قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
كازەن مەن اقىلبايدىڭ سول ەسكەرتۋىنەن سوڭ ساباقتاستار اراسىندا جىكشىلدىك جاسىرىن سيپاتقا كوشتى. قانشالىق اشۋلى بولىنگەن جالپىلىق سوعىسقا اينالماي، جەكە تەنتەكتەر اراسىنداعى جانجال تۇرىندە عانا ءوتىپ ءجۇردى.
ەڭ جاقسى ءبىر ءجايىت مەڭگەرۋشىگە شاعىستىرۋدىڭ ازايۋى ەدى. توقتى ساماتتىڭ قازاسىنان سوڭ مەكتەپتەگى ۇلتتىق وقۋشىلار ودان قابان كورگەندەي ىعىسىپ، مۇلدە جيرەنەتىن بولعان. كلاسس بويىنشا قاتتى سوققىعا تۇسكەن ىنتىقبايلار عانا جەگەن تاياعى مەن كورگەن-بىلگەندەرىن ءبىر رەت سول قانقۇيلى مەڭگەرۋشىگە كامەن ارقىلى جەتكىزىپتى. وندا دا اقىلباي مەن كازەننىڭ ۇلتتىق بەرەكە-بىرلىك جونىندەگى ءناسيحاتىن ايتۋدان تايساپ، قابەن ەكەۋمىزگە ارتقان ەكەن. ولەڭىمىزدىڭ مازمۇنىن حانزۋشاعا اۋدارىپ: «رۋشىلدىق قازاق حالقىنىڭ تارتىپ كەلە جاتقان اپيىنى دەگەن ءسوزدى ءار كۇنى ايتىپ جۇرەدى. بىرلەسىڭدەر، جاۋلارىڭ باسقا دەيدى» دەپ قوسىپتى. مەڭگەرۋشى بۇل شاعىمدى ءبىر ۇلكەن حۇجات قىپ ساقتاپتى.
قابەن ەكەۋمىز جىلدىق سىناۋداعى مىنەز ناتيجەمىزدىڭ كەمەيىپ كەتۋ سەبەبىن اركىمنەن سۇراستىرىپ جۇرگەنىمىزدە وسى ءجايتتى ەستىدىك. اۋدارما جۇمىسىمەن ءتارتىپ بولىمىنە ءجيى بارىپ تۇراتىن اسىلقان انىعىن جەتكىزدى ماعان: مەڭگەرۋشى مىنەزدەمەمىزدەن العاشىندا ون بەس پروتسەنتتەن تارتپاق بولعان ەكەن. كازەن مەن اقىلباي ءجايىمىزدى جاقسىلاپ ايتىپ ءجۇرىپ سەگىز پروتسەنتكە ارەڭ ءتۇسىرىپتى.
VI
كازەن مەن اقىلبايدىڭ سول ەسكەرتۋىنەن سوڭ ساباقتاستار اراسىندا جىكشىلدىك جاسىرىن سيپاتقا كوشتى. قانشالىق اشۋلى بولىنگەن جالپىلىق سوعىسقا اينالماي، جەكە تەنتەكتەر اراسىنداعى جانجال تۇرىندە عانا ءوتىپ ءجۇردى.
ەڭ جاقسى ءبىر ءجايىت مەڭگەرۋشىگە شاعىستىرۋدىڭ ازايۋى ەدى. توقتى ساماتتىڭ قازاسىنان سوڭ مەكتەپتەگى ۇلتتىق وقۋشىلار ودان قابان كورگەندەي ىعىسىپ، مۇلدە جيرەنەتىن بولعان. كلاسس بويىنشا قاتتى سوققىعا تۇسكەن ىنتىقبايلار عانا جەگەن تاياعى مەن كورگەن-بىلگەندەرىن ءبىر رەت سول قانقۇيلى مەڭگەرۋشىگە كامەن ارقىلى جەتكىزىپتى. وندا دا اقىلباي مەن كازەننىڭ ۇلتتىق بەرەكە-بىرلىك جونىندەگى ءناسيحاتىن ايتۋدان تايساپ، قابەن ەكەۋمىزگە ارتقان ەكەن. ولەڭىمىزدىڭ مازمۇنىن حانزۋشاعا اۋدارىپ: «رۋشىلدىق قازاق حالقىنىڭ تارتىپ كەلە جاتقان اپيىنى دەگەن ءسوزدى ءار كۇنى ايتىپ جۇرەدى. بىرلەسىڭدەر، جاۋلارىڭ باسقا دەيدى» دەپ قوسىپتى. مەڭگەرۋشى بۇل شاعىمدى ءبىر ۇلكەن حۇجات قىپ ساقتاپتى.
قابەن ەكەۋمىز جىلدىق سىناۋداعى مىنەز ناتيجەمىزدىڭ كەمەيىپ كەتۋ سەبەبىن اركىمنەن سۇراستىرىپ جۇرگەنىمىزدە وسى ءجايتتى ەستىدىك. اۋدارما جۇمىسىمەن ءتارتىپ بولىمىنە ءجيى بارىپ تۇراتىن اسىلقان انىعىن جەتكىزدى ماعان: مەڭگەرۋشى مىنەزدەمەمىزدەن العاشىندا ون بەس پروتسەنتتەن تارتپاق بولعان ەكەن. كازەن مەن اقىلباي ءجايىمىزدى جاقسىلاپ ايتىپ ءجۇرىپ سەگىز پروتسەنتكە ارەڭ ءتۇسىرىپتى.
جالپى ناتيجەمىزدىڭ تەڭ جارتىسى بولىپ ەسەپتەلەتىن مىنەزدەمەمىزدىڭ بۇلايشا تومەندەۋى بىزگە وڭاي تيمەدى: ون نەشە ساباقتان ورتاق شىققان 94,95 پروتسەنتتىك ناتيجەمىزگە 52 پروتسەنتتىك مىنەز ناتيجەمىزدى قوسىپ، تاعى ەكىگە بولگەندە 70 پروتسەنتكە قۇلدىراپ ءبىر-اق ءتۇسىپپىز. سوندا دا ىنتىقبايلاردان ءسال جوعارىراق شىققانىمىزعا قۋاندىق.
جاقىندا ۇيىمنەن حات كەلىپ ەدى. حاتتى نۇراسىلدىڭ ءىنىسى باعدارقانعا جازدىرعان ەكەن. ول اكە-شەشەمنىڭ ايتاتىن سالەمىنەن سىرت ءبىرسىپىرا جايدى بايانداپتى: جاڭا ۇكىمەت ورناعان سوڭ قالاداعى مۇسىلمان تۇرعىندارعا شاڭزۇڭ1 بولىپ جۋان جۇدىرىق كاكىم سايلانىپتى دا، شاڭيولىق2 قۇقىعى كەڭەيىپ، كۇنتۋعان كۇشەيگەن ەكەن. بۇرىنعى ءجۇز باسى، ون باسىلار «باۋجاڭ»، «جياجاڭ» دەگەن اتپەن قايتا تاعايىندالىپ، كاكىمنىڭ قيامپۇرىستارى جەڭگەن يتشە قۇيرىقتارىن كوتەرە شىعىپتى. ولاردىڭ تىسىنەن قاشقان قۇرىشبەك پەن نۇراسىل اعالار كۇن جىلىنا تاۋ ساعالاي كوشىپ دالدالانىپتى.
«قالا تۇرعىندارى بۇرىنعىداي ەمەس، جىك-جىك بولىپ، شوجە قورازشا تىكتەسە قالاتىن مىنەز كورسەتەتىن بولىپ الدى. گومينداننىڭ اۋداندىق بولىمشەسى قۇرىلعالى جاڭگۇدەيلەر ءتىپتى اسقاقتاپ كەتتى، بالالارى جەلگە تولى دوپشا سەكىرىپ كەلىپ سوقتىعاتىن بولدى. مەكتەپتەن قايتقاندا جالعىز-جارىم ءجۇرۋدى مۇلدە قويدىق. توپتاسىپ بارىپ، توپتاسىپ قايتامىز. سولاي بولسا دا، جاڭا ۇكىمەتىمىزدىڭ اۋزى جاقسى: «شىڭ شىساي قاماعان ەل ادامدارىنىڭ بارلىعىن بوساتامىز، جاستارىڭدى تۇتقىندامايمىز» دەيتىن ۇگىت ويعا دا، قىرعا دا جۇرگىزىلىپ جاتىر». - باعدارقان جاعدايدى وسىلاي بايانداي كەلە اكە-شەشەمنىڭ توتە پىكىرىنە كوشىپتى:
«بيىل جالشىلىقتىڭ دا جارتىمى ازايىپ كەتتى. جاياۋ ساۋدادان دانەڭە وندىرە الماي بيعازى شىقتى. اقىسى ءونىمسىز بولسا دا، جالعا تۇرماسا بولمايتىن ءتارىزدى. بيىل دەمالىسقا كەلۋ-كەلمەۋ ءجونىڭدى ءوز اقىلىڭا سالدىق. ءوز جاعدايىڭمەن ساناسىپ كور. ۇكىمەت جاعى جول راسحوتىنا جاردەمدەسسە، ساعىنىشىمىزدى باسۋ ءۇشىن كەلىپ قايت. ونداي ءبىر وراي بولماسا، تاعى دا ءوزىڭ ءبىل... ايتەۋىر تۇرمە تۋرالى ۇكىمەت جاقسى ءسوز ايتىپ جاتىر عوي، دەنساۋلىعىڭدى ساقتاساڭ بولدى!» دەپتى اكە-شەشەم.
وسى سالەمدى وقىعان سوڭ ماعان مىقتى ءبىر بەكىم ءبىتتى: جازدىق دەمالىسقا قايتپايتىندارمەن بىرگە كۇندىك ىستەپ، كىرپىش قۇيىپ راسحود ايىرماق بولدىم. بيىل دەمالىسقا قايتپايتىندىعىمدى، ءوزىمدى ءوزىم قامداپ، جاقسى وقي الاتىندىعىمدى ايتىپ، مەن تۋرالى ەشقانداي قام ويلاماۋلارىن كوپ ءوتىنىپ، ۇيگە حات جازدىم دا، مەكتەپ جاتاقحاناسىندا قالدىم. بىراق، ساباقتاستارىمنىڭ ءبارى قايتقاندا، قابىرعام تۇتاس سوگىلىپ بارا جاتقانداي، ءبىر ءتۇرلى جەتىمسىرەگەن سەزىم باۋراي بەردى.
