋىلىم كەدەي، جۇپىنى كورىندى. اكەم قاتتى قارتايعان، مەن كەلگەن سوڭ، ءبىر ايدان كەيىن شەشەم قايتىس بولدى.
اۋىلدا ماعان كوزقاراس وزگەرىپتى. مەن بارلىق قيىندىقتارعا، اكە قارسىلىعىنا قاراماستان، وقىپ جاتقان، ومىرگە ءوز جولىن ءوزى سالعان از قازاقتاردىڭ ءبىرى ەدىم. اعايىندار ماعان قۇرمەتپەن قارادى. قازاقتار دالاسىندا ول كەزدە ساۋاتتىلار ساناۋلى ەدى، ونىڭ وزىندە، ولاردىڭ ءبارى باي ورتادان شىققاندار بولاتىن.
مەنەن جۇرت ۇلكەن قالاداعى ءومىر تۋرالى سۇراستىردى. كەيبىر قۇرداستارىم ماعان قىزىعىپ، وقۋعا كەتكىسى دە كەلدى. وكىنىشكە قاراي، بۇلار ونى ىستەي المادى. جات ولكەلەرگە بارۋعا اركىم بەل بۋا بەرمەيدى.

مەن ماسكەۋگە ورالدىم. ءومىر ءسۇرۋ بارعان سايىن قيىندادى. قانداي دا بولسا ءبىر جۇمىس تابۋ كەرەك بولدى. ماعان جەكە ادامدارعا ساباق بەرۋ ۇسىنىلدى - ءبىر ەر بالانى وقىتتىم، ول ءۇشىن تۇسكى تاماق پەن جاتار بولمە بەرىلدى. بۇل كەزدە ماسكەۋدەگى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىمەن تانىسىپ ۇلگەردىم.
ماسكەۋدە پەتروۆتى، ورىنبور ءدىني ۋچيليششەسىندەگى جولداسىمدى جولىقتىردىم. ول رەۆوليۋتسيالىق كوڭىل-كۇيى ءۇشىن اكادەميادان قۋىلىپتى. مەن جاسىرىن ستۋدەنتتىك ۇيىرمەلەرگە قاتىسۋىمدى جالعاستىرىپ، ونىڭ تاپسىرعان جۇمىستارىن اتقاردىم، بۇل ۇيىرمەگە پوليتسيا ءوز نازارىن ەرەكشە اۋداراتىن. وسى ۇيىرمەدە تىيىم سالىنعان رەۆوليۋتسيالىق ادەبيەتپەن العاش رەت تانىسۋىم باستالدى. ونى وقۋ ماعان كۇشتى ىقپال ەتتى.
بۇل كەزەڭدە مەن ءوز بەتىمشە كوپ وقىدىم.  گونچاروۆتىڭ «قۇلاما جار»، «وبلوموۆ»، دوستوەۆسكيدىڭ - «اعايىندى كارامازوۆتار»، «ناقۇرىس» كىتاپتارىن، نەكراسوۆتىڭ ولەڭدەرى مەن پوەمالارىن، تۋرگەنەۆتىڭ «اكەلەر مەن بالالارىن»، «دۆورياندار ۇياسىن»، «اڭشى جازبالارىن»، تولستويدىڭ «اننا كارەنيناسىن»، «ارىلۋىن» جانە شەكسپيردىڭ، ۆالتەر سكوتتىڭ ت.ب. اۋدارما ادەبيەتتەردى وقىدىم. تۇندە مايشام جارىعىمەن وقىدىم.
اكادەميا تۇلەكتەرى اراسىندا وقىعان كىتاپتارى تۋرالى تالاستار تۋىپ جاتاتىن. كەيدە ولاردى جاسىرىن تىڭداپ، پوليتسياعا جەتكىزەتىندەر دە بولدى، ويتكەنى قايبىر ستۋدەنتتەر سەنىمسىز سانالاتىن.
اكادەمياداعى مەنىڭ اتىما قاتىستى اكادەميا باسشىلىعىنىڭ كوزقاراسى تۇرعىسىنان ۇنامسىز سيپات كۇشەيە ءتۇستى، ماعان تەرىس تۇسىنىكپەن جانە سەنىمسىزدىكپەن قارادى. مەنىڭ دە اكادەميادا وقىلاتىن عىلىمدارعا تەرىس كوزقاراسىم قالىپتاستى، ءسويتىپ ودان ءارى اكادەميادا مەن قالا المادىم.