ءبىزدىڭ كلاستان مەنەن باسقا تاعى ەكى وقۋشى قايتپاي قالدى: ءبىرى، تەكەستىك قىرعىز تۇگەلباي، ول دا ءۇيى الىستىعىنان جول راسحودى جەتپەي، مەنىمەن بىرگە كىرپىش قۇيۋعا، كىرپىش تابىلماسا، كۇندىك ىستەۋگە كەلىستى. ەندى ءبىرى، جەرلەس بولعانىمەن ىنتىقبايلارعا بولىسباي، قابەنگە سىبايلاس جۇرەتىن مومىن عانا مومىنباي اتتى ساباقتاس ەدى. اكەسى قاماۋدا ءارى اۋرۋ ەكەن، «تۇرمەدەگىلەردى جاقىندا بوساتادى» دەگەن ءسوز بويىنشا، بوساسا سۇيەمەلدەپ الا قايتايىن دەگەن ۇمىتپەن قالدى ول.
دەمالىسقا قايتقانداردى شىعارىپ سالعان سوڭ، تۇگەلباي ەكەۋمىز ولاردان قالعان ەسكى شاقايدى، توزعان كيىمدەردى تۇگەل جيىپ، سىپىمىزدىڭ استىنا تىقتىق. جۇمىس ىستەگەندە بىزدەن جۇبىن جازبايتىن ەڭ كونتەرلى سەرىگىمىز سولار بولدى عوي.
ەرتەڭىنە-اق ءۇمىتىمىز مازداپ جانا كەتتى. ءبىر گۇي كەتسە مىڭ گۇي كەلىپتى دەيتىن قۇلجالىق يۋسۋف قاسىم دا كەدەيلىكتەن دەمالىسقا قايتا الماعان ەكەن. مەنىمەن كەلىسە قالدى. «تىشقان سوعىسىنداعى» سول ءسوزدى ايتقىزعان مەنىڭ ءسوزىم مەن توقتى ساماتتىڭ ولىمىنە كورسەتكەن رايىم وعان تولىق جاعىپ، جاقىن سىرلاسقا اينالعانبىز. ونىڭ ۇستىنە تەكەستىك سەرىگىم جۇمىسقا تەمىردەي شىڭدالعان، ءداۋ جىگىت ەدى.
- جان كۇندە شەشەكتەمەيدى،- دەدى يۋسۋف قاسىم، - ءوزىمىزدى توزدىرماي، سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى دەم الىپ ىستەسەك تە پۇل تابامىز!
- ولىگىڭە وتىرايىن، كەسەك دەگەن نەمەنىڭ كۇنىنە مىڭىن تاستايمىن!- دەپ تۇگەلباي ىلەستى دە، ۇشەۋىمىز ءۇرىمجىنىڭ باتىس جاق شەتىندەگى «حوتانگايعا»1 تارتتىق. قۇياتىن كىرپىش سول كۇنى تۇستەن كەيىن تابىلا كەتتى: سول شەتتەن ءۇي سالماقشى ءبىر ۇيعىرعا سويلەسىپ، گوميندان اقشاسى بويىنشا مىڭىنا جەتپىس سومنان جيىرما مىڭ كىرپىش قۇيىپ بەرۋگە كەلىستىك. كەتپەنى مەن قالىپتارى دايىن ەكەن. قۇياتىن جەرىن كورىپ قايتتىق تا، مەكتەپ زاۆحوزىنا جالىنىپ-جالبارىنىپ ءجۇرىپ تاماق راسحوتىمىزدى ايىرىپ الدىق.
جۇمىس تاڭەرتەڭىنە ەرتە باستالادى. بۇرىن كىرپىش قۇيىپ كورمەگەن ماعان بۇل جۇمىس العاشىندا ماشاقات كورىنگەنىمەن، ەكى ءداۋ ءوندىرىپ جىبەردى دە، ءۇش كۇن ىشىندە-اق ەلپەك كىرپىششىنىڭ ءوزى بوپ توسەلىپ شىعا كەلدىم...
بەلگىسىز جاعدايمەن ۇيىنە قايتپاي قالعان كامەن، ءار كۇنى كەشتە مەنىڭ جاتاقحاناما كەلىپ قايتىپ ءجۇردى.
- بيىل قىزمەتكە شىعاتىن جىلىم، قايدا بولەتىنىن بىلۋگە قالدىم،- دەيدى ءوزى.
بولگەن جەرىن وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسى ادرەسىڭە جولداي سالماي ما، بيىل بىتىرگەندەردىڭ كوبى سولاي كەلىسىپ ۇيىنە قايتتى عوي؟
- مەنىڭ وسى جەرگە قالعىش ويىم بار، تىلەنىپ تە ءجۇرمىن.
- ءتارتىپ مەڭگەرۋشىگە جاقىنسىڭ; حانزۋشا وقىدىڭ. الدە قاشان ەستىگەن شىعارسىڭ، سەنى وسى مەكتەپكە الىپ قالاتىنى ءسوزسىز عوي؟
- جوق، بىزگە كەلگەندە كوزسىز مەڭگەرۋشى سۇمىرايىڭا سەنبەيمىن!
- تەك!- دەدىم مەن، - يتاعاتشىل باسىڭا لايىقسىز تەرىس ءسوز سويلەمە... وسىنىڭدى ەستىسە موينىڭدى جۇلىپ الادى مەڭگەرۋشى!
- سەن دەپ قانا ايتىپ وتىرمىن عوي بيعا، باسقاعا ەمەۋىرىنىمدى دە بىلدىرمەيمىن. لاۋجاڭنىڭ1 ناعىز قانىشەر ەكەنىن كورىپ جۇرمەيمىز بە؟!
مەڭگەرۋشى تۋرالى بۇل سوزدەر مەنى شىرعالاۋ-شىرماۋ ءۇشىن ايتىلىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى ەدى، مەن ءۇشىن ىنتىقبايلارمەن ۇرىسقان بولىپ جۇرگەن بۇل تىڭشى سول ىنتىقبايلارمەن بىرلەسە كورسەتىپ، قابەن ەكەۋمىزدى جىلدىق سىناۋدا سوعىپ كەتپەدى مە!... قۇيرىعىن بۇلاڭداتىپ تاعى جەتىپتى. سول «سۇمىراي قانىشەرىنە» مەنى تاعى جازىپ بەرمەك قوي!... جادىگوي قاشان دا كۇلە كەلەدى!
«ول قانىشەر بولسا، قابەن ەكەۋمىزدى ودان دا سۇمىراي قانىشەر ساناپ كورسەتتىڭ بە؟ قانىشەر دەپ الىپ، ءبىزدىڭ قانىمىزدى سوعان ىشكىزبەكسىڭ بە!»- دەگەن ويمەن تۇيىلە قارادىم. بىراق، ارتىن بايقاعىم كەلدى - «مەنەن تاعى نە ىزدەر ەكەن؟!»
- كامە، مەڭگەرۋشى ساعان ەشقاشان قانشەرلىك قىلعان ەمەس، ءوز قامقورىڭدى ءوزىڭ داتتاما!- دەدىم تومەن قاراپ. - وزىڭە جازىعى جوق ادامدى جامانداساڭ، جازىعى بار ادامدى قايتپەكسىڭ؟... بۇل مىنەزىڭدى كوتەرۋگە بولمايدى، وزىنە ايتىپ قويارمىن!
- ال، قويدىم بيعا، قويدىم!- دەپ ساڭعىرلاي كۇلىپ الدى ول. - بىراق، ءوزىڭ مەنى تۇسىنبەيدى ەكەنسىڭ، مەن ءوز باسىمدى عانا سىيلاعاندى جاقسى كورە بەرەم بە؟... كوپشىلىككە ىستەگەنىن كورىپ ءجۇرىپ كورمەيتىن نە ەدىم مەن سونشا!
- نە بولساڭ، سول بول، ايتەۋىر مەڭگەرۋشىنىڭ جازىعى جوق ساعان!... مەن دە ءوز مىنەزىمدى تانىستىرىپ قويايىن، ارقانداي ادامنىڭ ءدال ءوز قالپىندا كورىنۋىن جاقسى كورەمىن!
كامەن بۇل سوزىمە ءجىپ تاعا الماعانداي اڭتارىلا قارادى ماعان. مەن توسەگىمدى سالىپ شەشىنە تۇرىپ سويلەدىم ەندى:
- جۇمىستان شارشاپ كەلدىم، ۇيىقتايىن!
- سەنبى، جەكسەنبى كۇندەرى دەم الاتىندىقتارىڭدى ەستىدىم. ەرتەڭ سەنبى عوي، قايدا باراسىڭ؟
- ەشقايدا... وزەنگە ءيا كولگە بارىپ كىر جۋارمىن.
كامەن قايتىپ كەتتى. وزەنگە دە، كولگە دە سەرمەۋىم ءىزىمدى شالدىرماۋ ءۇشىن ەدى. قاسىمداعى مومىنباي بۇگىن تۇرمەدەگى اكەسىن ىزدەپ بارسا، قاقپا الدىنداعى كۇزەتشى شاقىلداپ، قۋىپ جىبەرىپتى. قۇنداقباي تۇرعان تۇرمەدە ەكەن. جاڭا كامەن كەلەردىڭ الدىندا عانا سونى ايتىپ جاسىپ وتىرعان. «تۇرمەدەگىلەردى بوساتامىز دەپ جار سالۋى قالاي، بۇرىنعىدان بەتەر ماڭىنا جولاتپاۋى قالاي؟!» ساباقتاسىمدى ەرتە بارىپ جولىقتىرسا قۇنداقبايدان وسى جايدى دا سۇراعىم كەلىپ وتىرعانمىن.
تاڭەرتەڭ ەرتەرەك تۇرىپ، تاماقتى اسحانادان ىشتىك تە، قالتارىس كوشەدەگى سول تۇرمە قاقپاسىنا باردىق. قالا فورمىندا جاقسى كيىنگەن قازاق قىزى قاقپا قارسىسىنداعى داۋال تۇبىندە تۇر ەكەن. بىزگە قاراپ جىميدى دا:
- جولىقتىرمايدى ەكەن!- دەدى. مەنىڭ ساباقتاسىم ارسالاقتاي بارىپ قول الىسا كەتتى ونىمەن:
- نۇرياش، قاشان كەلدىڭ؟
- جارتى ساعاتتاي بولدى. اكەممەن جولىعىپ، قايتاراتىنداي بولسا بىرگە كەتەيىن دەپ ەدىم. كۇزەنشە شاقىلداپ، ەسىگىنە دە جولاتپاي تۇر!
قىز كۇلىپ جىبەرىپ، كۇمىس قوڭىراۋداي سىڭعىر-سىڭعىر ەتە ءتۇستى دە، تيىلا قالدى. كۇلە تۇسسە ەكەن دەگەندەي، باعدارلاي قارادىم. جالت-جۇلت ەتكەن تۇپ-تۇنىق، كوكشىل كوزدى اق سارى قىز ەكەن. ال قىزىل الماداي بەتىنىڭ بوياۋى اسا شەبەر سۋرەتشىنىڭ جاققان كىرەمىندەي سۇيىلىپ بارىپ، قىزعىلت سارى، ودان اق سارى تۇسكە الماسىپتى. ساسكەدەن كوتەرىلگەن كۇننىڭ ىستىق اپتابىندا تۇرسا دا، جازىق ماڭدايى اشىق جاعادان اۋماعىمەن كورىنىپ تۇرعان توق القىمى كۇن شالماعانداي، نۇردى ۇيالتقانداي اپپاق، بار ءبىتىمى جاراسىمدى جارالعان، تال شىبىقتاي جاڭا ءوسپىرىم بويجەتكەن ەكەن. ومىراۋىنداعى زناشوگىنا قاراعاندا ءنۇي شۋەيۋاننىڭ وقۋشىسى سياقتى.
«سىزدەر» دەگەن سىپايى ءسوز تىلىمە قالاي ۇيىرىلە كەتكەنىن بىلمەيمىن. - انەۋ جەرگە تامان، الىسىراق تۇرا تۇرىڭىزدار، قاقپانى مەن بارىپ قاعايىن، تانىسىم بار ەدى، الدىمەن سونى شاقىرىپ سويلەسەيىك!
ولار كونە كەتتى دە، الىستاي بەردى. مەن قارا قاقپاعا كەلىپ ۇرىپ-ۇرىپ قالدىم.
- ءسۇي؟!1- دەپ ارجاعىنان ساق ەتە ءتۇستى ءبىر حانزۋ ساقشى.
- مەن، قۇنداقبايدى شاقىرىپ بەرىڭىز!- دەپ حانزۋشالادىم. ول زىرك ەتىپ ءبىر-اق تويتاردى:
- قۇنداقباي جوق!
- بار! - دەدىم مەن باتىلىراق ءۇن شىعارىپ. - مەن ونىڭ ءىنىسىمىن. مەنى شاقىرعان!
مۇنان سوڭ زىركىل ەستىلمەپ ەدى، شاقىرعان ەكەن. قۇنداقباي شىعا كەلدى دە، وتكەندەگى ادىسىمەن مەنى قۇشاقتاي امانداستى. الگى قىز بەن ساباقتاسىم بىزگە قاراي ءجۇردى. مەن كۇبىرلەپ قانا سۇرادىم:
- كىرۋگە بولا ما، اعاي؟
- مىنا جاڭا كەلگەندەرىڭ تىم دۇلەي. مەن ايتىپ، سوزگە كوندىرە المايتىن بولىپ قالدىم!- دەپ قۇنداقباي جاۋابىن بەيعام اشىق ۇنمەن قايىردى. - ۇلتتىقتاردىڭ ەشقايسىسىن كىرگىزبەيدى. «ىزدەپ كەلگەن ادامدارىڭمەن سىرتتا سويلەسىپ، سىرتتان قايتار!» دەپ ماعان ادەيىلەپ ەسكەرتكەن!... مىنالار كىم؟ - دەپ سۇرادى قىز بەن جىگىتتى نۇسقاپ.
- مەنىڭ ساباقتاستارىم. وسى تۇرمەدە اكەلەرى بار ەكەن، سوعان جولىعۋعا كەلدى.
- ە، ە، كورگەمىن، كەلىپ جۇرگەن بالالار ەكەن عوي. بىراق، كەزدەستىرمەيدى!- دەپ قۇنداقباي مەنى قولتىعىمنان الا اياڭدادى. جولاي ول ەكەۋىنە دە ىم قاعىپ، قاقپادان اۋاشاراق بارىپ توقتادى. - ۇلتتىقتاردان ەشكىمدى جولىقتىرۋدى قويىپ تۇر!
- اعاي، اكەلەرىمىزدى تۇرمەدەن بوساتادى دەپ ەستىپ ەدىك،- دەپ قىز سويلەپ كەتتى. - سول ءۇشىن ۇيگە دەمالىسقا قايتپاي كۇتىپ ءجۇرمىز. بوساتسا بىرگە قايتپاقپىز، قاشان بوساتار ەكەن؟
- سىرتقا عوي ونداي ءسوزدى سويلەپ جاتىر. بىراق، ول ءسوز ءبىزدىڭ قاقپامىزدان ءالى كىرگەن جوق. ەستۋىمشە، تۇرمەدەن بوساتىلاتىن ادامداردى ۇلتتىق ۇيىمدارعا تاپسىرىپ، سولاردىڭ كەپىلدىگىمەن شىعارماق. ءبىزدى قويىپ، ەندى قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىن اينالدىرعاندارىڭ جاقسى!
- اعاي، تىم بولماسا ءبىر-ەكى اۋىز سالەمىمىزدى جەتكىزىپ بەرە مە ەكەنسىز؟!- دەپ ءوتىندى قىز.
- ولاي بولسا، قىسقا عانا جازىڭدار، سىرتىنا اتتارىن انىقتاپ جازىڭدار، مەن جەڭ ۇشىمەن جەتكىزىپ بەرەيىن!
ەكەۋى داۋال تۇبىنە وتىرا قالىپ، حات جازۋعا كىرىستى.
- سادۋاقاس اعايعا سالەم ايتىڭىز! -دەدىم مەن. - ەستىگەن شىعار، قۋات دەمالىسقا قايتتى. ۇيىم قاراۋىنا شىعا قالسا مەن وسىندامىن، ىزدەپ، سۇراستىرىپ تۇرايىن.
قۇنداقباي «جەتكىزەمىن» دەگەندەي باسىن يزەدى دە، كۇبىرلەي سويلەدى:
- باۋىر، بۇرىنعىدان دا ساعىراق جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. مىناۋ كۇلىپ تۇرعانىمەن ءتيىپ تۇراتىن جاۋ!
قىز بەن جىگىتتىڭ دايىنداپ اكەلگەن قاعازدارىن الىپ، سىمىنىڭ جان قالتاسىنا ەكى قولىن سالا باس يزەدى دە، جونەلە بەردى تۇرمەشى. ۇشەۋىمىز ۇلكەن كوشە جاققا تارتتىق.
- كوپ راحمەت سىزگە! - دەدى قىز ماعان بىلاي شىعا بەرە. جاڭبىردان كەيىنگى اشىلعان اسپانداي تۇنىق كوزىن ءبىر توڭكەرىپ قالدى. مەن قاراعاندا سول ادەمى كوزدەر بال-بۇل جانىپ، ۇزىن كىرپىكتەر لىپ-لىپ قاعىلدى دا، تومەن قاراپ كەتتى. - ءسىز بولماساڭىز بۇگىن دە ءتىل قاتىسا الماي كەتەدى ەكەنبىز!
ءوزىم قۇرمەتتەيتىن ادامعا كورسەتەتىن ۇياڭدىعىم ۇستاپ، مەن ءۇنسىز تۇقيا بەردىم. قاتار ءجۇرىپ كەلەمىز. ورتامىزدا سىپ-سىپايى ءسوز باستاپ، تانىستىق اڭگىمە قوزعاي بەردى نۇريا. ادەپتى دە، اشىق تا، كورەگەندى قىز ەكەنى بايقالادى. ساباقتاسىم الگىندە وزدەرى وڭاشا تۇرعاندارىندا مەنى ءتاۋىر تانىستىرىپ قويعان سياقتى. ءوزىنىڭ قابەنمەن نەمەرەلەس تۋىس ەكەنىن، ءوز ءۇيى تاۋدا بولعاندىقتان، قابەننىڭ ۇيىندە تۇرىپ وقىپ، التايدان ورتالاۋ مەكتەپ ءبىتىرىپ كەلگەنىن ايتا كەلىپ، اكەسىنىڭ تۇتقىندالۋ سەبەبىن دە ءسوز ەتتى.
نۇريانىڭ اكەسى وسپانمەن قۇداندالى ەكەن. 40 جىلدىڭ جازىندا التاي ساقشىسى سول جاقىندىق جايىن ءبىلىپ، سونداي بايلانىسى بار بىرنەشە ەل ادامىمەن بىرگە ونى وسپانعا ەلشىلىككە سالىپتى. جۇرتتى تىنىشتاندىرۋ، تاۋدان ءتۇسۋ جايىنداعى «كەلىس ءسوزدى» وسپان قاتال تويتارىپ: - قايتىڭدار! -دەپتى تۋراسىنان. - ەسىمقاندارشا الداپ ءتۇسىرىپ، قىرعىزباقسىڭدار ما؟ ...ءبىزدىڭ كىمىمىزدى المادى قولعا، كىمدى الدامادى؟!... «اقىلسىز باسقا تاسىرايعان كوز بىتەر، دۋاسىز اۋىزعا سىلدىراعان ءسوز بىتەر»، قورسىلداپ كەلىپ سيقىرلىق قىلماي، وزدەرىڭ قوسىلىڭدار بىزگە، ايتپەسە جاندارىڭ بارىندا جوعالىڭدار!
بۇل سوزگە نۇريانىڭ اكەسى كۇلىپ جىبەرىپ، «راس-اۋ!» دەپ قالىپتى دا، شىعىپ جۇرە بەرىپتى. ەلشىلەر توبى تاعى دا جاۋاپتاسىپ، ۇكىمەتتىڭ «كەڭشىلىك قامقورلىعىن» ايتىپ جاتقاندا، بۇل كىسى اتىن ەرتتەپ تە قويعان ەكەن. قالاعا قايتىپ كەلىسىمەن قولعا الىنىپ، 1941 جىلدىڭ جازعىتۇرىمىندا ۇرىمجىگە ايدالىپتى.
وسى جايدى باياۋ عانا بايانداپ تىنعان نۇريانى مومىن ساباقتاسىم ارقادان قاعىپ قالدى:
- بۇل - قۇيىرشىقتىڭ قىزى!