بىردە مەنىڭ پاتەرىمە ءتۇن ىشىندە پوليتسيا باسىپ كىرىپ، ءتىنتۋ جاسادى. بۇل باسشىلىقتىڭ نۇسقاۋىمەن بولعان سياقتى. رەسمي تۇردە مەن ەشقانداي دا پارتيادا جوق ەدىم، سوندىقتان مەنەن كۇدىكتى ەشنارسە تاپپادى. بىراق مەنى ۇكىمەتكە قارسى كوڭىل-كۇيدە دەپ ايىپتادى. 1906 جىلى 16 قازاندا كەشكى ساعات التىدا اكادەميادا مەنى سوتتاۋ ءۇشىن ءدىني سينكليت جينالدى. بۇل سوراقى سوت ورتاعاسىرلىق نادان سوتتى ەسكە سالاتىن ەدى. ۇلكەن ۇستەل باسىنا ورنالاسقان ءدىني باسكيىمدە قارا جامىلعان ءدىن وكىلدەرى اكادەميا رەكتورى باسقارۋىمەن سوت جۇرگىزدى. ماعان سۇراقتار قويىلدى:
-     يسۋستىڭ كۇندى توقتاتقانىنا سەنەسىڭ بە؟
-    جوق، سەنبەيمىن.
ماعان سول سەكىلدىلەردى كۇشتەپ تاڭعىلارى كەلدى، بىراق مەن ءيىلىپ باعىنا قويمادىم. سودان سوڭ ولار بىلاي دەدى:
-   ءبىز سەنى تاربيەلەدىك، ءبىز سەنى شىركەۋ پاستىرىنا دايىندادىق، ال سەن شايتاننان جارالعانسىڭ. ساعان پراۆوسلاۆيەلىكتەر اراسىندا ورىن جوق.

سينكليت مىناداي قاۋلى قابىلدادى: «ماسكەۋ ءدىنى اكادەمياسى ستۋدەنتى جانگەلدين دىننەن قۋىلادى. ول ءدىني اكادەميادان قۇدايسىز، شايتان جولىنا تۇسكەن جانە ناعىز حريستيانين اتىنا لايىق ەمەس رەتىندە شىعارىلادى».
مىنە، مەنىڭ «ءدىني» مانسابىم وسىلاي اياقتالدى.

اكادەميادان شىعىپ قالعان سوڭ، ماعان جۇمىس ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. مەن پلەۆاكو دەيتىن ادۆوكاتتى قازاقتاردىڭ ماقتاۋىنان ءبىلۋشى ەدىم، ونى بىزدەرگە كومەكتەسەدى دەيتىن. سول پلەۆاكونىڭ ۇلى ماسكەۋدە تۇراتىن، «رەسەي تاڭى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەكەنىن بىلەتىنمىن. بۇل گازەتتى ميلليونەر ريابۋشينسكي شىعاراتىن. ول كەزدەردە ماسكەۋدە ەكى كورنەكتى گازەت بولدى: «ورىس ءسوزى» مەن «رەسەي تاڭى». «ورىس ءسوزىن» سۋۆورين شىعاردى.
مەن پلەۆاكونىڭ قابىلداۋىنا قول جەتكىزدىم. مەن ونىڭ قابىلداۋىندا بولعانىمدا، ول ماعان گازەت ءۇشىن حابارلامالار جيناۋمەن اينالىسۋدى ۇسىندى.
ەكى ايداي مەن وسى ىسپەن اينالىستىم، سودان سوڭ ماعان حابارلاندىرۋلار جيناۋدان تۇسكەن قارجىعا كينو ءۇشىن تەگىن ليبرەتتو بەرۋدى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى وي كەلدى. وسى ويمەن مەن «كونتينەنتال» كينوتەاترىنان ونىڭ يەسى ەگوروۆ دەيتىن ساۋداگەرگە باردىم. ول مەنى ەداۋىر سەنىمسىزدىكپەن قارسى الدى. مەنىڭ ۇستىمدە ستۋدەنتتىك كيىم ەدى.
- سەن ورىس ەمەسسىڭ عوي؟
- قازاقپىن.
- ال سەنىڭ قاراجاتىڭ بار ما؟
- جوق.
- ليبرەتتونى قالاي باسىپ شىعارماقسىڭ؟
- اقشانى قارىزعا الامىن.
ەگوروۆ كەلىستى. ماملە جاسالدى. ەگوروۆ كومەگىمەن مەن بولمەنى جالعا بەرۋ، ۇيلەردە بەرىلەتىن تاماق تۋرالى، ءۇي ساتۋ تۋرالى ت.ب. حابارلاندىرۋلار جيناۋعا كىرىستىم، تاعى دا ەكى كينوتەاترمەن مامىلەلەستىم، ءدىني اكادەميانىڭ ءوزىم سياقتى ءىسسىز قالعان ەكى ستۋدەنتىن تارتتىم. بۇل جۇمىس بىزگە ەداۋىر كۇنكورىس بەردى. ءبىز بولمە جالداپ، وندا كەڭسە سياقتى بىردەڭە قۇردىق.
ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ مەن ۇيدە جوقتا پاتەرمىزگە پوليتسيا باسىپ كىرىپ، ءتىنتۋ جاسادى. مەنىڭ كىشكەنە توزىعى جەتكەن چەمودانىمدى اقتارعان، كىتاپتاردى ولار پاراقتاپ اقتارادى. ءبىر مەزەتتە مەنىڭ جولداستارىمدا دا ءتىنتۋ جاسالادى، ءسويتىپ ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى ۋچاسكىگە الىپ كەتتى.
-    ءسىز نەمەن اينالىساسىز؟
-    حابارلاندىرۋ جينايمىن.
-    سەن ءوزىڭ كىمسىڭ؟
-    ءدىني اكادەميانىڭ بۇرىنعى ستۋدەنتى.
-    شىعارىلىپ تاستالعانسىڭ عوي؟
-    شىعىپ قالعانمىن.
-    ءسىز حابارلاندىرۋ جيناۋ دەگەن جەلەۋمەن ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەسىز، جينالىستار جاسايسىز، ارانداتۋشى الىپ-قاشپا سوزدەر تاراتاسىز.
وسىلايشا ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى تەرگەدى، بىراق ەشتەڭە تاپپادى، ءسويتىپ كوپ ۇزاماي بوساتتى، الايدا  «بايقاڭدار، ءبىز ءالى سەندەردى ۇستاپ الامىز» دەپ قورقىتتى.