بۇل - سوزگە سىڭعىرلاي كۇلگەن نۇرياعا كوزىم تاعى دا توقتاي قالدى بىلەم، تۇنىق كوگىلدىر كوز تاعى دا توڭكەرىلىپ ءتۇستى دە، تولقىپ-تولقىپ كەتكەندەي بولدى. سول تولقىندى قالپىن بۇزباي جاۋاپ قايىردى:
- ماعان جەزدە كەلەدى بۇل. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزىن العان سوڭ ءبارىمىزدى جاماندايتىن بولىپتى. اپەكەمىزدى ۇزاتپاي تۇرعانىمىزدا، وسى بىلتىر عانا مولمەڭدەپ تۇراتىن ءمۇساپىر ەدى، ەندى مىقتىسىنۋىن!...
نۇريامەن بىرگە ءنۇي شۋەيۋاننىڭ قاقپاسىنا كەلىپ قالعانىمىزدى ءبىر-اق بىلدىك. مەن تۇرا قالىپ، حايىر-قوش ايتا باستاپ ەدىم، نۇريا قولتىعىمنان ۇستاي الدى:
- جاتاقحاناعا كىرىڭىز، كۇن ىستىق، تىم بولماسا ءبىر-ءبىر شىنى شاي ءىشىپ شىعىڭىزدار!..
انا-مىنا سىلتاۋ ايتقانىما بولماعان سوڭ، ىڭعايسىزدانا كونىپ، ىلەسە بەردىم. «ءبىزدىڭ جاتاقحانا سياقتى ادامدارى كەتكەن اپالاڭ-توپالاڭ جاتاقحانادا ءبىزدى كۇتۋدەن قينالىپ قالار» دەگەن كۇدىكپەن نۇريانىڭ ءوزىن اياپ ەدىم، ونىم بەكەر ەكەن. جاقىندا عانا اقتالىپ، تاس كىرپىش ەدەنى جۋىلعان، تاپ-تازا ەكى كروۆاتتى ءۇي بولىپ شىقتى. گۇلدى بوكەباي ودەيالو جابىلعان كروۆاتتىڭ باس جاعىنداعى ارقالى ورىندىقتى نۇسقادى ماعان. قارسى كروۆاتتىڭ اياق جاعىنداعى ءبىر ورىندىقتى مەنىڭ قاتارىما قويىپ، جەزدەسىن وتىرعىزدى.
- ساباقتاستارىمىز كەتپەگەن كەزدە، وسىندا ءتورت قىز تۇرۋشى ەدىك... تار ەدى وندا، ەكەۋ عانا قالعان سوڭ اقتاپ، تازارتىپ الدىق!- دەدى نۇريا. حوتاندىق ءبىر ساباقتاسىمەن عانا قالعان ەكەن. ونىڭ بۇگىن تۋىسقانشىلاپ كەتكەنىن ايتتى دا، كوستيۋمىن شەشىپ تاستاپ، قىسقا جەڭدى قىزىل كوفتاسىمەن عانا سىرتقا شىعىپ كەتتى، اق بىلەگى مەن قوڭىر جىبەك شولكيدى اعارتىپ تۇرعان توق بالتىرى، جۇپ-جۇمىر القىمى كوزىمدى بۇلدىراتىپ، اق سازانداي جالت بەرە سىرعي جونەلدى. قىلدىرىقتاي اش بەلىنە تۇسكەن قوس قوڭىر بۇرىمى بۇلاڭ ەتە ءتۇستى ەسىكتەن. كروۆاتتىڭ تومەنگى جاعىنداعى ۇستەل ۇستىندە قوڭىر بىلعارى چەمودان تۇر. جارقىراتىپ، تازا ءسۇرتىپتى دە، جۋعان كيىمدەرىن ءدازمال (ۇتىك) سالىپ قاتتاپ، سونىڭ ۇستىنە قويىپتى.
جاتاقحاناسىنا قىستا كەلگەنىمدە حاليما دا وسىنداي پىسىق كورىنىپ ەدى. «يە، بىراق ول قىرشاڭقى سونسىن ادەيى ىستەيتىندەي سەزىلەتىن، جاساندى قىلىعىن بايقاتىپ الۋشى ەدى عوي. كارى سايقال جاسانا-جاسارا ءجۇردى دە، جالپ ەتە تۇسپەدى مە «سارى پاگونعا!» دەيمىن ىشىمنەن. - ونىڭ جاڭا جىلدا مەكتەپتەن شىعىپ الىپ، سول پاگونعا ءتيىپ كەتكەنىن ەسىمە الدىم. - «وقۋ ەمەس، جىگىت ىزدەپ كەلگەن ەكەن عوي سوندا!»
- سەنى باعانا جەتكىزىپ-اق تانىستىردىم،- دەپ كۇلىمسىرەدى مومىنباي، - ءبىزدىڭ بالدىز قالاي ەكەن؟
- نە قالايىن سۇرايسىڭ، جاقسى!.. ال، مەنى نە دە...
نۇريا كوك شاۋگىمىمەن شاي الىپ كىردى دە، ءسوز ءۇزىلىپ قالدى. چەمودانىن الىپ، كروۆاتقا قويدى دا:
- جەزدەتاي، ۇستەلدى كوتەرىسىپ جىبەر!- دەدى ساباقتاسىما كۇلىمسىرەي قاراپ. ۇستەلدى ورتاعا قويىپ ءسۇرتتى دە، داستارقان جاسادى. قانت، كامپيت، پراندىك، باۋىرساق، سارى ماي جەپ ءشاي ىشتىك. - ءسىزدىڭ قابەن اعامەن، مىنا جەزدەممەن ساباقتاس ەكەنىڭىزدى ەستىدىم، دەمالىسقا نەگە قايتپاي قالدىڭىز؟ - دەپ سۇرادى مەنەن.
- اكە-شەشە كەدەي، ءۇي الىس، دوربىلجىندە... ارەڭ جەتكەن ءۇرىمجىمدى قيماي قالدىم.
قىز ماعان باعدارلاي قاراپ قويىپ، دەمىن سوزا الدى.
- كەلەر جىلى جازدا ءبىر بايقاپ كورەمىن عوي.
- اكەم شىقسا دەمالىسقا بارىپ قايتام عوي دەپ ءجۇر ەدىم. جاقىن ارادا شىعار ما ەكەن؟
- ۇكىمەت جاريالاعالى كوپ بولدى، سول سوزىندە تۇرسا ۋاقىتى جەتتى عوي; قاشانعا دەيىن ءتىل ەمىزە بەرمەك!... ال، اكەڭىز تەز ارادا شىعا الماي قالسا، قايتاسىز با؟
- شىققانشا كۇتەمىن دە... ساعىنىپ كەتتىم! -دەگەندە كوكشىل كوزى مولدىرەپ، جاساۋىراي قالدى. ار جاعىنان لىقسىپ كەلە جاتقان اۋىر وكسۋدى توقتاتۋعا تىرىستى بىلەم، شىنىسىنا ءتونىپ الىپ، تەز-تەز ۇرتتادى شايىن. - اكەمدە تۋىسقان ءىنى دە، ۇل دا جوق،- دەپ قايتا كۇلىمسىرەي قارادى كوز استىمەن. - ءبىز ءۇش-ءتورت قىزبىز. مەن - ءۇشىنشىسىمىن... ۇيدەگى ۇلكەنى مەنمىن، الدىڭعى ەكى اپكەم.... كەتكەن.
- ول ەكەۋىنىڭ ءبىرى سەندە مە؟- دەپ كۇبىرلەدىم ساباقتاسىما. نۇريا ەستىپ قويىپ، كۇلىپ جىبەردى:
- جوق، تۋعان اپكەمدى مۇنداي ىنجىققا بەرەم بە، مۇنىڭ العانى - ءبىزدىڭ جاقىن تۋىستىڭ قىزى.
- ە...ە،- دەدى مومىنىم اساۋ قالجىڭ تيتىعىنا ءتيىپ كەتكەندەي، - ءوزىڭدى قوسالقىلىققا الامىن ءالى، ىنجىقتىڭ كەرەمەتىن سوندا كورەسىڭ!
- قىرتپاي وتىر!- دەپ قالدى قىز، كۇلىمسىرەگەن بويى قىزاراڭقىراپ.
جەزدە قانشا مومىن بولعانىمەن بالدىز الدىندا مويىن سالا جۇگىرمەي مە. مەنىڭ مومىنىم باتىلدىققا ەندى جەتتى:
- ءان سالشى، ەي، نۇريا!... مىنا قىز قيىن ءانشى! -دەپ قويدى ماعان ءبىر قاراپ. ىلە-شالا موينىن قىز جاققا بۇرىپ، مەنى ماقتاي جونەلدى. - ءبىزدىڭ بيعاش تا ءانشى، ساعان ەرسىن!
- سولاي ما؟- دەپ قىز، «شىن با؟» دەگەندەي قارادى جەزدەسىنە.
مومىنباي جان قالتاسىنان اپىل-عۇپىل قويىن داپتەرىن ىزدەدى.
- سولاي تۇرماق، مۇنىڭ ولەڭىن كور، سەن!
بەتىمنىڭ دىز ەتۋىنەن ءجۇزىمنىڭ قىزارعانىن بايقاپ تومەن قاراي بەرە بۇرىلىپ كۇبىرلەدىم:
- ونى كورسەتىپ قايتپەكسىڭ، ىرىلداسقانىمىز اشكەرەلەنىپ قالادى عوي!
قىز مەنىڭ بۇل سوزىمە اڭىرىپ قاراپ كۇلىمسىرەدى. مومىنىم داپتەرىن اشىپ، جىنىگە ۇسىندى قىزعا:
- مىنا ولەڭمەن ءبىزدىڭ اقىندارىمىزدىڭ موينىن استىنان كەلتىردى! توقتاي تۇر، - دەدى سونان سوڭ، ەندى الىپ وقي باستاعان نۇريادان داپتەردى قايتا جۇلىپ الىپ، باس جاعىن اشىپ ۇستاتتى. - الدىمەن باسىنداعى ولەڭدەردى وقىشى! قارا تاقتادا ۇلكەن ايتىس بولعان. بيعابىلدىڭ قالاي سويعانىن سوندا تۇسىنەسىڭ!
مومىنىم شاۋگىمدى جەردەن ەنتىگە الىپ، «ىشپەيمىن، قايتايىق» دەگەنىمدى تىڭداماي، ەكەۋمىزدىڭ شىنىمىزعا شايدى باسا-باسا قۇيدى. شىنتاعىن داستارقاننىڭ ءدال ورتاسىنا تىرەي ەڭكەيىپ، ونداعى ايتىسقان اۆتورلاردى، ولەڭنىڭ شىعۋ جايىن تانىستىرا وتىردى سونان سوڭ.
قىز كۇلە وقىپ شىقتى دا، ويلانىپ قالدى.
- ىنتىقباي، سالىق اعالار سونداي ما ەكەن، ەي؟!
- سونداي ما ەكەنىڭ نە، سولاردىڭ بۇلىگىنەن قىسى بويى باس الا المادىق. وزگە جەرلىكتەردىڭ، اسىرەسە مىنا بيعابىلدىڭ ۇستىنەن شاعىم جۇرگىزىپ، بار كىتابىمىزدى مەكتەپ باستىعىمىزعا العىزىپ قويا جازدادى. سوندا دا وسى بيعابىلدىڭ جاۋابى قۇتقارىپ قالدى ءبىزدى.
نۇريا مەن تۋرالى ماقتاۋدى ەلەۋسىز قالدىرعانسي بەردى. مەنىڭ سودان قىسىلىپ وتىرعانىمدى بىلگەندەي. ول جايىن ماعان قاراماي قويۋىنان اڭعاردىم دا، سول سەزگىرلىگى ءۇشىن دە جاقسى كورىپ وتىردىم.
قابەن اعا دا جاقسى-اق ايتقان ەكەن! سونىسىنا ۇشەۋىنىڭ بىردەي جابىلىپ، اۋزىنا كەلگەنىن ايتقانى نەسى؟!
- بيعابىل وسى ولەڭىن سول ءۇشىن جازىپ ەدى. بۇعان ەشقايسىسى جاۋاپ جازا المادى دا، بۇل كەلىپ پارتاسىنا وتىرا بەرگەندە شاقان ارتىنان كەلىپ، باسىنا قويىپ جىبەردى!
- ۇيبا...ي!- دەپ قالدى قىز.
- سونان سوڭ ءبارىمىز جابىلىپ، ۇشەۋىن يتشە تەپكىلەدىك...
- ءجا،- دەدىم مەن ءشاي ءىشىپ بولعانىمدى ءبىلدىرىپ،- كورىسە سالىپ اقىندىعىمىزدى دا، باتىرلىعىمىزدى دا ايتىپ بولدىق، ەندى قايتايىق!
- جوعا،- دەدى قىز تومەن قاراپ،- مىنانىڭ ايتىپ وتىرعانى عوي، قىزىق ەكەن!... وتىرىڭىزدار اسىقپاي!- دەپ ورنىنان تۇرا شاۋگىمدى الىپ، مەنىڭ شىنىما ۇمتىلدى. مەن راحمەت ايتىپ، شىنىنى بەرمەي قويدىم. - جانە ءبىر شىنى قۇيىپ قويايىن!
- جوق، راحمەت، كوپ ىشتىك!
مومىنىم تاعى دا سەلت ەتە ءتۇستى:
- ءۇي، مەن ەكەۋىڭە ءان سالعىزايىن دەپ وتىرىپ، اڭگىمە ايتىپ كەتىپپىن عوي! ايتىڭدارشى قانە، ەكەۋىڭدى ءوزىم ءبىر سالعاستىرىپ كورەيىن!
كەيىنگى سوزىنە ىڭعايسىزدانىپ، نۇريا ەڭكەيىپ الدى دا، مەن تۇقىرا ءتۇستىپ:
- نۇرياش ايتسا عوي تىڭداعىشىم بار، ءوزىم ايتا المايمىن!
- جوق، مەنىڭ دە ۇيالشاقتىعىم ۇستاپ قالدى!- دەپ قىز قىزارا كۇلىمسىرەگەندە مەن ورنىمنان تۇردىم:
- ولاي بولسا، قايتايىق!... ۇستاماعان كەزىندە ەستىرمىز!
سىقىلىق قاققان قىز دا ورنىنان تۇردى:
- قايتاسىزدار ما ەندى... جەزدەكە، مىنا داپتەرىڭدى مەن الىپ قالايىن، ەرتەڭ كەلگەندەرىڭىزدە الارسىزدار.
- ەرتەڭ كەلەتىنىمىزدى قايدان ءبىلدىڭ؟
- ساباق جوق، بوسسىزدار عوي، ءار كۇنى كەلىپ تۇرارسىزدار!
- الساڭ ال، بىراق ەشكىمگە كورسەتپەي وزىمە تاپسىر!...
نۇريا ءبىزدى قاقپا الدىنا دەيىن شىعارىپ سالا كەلدى دە كەلىپ تۇرۋىمىزدى تاعى ءوتىندى.
- مەن عوي سەنبى، جەكسەنبىسىز بوساي المايمىن!- دەدىم مەن.
- باسقا كۇندەرى نە ىستەيسىز؟
- ءبىر-ەكى ساباقتاسپەن بىرلەسىپ جيىرما مىڭ كىرپىش كوتەرىپ العانبىز، سونى قۇيامىز.
- كىرپىش؟!
- ءيا، راسحود ايىرا جاتايىق دەدىك.
قىز ويلانعانداي ءبىراز قاراپ تۇرىپ بارىپ ءۇن قاتتى:
- وندا... ەرتەڭ جەكسەنبى... كەلىپ تۇرىڭىزدار! اكەم تۋرالى قازىرشە قازاق ۇيىمىنا عانا بارىپ سۇراستىرىپ تۇرامىن عوي، سولاي ما؟... باسقا ۋاقىتتىڭ بارىندە جاتاقحانادا بولامىن.
- زەرىككەندە ءسىز دە ءبىز جاققا بارىپ تۇرىڭىز، مىنا جەزدەڭىز ەكەۋمىز ءبىر جاتاقحانادامىز.
قىز باس يزەگەندەي عانا كۇلىمسىرەپ تۇرىپ قالدى دا، ءبىز قايتىپ كەتتىك.
- الباستى باسسىن سەنى!- دەدىم بىلاي شىعا بەرە. - «ەكەۋىڭدى سالعاستىرىپ كورەيىن» دەگەنىڭ قاي شاتقانىڭ؟... سول سوزىڭنەن ۇيالىپ، ءان سالماي قويمادى ما؟
- ە...ە... سولاي دەپپىن-اۋ، ءيا!... باسە، نەقىپ قىلىمسي قالدى دەسەم!... سويتسە دە وسى جولى ءبىر كورگەندە-اق ساعان مىقتاپ ءسۇزىلدىردىم-اۋ دەيمىن. ءاي، ءوزىڭ دە پالەكەتسىڭ عوي، كىرپىش تۇگىل بوق قۇيامىن دەسەڭ دە، قۇداي بىلەدى، قانداي بەزەر قىز بولسا دا، كوزىن ءبىر سۇرىندىرمەي قويماسسىڭ-اۋ!... بىراق، جىگىتىم بايقا، ءبىزدىڭ بالدىز قيىن. تالاي سيقىر ءتونىپ وقىعاندا دا ساۋساعىنىڭ ۇشىن ۇستاتقان ەمەس. كۇلىپ تۇرعانىمەن ىشىندە تاكاپپارلىعى زور.... مۇنىڭ ءانىن ەستىسەڭ!... بىلتىر وسى جاققا جۇرەردە التاي «قۇلىبىن» ءبىر كۇڭىرەنتتى بۇل بۇلبۇل!..
مومىنىم بالدىزىن جاتاقحاناعا جەتكەنشە ماقتادى. مەنى قيىن ۇشپادان ءبىر ۇشىرماق سياقتى. «بىراق، ۇش دەگەنگە ۇشا جونەلەتىن كۇيىم قايسى مەنىڭ؟!... قىز دەگەن قۇيىن سياقتى، ءبىر سوعۋىن سوعىپ قالسا دا، بۇلت ەتىپ ءوز ىڭعايى كەلگەن جاققا جونەلە بەرەتىن كورىنەدى عوي. وعان ۇشىپ، قاڭباق بولا بەرمەيمىن! اعالار ۇيلەنىپ، ءوز تۇرمىسىم سول قۇيىندى بۇلتارتپاي ۇيىرە الاتىن جاعدايعا جەتىسكەنىندە ءبىر-اق كورمەيمىن بە! بۇل ماسقارالىقتى قوي ەندى، ىنتىقبايلار ونان ءارى كۇلىپ، ءبىزدىڭ قارىنداس اۋزىنا تەۋىپ كەتتى دەپ جۇرمەسىن!» - وسىلاي ويلادىم دا ساباقتاسىم بالدىزىنىڭ قۇنىن اسىرعان سايىن باسىلا بەردىم...
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ ورنىمنان تۇرىپ، جۋىنىپ جاتقانىمدا كامەن جەتىپ كەلدى:
- كەشە كىر جۋىپ بولعان شىعارسىڭ بيعاش، ءجۇر ەندى، مەن سەنى ءبىر سەيىلدەتەيىن، تاماقتى كوشەدەن ىشە سالامىز.
- بۇگىن ساباق پىسىقتايمىن، كامە!
- ويبو...ي، جاس باسىڭنان جۇرەگىڭ ءولىپ قالعان نەتكەن جانسىڭ؟! ءوزى جازدىق دەمالىس، ءوزى جەكسەنبى!... قوي مۇنىڭدى، ىسەك تە ەمەس توقتى كەزىڭدە قارتايۋىڭا سەنى قويمايمىن! مەنىمەن ءبىر رەت بىرگە جۇرۋگە وسىنشا نەگە بۇلدانا بەرەسىڭ، كىسىنىڭ كوڭىلىنە كەلەتىن ءىستى قىلا بەرمەشى، ءجۇرشى!
بۇل سوزگە باسقا جال ايتۋىم قيىنعا سوقتى. تىم قيىن دا بولماس ەدى-اۋ، بىراق، وسى ءيىسشى مەنەن نە ىزدەپ جۇرگەنىن بىلگىم كەلدى. كۇلە كوندىم دە ەرە جونەلدىم. جاڭا كيىنىپ جاتقان مومىنباي كوزىن ءبىر قىسىپ قويىپ:
- وسى ۇزىن كوشەدەن تابىسارمىز، مەن دە شىعامىن!- دەپ قالدى.