بۇل 1907 جىلدىڭ باسىندا بولدى. ءبىز ستۋدەنتتەر ۇيىرمەلەرىنە قوسىلىپ جۇردىك، ءجيى جينالاتىنبىز، ارينە، بۇنىڭ پوليتسەيلەر كوزىنەن تاسا قالماعانى بەلگىلى. رەپرەسسيالار كۇشەيدى. ەكى اپاتادان سوڭ ءتىنتۋ قايتالاندى.
پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۋدالاۋى جالعاسا بەرەتىنى انىق بولدى، سوندىقتان مەن ماسەكەۋدەن كەتۋگە بەكىندىم. مەنىڭ قاراجاتىم جوق ەدى. تۋعان دالاما ورالعىم كەلمەدى. ماعان شەتەلگە بارۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى.
مەن جەردۇنيەنى ارالاپ شىعۋ ءۇشىن ساياحاتقا جاياۋ شىعاتىنىم تۋرالى جانە وزىمە سەرىك بولۋعا ادام شاقىراتىنىم تۋرالى گازەتكە حابارلاندىرۋ جاريالادىم. ءۇش ادام مەنىڭ شاقىرۋىما ءۇن قاتتى: سامارادان جاراتىلىستانۋ مۇعالىمى پلامەنەۆسكي، پەتەربۋرگتەن ينجەنەر-تەحنولوگ پولەۆوي جانە ماسكەۋ كوممەرتسيالىق ۋچيليششەسىنىڭ وقىتۋشىسى كوروۆين. بىرنەشە كۇن ءوتتى.
ءبىز الدىمەن حات الىسىپ، سودان سوڭ باس قوستىق.
ءبىز ءبارىمىز دە كۇش-قۋاتىمىز تاسىعان جاستار ەدىك. سودان كوپ ويلانىپ جاتپاي، 1908 جىلى 1 مامىر ايىندا ماسكەۋدەن * پەتەربۋرگكە جاياۋ شىقتىق (*بۇل جازبانىڭ اۆتورى ءسال اۋىتقۋشىلىق جىبەرگەن. قۇجاتتارداعى مالىمەتتەر بويىنشا، ءا.جانگەلدين ماسكەۋدەن 1910 جىلى 9 شىلدەدە شىققان).