كامەن ەكەۋمىز سوۆەت ازاماتتارى كلۋبىنىڭ قارسىسىنداعى اسپۇزىلعا كىرىپ، سامسا جەپ، ءشاي ءىشىپ شىقتىق.
- ەندى قايدا بارامىز؟ -دەدىم.
- قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا كىرىپ شىعىپ، تومەن قۇلدايمىز، اناۋ كۇنگى ايتقانىم ەسىڭدە بار ما، سونى كورسەتەمىن.
ونىسى قالىڭدىق كورسەتۋ بولسا كەرەك، انا جولى ءبىر ايتقانىندا بارماي قالىپ ەدىم عوي. مەن ايەلدى كوپ كورگەن، كەزەگەن كارى مىستانداي-اق، «سەن ءبىر سىناپ كور» دەگەن سوندا! ول نەمەسىنىڭ قانداي ەكەنىن ءبىر كورگەندە قايدان بىلە قويماقپىن، ءبىر سۇلۋىن كورسەتىپ، ماقتانباق شىعار، الدە، سول كورسەتۋىنىڭ استارىنان مەنى انىقتاپ كورمەك شىعار، مەيلى!» دەپ قاتارلاسا بەردىم. ۇلكەن كوشەدەن باحۋلانعا قاراي ويىساتىن ءبىر بۇرما كوشەنىڭ اۋزىنان وتە بەرە تۇرا قالدى كامەن.
- كىتاپ دۇكەنىنە كىرە شىعايىقشى!- دەدى سىبىرلاپ قانا.
- قايداعى كىتاپ دۇكەنى؟!
- الگى... كىتاپ ساتىپ بەرەتىن دۇكەنشى؟!
- كىتاپ ساتىپ بەرەتىن دۇكەن بار ما؟
- بىلمەيسىڭ بە؟! ...وزدەرىڭ الىپ وقىپ جۇرمەيسىڭدەر مە؟ باستاشى، مەن دە الىپ وقيىن دەپ ەدىم!
- جوق، بىزدە كىتاپ جوق. بىلتىر كۇزدە اعا وقۋشىلاردان الىپ وقىعان ەدىك، كەيىن تابىلمايتىن بولدى. ءوزىڭ بىلسەڭ كورسەتشى ماعان.
- ءجۇر وندا ىزدەپ كورەيىك.
تاعى دا ءبىراز قۇلداپ سوۆەت ازاماتتارى اۋرۋحاناسىنىڭ قاقپاسىنا كەلدىك.
- وسىندا دەيدى، باستاشى قايسى ءۇي ەكەن!
- ەي، كامەن، بىلمەيتىن جايىم ءۇشىن مەنى سىناي بەرمە، بىلەتىن بولساڭ ءوزىڭ باستا، بارىپ كورەلىك، بىلمەسەڭ اۋرەلەمە، ءوزىم كىتاپ ىزدەپ جۇرگەنىم جوق!
- وندا، كەيىن ءبىر ىزدەپ تابارمىن، جۇرەيىك! مەنەن ىزدەيتىن ماسەلەسىنىڭ ءبىرى وسى ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم. قازاق-قىرعىز ۇيىمىنىڭ الدىنا جەتتىك.
- الدىمەن وسىندا كىرەيىك!- دەپ كامەن قاقپاعا بۇرىلا بەرە تومەنگى جاققا قاراپ تۇرا قالدى. - كەلە جاتىر، كەلە جاتىر، وسى جەردەن توسايىق!
- كىم؟
- انەۋ كۇنگى ايتقانىمشى، ەسىڭدە بار ما؟- دەپ، جاڭاعى اسپۇزىلدا ايتىلعانىن ۇمىتىپ تاعى قايتالادى. سۋرەتكە تۇسەتىن ادامشا سارى مەشپەتىنىڭ جاعا-جەڭىن تۇزەپ، وڭ جاعىنا جىعا تاراعان سارعىش شاشىن سىلاي ءتۇستى. سىمىنىڭ جان قالتاسىنان قول ورامالىن الىپ، مۇرنىن ءسۇرتتى. ءبىر ءتۇرلى جاڭا ءىس باستايتىن ادامشا رەسمي جىگەرگە كەلگەندەي، سارعىش ءوڭى سۇرعىلت تارتا ءتۇستى.
تومەنگى جاقتان، كوشەنىڭ وڭ جاعىمەن كەلە جاتقان ءارتۇرلى جۇرىستەگى ايەل زاتىنىڭ قايسىسى ەكەنىن ءبىر قۇداي مەن وسى كامەن بىلمەسە، مەن قايدان بىلەيىن. تۇسپالداپ تاني الماعان سوڭ ءوزىم جىعا تانيتىن كامەنىمنىڭ ءجۇز قۇبىلىسىن اڭدۋمەن بولدىم.
- وسى قىزدى سەن مۇقياتتاپ بايقاشى!- دەپ سول جاقتان كوز الماي كۇبىرلەگەندە ءوڭى ءسال قىزعىلت تارتتى. سيرەك قاسى ءدىر ەتە قالىپ، شاشى باسىپ تۇرعان تار ماڭدايى جيىرىلىپ بارىپ جازىلدى. امانداسۋعا ىڭعايلانعانداي، تاماعىن كەنەپ قالعاندا، ونىڭ كىرپىك قاقپاي قادالعان نىساناسىنا جالت قارادىم. كەشەگى نۇريا كوزىمە وتتاي باسىلا قالدى! كەشەگى كيىمىن اۋىستىرىپ، اق كوفتا مەن قىزعىلت-سۇر يۋبكا كيگەندىكتەن، الىسىراقتان تاني الماپپىن. قىز ۇمتىلا بارىپ امانداسقان كامەننىڭ قولىنان قولىن تەز ايىرىپ ماعان ۇسىندى.
- تانىمايتىن شىعارسىڭ، نۇرياش، بۇل - ءبىزدىڭ مەكتەپكە بىلتىر كۇزدە كەلگەن جاڭا وقۋشى، اتى بيعابىل!- دەپ سونان سوڭ قىزدى تانىستىرا جونەلدى. - مىنا بويجەتكەن ءبىزدىڭ نۇريا اتتى بيكەش، ءنۇي شۋەيۋاندا وقيدى!
- تانىساتىن شىعارمىز،- دەپ كۇلىمسىرەدى قىز،- كورىسكەنبىز!
كامەنگە ايتقان وتىرىگىمدى اشىپ، كەشە كورىسكەنىمىزدى ايتا سالار ما ەكەن دەپ ەدىم، ونى قوزعاعان جوق، اڭگىمە اماندىق سۇراسۋعا اۋىپ كەتتى.
«قالىڭدىعى وسى نۇريا بولعانى عوي، كەشە قايتىپ كەلە جاتقاندا، قىزداردى قۇيىنعا تەڭەگەنىم ەسىمە تۇسە قالىپ، «باسە!» دەدىم ىشىمنەن - «جاڭبىردان كەيىنگى اشىلعان اسپانداي تۇنىق» كوز قانشالىق تەرەڭسىنگەنىمەن، جەزدەسىنىڭ ايتقانىنداي، «ەشكىمگە قول ۇشىن ۇستاتپاۋ» قايدا، الدەقاشان ماتالىپ، قالىڭدىق بولىپ تا كەتكەن قىز ەكەن عوي... ياپىر-اي، مىنا سۇمىرايعا قالىڭدىق بولۋىن قاراشى ءوزىنىڭ! ...قوي سۇيكىمدىم، ماعان ۇشقىن اتپاي-اق قوي ەندى! «سۇلۋدىڭ ءجۇزى الداۋعا بەيىم» دەگەن ماقالدى ەستىپ جۇرگەن «نارەستە جىگىت»، قۇيىن جەلى ايداۋعا بەيىم ەكەنىن دە ءبىلىپ بولدى، دومالاي قويماس!»
كامەننىڭ جالباقاي سۇراۋلارىنا ءبىر-ءبىر سوزبەن عانا جاۋاپ ايتىپ تۇرعان نۇريا ماعان جاۋتاق-جاۋتاق قاراي بەردى. «قوي، سۇيكىمدىم...» دەگەن ويمەن دارىتپاي، بيىكتەپ قارادىم. «مىستانىم سىناي ءتۇسسىن» دەگەنى مە، الدە ودان باسقا قىرى بار ما، كامەن ارزان ءسوزىن التىنداي جارقىراتىپ، جاۋدىرا ءتۇسىپ ەدى. نۇريا تىڭداعىسى كەلمەگەندەي، ماعان بۇرىلىپ الدى:
- جەزدەم قايدا؟
- جاتاقحانادا.
- مەن ساندۇڭبيدەگى1 ءبىر ساباقتاسىمنىڭ ۇيىنە كەتىپ بارامىن. جەزدەم ءبىز جاققا بۇگىن بارماق ەدى، مەنى ىزدەپ الىس جول ءجۇرىپ قالماسىن، ءسىز تەزىرەك ايتىپ قويامىسىز؟!
- ءوزىڭىز جولدان كىرە كەتپەيسىز بە؟
- تىم اسىعىسپىن، جاتاقحاناسىن دا بىلمەيمىن!
- پو، ىلعي اسىعىپ جۇرەتىنىڭ-اي، سەنىڭ!- دەپ كامەن كيمەلەدى. - كۇلاننىڭ ۇيىنە بارارسىڭ. ءوزىڭدى ىزدەپ كەلە جاتىر ەدىك. سەن سوندا بار دا كۇلاندى ەرتىپ شىق، ءبىز بىرگە بارىپ، تاياۋ جەردەن توسا تۇرايىق!
- جوق، توسپاي-اق قويىڭىز، كۇلان ەكەۋمىزدى ءبىر ۇيعىر ساباقتاسىمىز قوناققا شاقىرعان!- دەپ نۇريا جونەلە بەردى.
- قاپ!- دەپ قالدى كامەن. نۇريا جەدەلدەتە ءجۇرىپ الىستاي بەرە كىلت كىدىردى دە:
- بيعا!- دەپ شاقىردى مەنى. ونان سوڭ كەرى بۇرىلىپ اسىقپاي ءجۇرىپ كەلىپ توقتادى دا، وزىنە بەتتەپ كەلە جاتقان ماعان (كامەنگە ەستىرتە) دابىستاپ سويلەدى. - بيعا، رەنجىمەسەڭىز، مەنىمەن بىرگە ءجۇرىپ، جەزدەمدى جاتاقحاناسىنان شاقىرىپ بەرسەڭىز!- دەگەنشە مەن دە جەتىپ باردىم. نۇريانىڭ شىرايى ەندى ءسال قىزعىلت تارتتى دا، تۇقىرا كۇلىمدەپ، كۇبىرلەي سويلەدى. - كەشە جەزدەم ەكەۋىڭىزدى بۇگىنگە شاقىرىپ قالىپ ەدىم عوي. بۇگىن ءسىزدىڭ كەلمەي قالاتىنىڭىزدى ءبىلىپپىن، ءوزىم ەرتىپ قايتۋعا كەلە جاتىر ەدىم. كامەنگە وتىرىك ايتپاسىما بولمادى. بۇل جەلىمدى قالاي جابىستىرىپ العانسىز؟!
- الدىمەن ءسىز ءوزىڭىز جابىستىرىپ العان جەلىم ەكەن عوي؟!
قىز كۇلىپ جىبەردى.
- ونىڭ جايىن جول-جونەكەي ەستىرسىز. اناعان «جاتاقحاناعا بارىپ شىعامىن»،- دەي سالىڭىزشى!
- وي، كامە،- دەدىم ارتىما قايرىلىپ،- مەن بارىپ مىنا قارىنداسقا مومىنبايدى تاۋىپ بەرەيىن، اسىعىس جۇمىسى بار ەكەن!
- مەن دە بارامىن وندا!
قىز وعان ىلە جاۋاپ قايىردى:
- ءسىز اۋرە بولماي-اق قويىڭىز!
بەرى جىلجي تۇسكەن كامەن مىنا سوزدەن سوڭ قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا قاراي تەڭسەلدى.
- كامە، «مۇقياتتاۋدى» ۇمىتپاسپىن، ءا!- دەپ نۇريامەن بىرگە جۇرە بەردىم.
- ماقۇل،- دەپ قارقىلداپ كۇلگەنسىپ ول قالدى،- مەن ۇيىمنان كۇتەمىن، تەز كەل!
نۇريا كوزىنىڭ قيىعىمەن كۇلىمسىرەي قاراپ، كۇدىكسىنە سۇرادى مەنەن:
- نە دەدىڭىز؟... مۇقياتتاۋىڭىز نە؟
- ءوزىنىڭ «مۇقياتتاپ بايقاشى» دەگەن وتىنىشىنە قايتارعان جاۋابىم عوي.
- كىمدى مۇقياتتاپ بايقا دەپ ەدى؟
- ءسىزدى.
قىز كۇلىپ جىبەردى، سىڭعىر-سىڭعىر ەتە ءتۇسىپ ءبىر ىركىلدى دە، تاعى كۇلدى.
- نە ءۇشىن مۇقياتتا دەيدى مەنى؟
- ءسىز ونىڭ قالىڭدىعى ەكەنسىز عوي،- دەگەنىمدە قىز ماعان اڭىرا قاراپ الىپ، باسىن تومەن سالا شىتىنىپ قالدى، - تۇنەۋ كۇنى ايتقان،- دەپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى، - جاڭا كەلە جاتىپ تاعى ءوتىندى. جاقسى-جاماندىعىڭىزدى، قالىڭدىق بولعانىڭىزعا دەيىن مۇقياتتاپ ايىرا الماي جۇرگەن سياقتى.
- وسىعان دا جەتكەن بە بۇل سۋايت!
- ءسىزدىڭ سول قالىڭدىق ەكەنىڭىزدى كەشە بىلمەپپىن. مۇقياتتاۋدىڭ ءساتى ەندى ءتۇستى.
قىزدا قاتتى كۇلكىنىڭ قىستىعۋى بارداي، تاعى دا ىركىپ-ىركىپ كۇلە بەردى:
- ءسىز ماعان وسى جاعىن ايتىپ الىپ، اشىقتان-اشىق سىناماقسىز با؟... ولاي بولسا، مەن ءوزىمدى جوبىشەنكىدە تۇسىندىرە قويار ما ەكەم؟
- ايتەۋىر، قۇداي باسقا سالعان سوڭ، شامامىزشا مۇقياتتاپ كورەمىز دە!
قىز ونان سايىن قىستىعىپ، ونان سايىن كۇلدى.
- ولاي بولسا، قينالماي-اق جامانداي بەرىڭىز مەنى،- دەپ، كۇلكىسىن تيا، شىنداپ سويلەدى ەندى،-جەرلەستىگىن ايتىپ تانىسىپ، ءبىزدىڭ جاتاقحاناعا ءبىر-ەكى رەت بارعان. مەن دە سىيلاي كۇتكەمىن. سونىمدى جاقتىرىپ قالعاندىققا ساناعان ەكەن عوي! ەندى قۇتىلا الماي ءجۇرمىن، ءوزى ءتايني ەكەن. كورسە-اق اعاش جەلىمدەي جابىسىپ، ءار نەنى ايتا بەرەتىن بولدى. سىزگە دە ساۋاپ كەرەك شىعار، قالاي جامانداساڭىز دا وسىدان مەنى قۇتقارىڭىزشى!
- قالىڭدىعىمدى مۇقياتتاپ بەر دەپ جابىسقالى كوپ بولعان. ولاي بولسا، ءسىزدى سىناتىپ الۋ ءۇشىن ەمەس، باسقا ءبىر قىرىمەن ايتىپ جۇرگەنى بولدى!... بۇگىن كوشەگە شىقپايمىن دەگەن ەركىمە قويماي، جىعىلا جابىسىپ ەرتىپ شىقتى.
- سىزگە ىنتىقبايلار قاتتى ءوش ەكەن عوي، سول سەبەپپەن مەنى ەمەس، ءسىزدى ءوزى «مۇقياتتاپ»، ورعا جىققالى جۇرگەن شىعار. ەستۋىمشە، ناعىز قاندەستىڭ ءوزى سياقتى. مۇنان سوڭ جاقىن جۇرمەڭىز!... بۇگىن ءوزىم كەلمەسەم، ءبىزدىڭ جاتاقحاناعا... بارساڭىز دا وسى پالەمەن بىرگە بارادى ەكەنسىز. وندا مەن تىمىرايىپ الار ەدىم دە، ءانىڭىزدى ەستي الماي قالادى ەكەنمىن... وقۋ توقتاپ، ساباقتاستارىم قايتقالى ءىشىم پىسىپ، زەرىگىپ ءجۇرمىن. بۇگىن ءان ەستىپ، ءبىر جەڭىلدەپ قالاتىن بولدىم!
- مەن ءان سالۋعا ەمەس، تىڭداۋعا بارايىن، ءانشى ەمەسپىن!
- ماقۇل، بىراق مەن مۇقياتتاۋشى ەمەسپىن،- دەپ كۇلدى نۇريا، - الگى كۇلان دەگەن ساباقتاسىم دا ءبىزدىڭ جاتاقحانادا توسىپ وتىر...
مومىنباي الدىمىزدان شىعا كەلدى. كامەننىڭ الىستان شولىپ كەلە جاتقانى بايقالعان سوڭ ءىز تاستاپ سىرت كوشەمەن جونەلدىك... نۇريا «مۇقياتتاۋشى ەمەسپىن» دەدى عوي، مەنىڭ دە مۇقياتتارلىق جاعدايىم جوق ەكەنى بەلگىلى. ايتەۋىر بۇگىن دە جازدىڭ كەشەگىدەي جايما-شۋاق، جاقسى كۇنى ەكەنىن سەزىنەمىن. اسىرەسە نۇريانىڭ كوزى كورىپ كەلە جاتقان اسپانىمنان دا جادىراڭقى، اسا تۇنىق، تىم كوڭىلدى كورىنەدى...
باۋ-باعى بولماسا دا جۇمباق سەبەپپەن ۇجىماقتاي كورىنگەن كەشەگى جاتاقحاناعا تاعى كەلدىك. كروۆاتتا كەرىلىپ، كىتاپ وقىپ جاتقان تاعى ءبىر اپپاق قىز اتىپ تۇردى، رەڭى نۇريامەن ۇقساس بولسا دا، تابيعاتتىڭ بۇعان دا بەرگەن ءبىر ەرەكشەلىگى بار سياقتى، ءسال تۇقىرا قارايتىن تىكشەلەۋ قارا كوزى كۇلىمدەپ، ۇشقىن اتا تۇردى. نۇريادان جۋانتۇعىرلاۋ، ءسال الاساراق كورىنگەنىمەن، جەلىگە بايلانباعان كۇيلى قۇلىن ءمۇسىندى، قانشالىق ءبىر توعا جىگىت بولسا دا، جونىنان سىلاي تۇسكىسى كەلەتىندەي قىز ەكەن.
ءبىز دە جىميا قاراپ امانداستىق. ءبىرىمىزدى بىرىمىزگە نۇريا تانىستىردى. كۇلاننىڭ وسى مەكتەپتى بيىل، جاقىندا عانا بىتىرگەن، بۇرىن قۇتىبيلىك، قازىر ۇرىمجىلىك قىز ەكەنىن ۇقتىق.
موللا الدىنداعى شاكىرتتەي يبالى قالپىمىزبەن، دۇنيەدەگى بار وقۋشىنىڭ ادەپ-ۇياتىن ارقالاعانداي اۋىرلاي كەلىپ وتىردىق. كەلىنشەكتى - بالالى ساباقتاسىم وسى قىزداردىڭ بەتى اشىلماعان كەلىنىندەي-اق مەنەن ارى تۇيىقتالا ءتۇستى. قىزدار شاي مەن داستارقان دايىندىعىندا جۇرگەندە:
- ەي، مومىنىم،- دەدىم سىبىرلاپ، - بالدىزىڭ تاعى دا «ىنجىق» دەپ، بوربايىڭنان ءتۇرتىپ قالماي تۇرعاندا وجەتتەنىپ الا قوي!... بالدىز دەگەن باسىنىپ السا قيىن، وزىنە سوقتىعا بەر!
مومىنباي سەرگي قالدى، ءوزى دە «ىنجىق» دەگىزۋدەن ابدەن ەرقاشتى بولعانداي.
- بالدىز، ەي بالدىز،- دەپ قالعاندا نۇريا جالت قارادى، - مۇندا كەلىپ، تىزەمە ءبىراز وتىرشى، ءشايدى سونان سوڭ ىشەرمىز، اپەكەڭدى ساعىنىپ ءجۇرمىن!