مەنىڭ اياعىمدا - سپورتشىلار كيەتىن مىقتى اياقكيىم، ۇستىمدە - كاۆكازدىقتاردىڭ كيىز قالپاعى، ارقامدا - جول سومكەسى، قالتامدا - جيىرما بەس سوم جانە فوتوگرافيا اپپاراتى - جول جابدىعىم بار بولعانى وسى بولدى. ءسويتىپ ماسكەۋدەن پەتەربۋرگكە جاياۋ كەتتىك. پەتەربۋرگكە دەيىن جيىرما كۇن جۇردىك. وندا ءتورت كۇن ايالدادىق. بىزدەردى سۋرەتكە ءتۇسىردى. ءبىزدىڭ فوتوسۋرەتتەرىمىز كىشكەنە تۇسىنىكتەمەسىمەن گازەتتەردە جاريالاندى، ال ودان ءارى قوزعالعانىمىزدا، بىزدەردى پەتەربۋرگتىكتەردىڭ قالىڭ ءنوپىرى پەتەربۋرگ داڭعىلىنىڭ ۇزىنا بويىمەن بەس شاقىرىمداي ىلەسىپ وتىرىپ شىعارىپ سالدى.
بىزدەر كراسنوە سەلو، پۋلكوۆ وبسەرۆاتورياسىن باسىپ ءوتىپ، لۋگادا بولدىق. ءبىزدىڭ جول پسكوۆ باعىتىندا جاتتى.
كۇنىنە قىرىق-ەلۋ شاقىرىمنان ءجۇرىپ وتىردىق. العاشقى ۋاقىتتاردا جاي قوزعالدىق، اسىقپادىق، ال كەيىنىرەكتە شيراپ شىنىعۋدان وتكەن سوڭ، جىلدامىراق جۇردىك.
تاماققا قاراجات تابۋ ءۇشىن ساياحاتشىلار داستۇرىندەگىدەي كوپشىلىككە دارىستەر وقىدىق، قايىرىمدى ادامداردىڭ قولىنان قور جينادىق. ءبىزدى حالىق بارلىق جەردە جاقسى، جىلى شىرايمەن قارسى الدى.
سوڭىرا، شەتەلگە ىلىنگەنىمىزدە، مەنى ءوزىمنىڭ فوتواپپاراتىم اسىرادى. ءبىز مەنىڭ سۋرەتىم سالىنعان مىڭ وتكرىتكا دايىنداتىپ الدىق. بۇل وتكرىتكالاردى جولاي ساتىپ جۇردىك. جەردۇنيەنى اينالىپ شىعۋ ساياحاتشىسىنىڭ كىتاپشاسىندا ن. ستەپانوۆ اتىنا بەرىلگەن دەپ جازىلدى. بۇل مەنىڭ رەۆوليۋتسيالىق لاقاپ اتىم ەدى. كىتاپشادا بىلاي دەپ كورسەتىلدى: «ن. ستەپانوۆ، ول ءارى الي-بەي دجانگەلدين». بۇل كىتاپشا استانالاردا جانە ءىرى قالالاردا تىركەلىپ وتىرۋىمىزعا مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، وعان ۆارشاۆادا 1910 جىلى 18 تامىزدا پولشادان اتتاناردا، مىناداي جازۋ جازىلدى: «ەشقانداي قاراجاتسىز عىلىمي ءبىلىم جيناۋ ماقساتىندا جەردۇنيەنى جاياۋ ارالاۋشى، ساياحاتشى - نيكالاي ستەپانوۆ (الي-بەي دجانگەلدين») ۆارشاۆادان 1910 جىلى 18 تامىزدا شىقتى». گەنەرال-گۋبەرناتور كەڭسەسىنىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارىنىڭ قولى قويىلعان.

***

العاشقى كەزدەردە ءبىز قينالدىق. باياۋ جىلجىدىق، ءجيى توقتادىق. باسىپ وتكەن ەلدى مەكەندەردە ءبىراز ايالداپ، ءوز ساياحاتىمىزدىڭ ماقساتىن - ءارتۇرلى ەلدەرمەن، تابيعاتپەن تانىسۋ ەكەنىن - اڭگىمەلەدىك. حالىق بىزدەردى زور ىنتامەن تىڭدادى.
بىزدەردىڭ ايتارلىقتاي سپورتتىق ماقساتتارىمىز بولعان جوق. ءبىز - ومىردە جولى بولماعاندار ەدىك. بىزگە كۇنكورىسكە قاراجات تابۋ كەرەك بولدى. ءبىز تەك شەتەلدەرگە قونىس اۋدارۋدى كوزدەدىك، سونىمەن قاتار ءتۇرلى ەلدەردى ارالاپ شىعىپ، كورىكتى جەرلەردى كورگىمىز كەلدى.
ۆيلنودا ۇزاعىراق ايالدادىق. مۇندا بىزدەرمەن جازۋشىلاردىڭ، ارتىستەردىڭ كەزدەسۋى ۇيىمداستىرىلدى. كالينين دەگەن پومەششيك بىزدەرگە قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتتى. ونىڭ مەكەنىندە ۇزاق تۇرىپ قالدىق. ول جەردەن ۆارشاۆاعا اتتاندىق.
ۆارشاۆادا ەداۋىر ۋاقىت تۇردىق. وتكرىتكالار ساتىپ كۇن كوردىك. جارتى تيىننان ساتتىق، ال ول ءبىزدىڭ قولىمىزعا شيرەك تيىنعا تۇسەتىن. جۇرتشىلىق قايىرىمدىلىق شارالارى مەن كەشتەر ۇيىمداستىرىپ وتىردى.

بىزبەن كەزدەسكەن جۇرت جەردۇنيەنى اينالىپ شىعۋ ساياحاتىنا ارتتا قالعان دەپ سانالاتىن حالىقتاردىڭ ءبىرى قازاق حالقىنىڭ ءبىر ۇلىنىڭ تاۋەكەل ەتكەنىنە تاڭدانىپ، ايرىقشا قىزىعۋشىلىق تانىتاتىن.

ۆارشاۆادان كەيىن ءبىز كراكوۆتە بولدىق. كراكوۆتان تۇز ونەركاسىبىمەن بەلگىلى بولعان  ۆەليچكوعا، ودان 1910 جىلى 3 قىركۇيەكتە زاكوپان دەگەن جەرگە كەلدىك. زاكوپان مەكەنىندە ءبىر ايداي تۇردىق، اينالا توڭىرەككە ەكسكۋرسيالار جاسادىق، پولشا ستۋدەنتتەرىمەن تانىستىق.
زاكوپان ول كەزدە ادامدار ءارتۇرلى ەلدەردەن كەلەتىن كۋرورت ەدى. قالادا ەركىندىك سەزىلەتىن. وندا ۇكىمەتتى سىناعان پىكىرلەر اشىق ايتىلاتىن، سەيىلدەر ۇيىمداستىرىلىپ، سول كەزدەردە شەشەندەر سويلەيتىن. ال ۆارشاۆانىڭ وزىندە رەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەر قۋدالاناتىن.
كارپاتتا ءبىز تەڭىز كولىندە بولىپ، ودان كارپات اسۋلارى ارقىلى اۆسترياعا استىق.. اسۋدا تۇمان، جاڭبىر بولىپ قينالدىق. اۆسترو-ۆەنگريادا دوستارىمنان ءبولىندىم: مەن شىعىسقا كەتتىم، ال ولار ەۆروپاعا اتتاندى.

جەر دۇنيەنى اينالۋ ساياحاتى ءتورت جىلدان ارتىق ۋاقىتقا سوزىلدى. مەن تەڭىز جانە تەمىر جولدارمەن جۇرگەندى ەسەپتەمەگەندە، فوتواپپاراتىمدى ارقالاپ، جاياۋ ون ەكى مىڭ شاقىرىم ءجۇرىپ ءوتتىم. كۇندىز ءجۇرىپ وتكەن جەرلەرىمدى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، تۇندە ولاردى حيميكاتتارمەن ايقىنداپ، شىعارىپ وتىردىم. دارىستەر وقىپ، باياندامالار جاساپ، سۋرەتتەر ساتىپ، تاماعىمدى اسىرادىم.

مەن جاياۋ پولشانى، اۆسترو-ۆەنگريانى، سەربيانى، بولگاريانى، تۋرتسيانى، سيريانى، پالەستينانى، افريكانى، ەگيپەتتى، ابيسسينيانى باسىپ ءوتتىم.
كەرى ورالعان جولىمدا اينالىپ وتىرىپ، اراب تۇبەگى، مەسسوپاتاميا، پەرسيا، ءۇندىستان، تسەيلون ارالى، مالايا ارحيپەلاگى، ۇندىقىتاي تۇبەگى، سيام كورولدىگى، اننام، قىتايدىڭ وڭتۇستىك بولىگى، فورموزۋ ارالى ارقىلى ءجۇرىپ ءوتتىم. 1912 جىلى جاپونياعا جەتتىم.
مىنە، جەردۇنيەنى اينالىپ وتكەن ساياحاتىمنىڭ جالپى جولى وسىنداي. ەندى وسى ساپارىمنىڭ كەيبىر ءماندى-ءماندى تۇستارىن بايان ەتەيىن.
(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»