نۇريا وعان تاڭدانعانداي قاراپ الىپ، ماعان سويلەدى:
- جاڭا بىردەمە دەپ سىبىرلاعان سياقتى ەدىڭىز، قايراپ قويدىڭىز-اۋ دەيمىن، ايتپەسە بۇل ىنجىققا مۇنداي ونەر قايدان ءبىتتى؟!
- جوق، ويباي، ءوزىمدى قايرايتىن بىرەۋ تابا الماي قينالىپ وتىرمىن. جالا جابا كورمەڭىز! جەزدەڭىزدىڭ سۇيەگىندە بارىن بىلمەيدى ەكەنسىز-اۋ!
بۇل سوزىمە كۇلان سۇيىنگەندەي، اشىلا كۇلدى. راسىندا ءوزىمدى باسا قالعان وياڭدىق بۇلتىنان سەرپىلۋ ءۇشىن قايراپ ەدىم، ەڭبەگىم بەكەر كەتپەگەندەي، داستارقان جايىلىپ، شاي قۇيىلعان سوڭ ويىن-ءازىل ءسوز ويناقشىپ شىعا بەردى.
نۇريا كۇلە جالعاستىردى ءسوزىن:
- مەنى جەزدەممەن ءسۇزىستىرىپ قويىپ «مۇقياتتاۋ» ءۇشىن قايراعانىڭىزدى ءبىلىپ وتىرمىن.
- جوق، ونىڭىز جاڭساق بولار، ءوزىمدى مۇقياتتاعىسى كەلمەيتىن ادامدى مۇقياتتايتىن جىندى ەمەس شىعارمىن!
- ەي، قىز، اپەكەڭ مەنى بىلتىردان بەرى قانشا قايراعانىن بىلمەيسىڭ بە، جالا جاپپاساڭشى ەلگە! قازىر مەن قىلشىلداپ ءجۇرمىن!- دەپ كىرىسكەن جەزدەسىنىڭ ءسوزىن ەلەۋسىز قالدىرعان نۇريا ماعان باعدارلاي قاراپ، ءسوزىمنىڭ توركىنىن ىزدەدى:
- ءسىز باعاناعى ءبىر ءسوزىمدى كوڭىلىڭىزگە الىپ قالعان سياقتىسىز عوي؟!
- جوق،- دەپ مەن تۇنا تۇسكەن كوگىلدىر كوزگە باعا قارادىم، - قانداي سانامەن بولسا دا، ءبىر-بىرىنە نازار سالمايتىن ادام بولماسا كەرەك. سولاي دا قاداعالاپ مۇقياتتاسپاۋدى جاقسى كورەمىن. سول سوزىڭىزگە ءدان ريزامىن!
ويلانا قالعان نۇريانىڭ نازارىن تىزەلەسىپ وتىرعان كۇلاننىڭ سۇراۋى ءبولدى:
- «مۇقياتتاۋ» دەگەنىڭ نەمەنە، قايدان شىققان ءسوز؟- دەپ كۇبىرلەدى ول كوزى كۇلىمدەي ءتۇسىپ. نۇريا ونىڭ قۇلاعىنا قولىن دالدالاي سىبىرلادى دا، كۇلان سىقىلىقتاپ كۇلە بەردى.
- اقىماقتىق قوي مۇنىسى!- دەپ تىنا قالعان كۇلاننىڭ كوزى مەنىڭ كوزىمە ۇشىراسا كەتتى دە، لىپ ءوتىپ نۇريانىڭ كوزىنە توعىستى. قوسىلا تاعى سىڭعىرلادى قوس قوڭىراۋ.
- نۇرياش، بىزگە دە ايتساڭشى وزدەرىڭ كۇلە بەرمەي! -دەپ مومىنباي اڭقيىپ ەدى. نۇريا شاي قۇيا وتىرىپ جاۋاپ قايىردى:
- قۇلاعىڭا التىن سىرعا جەزدەتاي!... ساعان لايىق ءسوز ەمەس، ەستىمەي-اق قوي!
- ە، جاستار اراسىنداعى ءسوز بولسا، قويدىق. وسى كۇلكىلەرىڭنەن جارىلقاسىن!... ءىشىمدى پىسىرماي ولەڭ ايتىپ بەرىڭدەرشى وندا!
- ولەڭ باستان باستالماي ما، وتاعاسى، ءوزىڭ باستا!
- ولەڭ كارىنىڭ نە تەڭى، جاستار باستايتىن!... اۋىلدىڭ التى اۋىزى دەگەن دە بار ەمەس پە؟!
- كارتەيىپ الا قويۋىندا دا ءمان بار ەكەن-اۋ، قۋىن ءوزىنىڭ!- دەپ قويىپ، كۇلانعا قارادى نۇريا. - ال، تىلەگەن «التى اۋىزىن» ايتىپ-اق بەرەيىكشى!
نۇريا «اعاجاي» ءانىن ۇيىرە توڭكەرىلتىپ باستاي جونەلىپ ەدى، كۇلان قوسىلا كەتتى. ەكەۋىنىڭ بىرگە ايتىپ ماشىقتانعاندىعىنان با، ءيا ءۇن، سازدارىنىڭ تابيعي ۇقساستىعىنان با، ءبىر عانا كۇمىس كومەيدەن شىققانداي سىلدىراپ، ءبىر عانا سىبىزعىداي سورعالاي جونەلدى. ەكىنشى شۋماعىن ايتقاندا عانا اڭعارا باستادىم، ءان اۋەنى ورلەگەندە نۇريانىڭ ءۇنى ايقىندالىپ، تىم ايشىقتى، اسەم تولقيدى ەكەن. اسۋعا ورلەگەن سايىن جازىلاتىن تۇلپار باۋىرىنداي، اسپانداعان سايىن قايقاياتىن قىران قاناتىنداي تىم ءورىستى ءۇن سياقتى. «قىز جىبەكتىڭ اقمارالىنا» جەكە ءبىر جىبەرىپ الار ما ەدى ءوزىن!.. ءوزى دە ناعىز اق مارال عوي، بىلەر مە ەكەن؟!... ونى بىلمەسە «گاككۋدى» ءوتىنىپ كورەيىن!... بىراق، وعان جەكە ايتقىزۋدىڭ ءجونىن قالاي كەلتىرۋگە بولار؟!...»
«اعاجاي» ايتىلىپ بولا بەرگەندە وسى ويعا كەتىپپىن دە، مەلشيىپ وتىرىپ قالىپپىن. كۇلاننىڭ كۇبىرىنەن ويانعاندايمىن:
- «مۇقياتتاپ» وتىر،- دەپ ول كۇبىرلەگەندە، ماعان نۇريا دا ءبىر قاراپ الىپ، كۇلانعا قوسىلا سىڭعىرلادى.
- جوق، اندەرىڭىز ەسىمنەن تاندىرا جازدادا... «اقمارالدى» ايتىپ جىبەرىڭىزشى!
مەن نۇرياعا عانا قاراپ ءوتىندىم دە، ول ىڭعايسىزدانعانداي قىزارا كۇلىمسىرەپ تويتاردى:
- ولاي اسىرەلەسەڭىز، ايتپايمىز.
- ءسىزدى اسىرەلەگەنىم ەمەس، ءوز السىزدىگىمدى ايتقانىم عوي.
- ال، ايتىپ-اق بەرشى!- دەپ كۇلان قۇپتادى. - ءوتىندى عوي، «ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەس».
مىنا سوزىمەن قۋ قىزدىڭ وزىمە تۇزاق تاستاي قويۋىنان قىسىلىڭقىراپ ەدىم. نۇريانىڭ ءسوزى تىنىسىمدى كەڭىتكەندەي سەزىلدى.
- ولاي بولسا، ءسىز دە قوسىلىپ ايتىڭىز، مەنىڭ بىلەتىنىم تولىق ەمەس قوي دەيمىن.
جەكە ايتىپ قينالماي، مۇنداي بۇلبۇلعا ەرە كەتۋ قارعاعا دا ءساتتى وراي عوي، ماقۇلدىق ءبىلدىرىپ قوسىلا كەتتىم. بىراق، ونىڭ شالىعىنا ىلەسىپ، شارىقتاۋ شەگىنە بىرگە شىعۋ قايدا، ورلەي بەرگەندە جارتى داۋىسقا تۇسە قويدىم دا، ءوزى كۇتكەن سىندى كەزەڭدە «مۇقياتتاپ» تىڭداي ىلەستىم. تۇسپالىم دۇپ-دۇرىس شىقتى، توتىداي سىلانعان وسى ءبىر ءاندى ودان ءارى قۇلپىرتىپ، قۇيىلتىپ جىبەرەدى ەكەن.
- ءسىز ماتيۆشىل ەكەنسىز،- دەپ قويدى ءوزى ماعان تومەندەي قاراپ. - تومەن العان داۋسىڭىز وتە كەلىسىپ شىقتى.
- بۇلبۇلعا ىلەسكەن قارعا دا باقىتتى بولار؟!
- انە،- دەپ ول جانە ىڭعايسىزدانا كۇلىمسىرەدى،-تاعى دا اسىرىپ جىبەردىڭىز.
مۇنىسى قىلىمسۋ ەمەس ەدى، ماقتاۋدان راسىندا دا قاتتى قىسىلاتىنى بايقالدى.
- ەندى كۇلاشتىڭ «گاككۋىن» ءوزىمىزدىڭ كۇلاش ورىنداسا قالاي، كوپشىلىك؟- دەپ ەدىم، بالدىز بەن جەزدە قۇپتاي جونەلدى. كۇلان ىركىلمەي باستادى دا، نۇريا قوسىلا كەتتى. ماعان «سەن دە قوسىل» دەگەندەي تۇڭعىش رەت «سەن» دەپ اتاعانداي بولىپ جۇمىرتقاداي جۇپ-جۇمىر يەگىن كوتەرىپ قالدى، وزىمسىنگەن دوستىڭ باتىلدىق شىرايى جارق ەتە ءتۇستى. ايناداي تۇنىق كوزىنەن ءوزىمدى كورگەندەي قادالا ءتۇسىپ قوسىلا جونەلدىم.
ەكى قىز بۇل ءاندى دە تاماشا ورىندادى.
- ال،- دەدى كۇلان كوزىن ماعان كۇلىمدەتە قاداپ،- «اۋىلدىڭ التى اۋىزى» ايتىلىپ بولعان شىعار. ەندى «قوناق كادەسىن» تىڭدايىق!
مۇنداي ءانشى قىزداردىڭ قاسىندا وتىرىپ جەكە ءان ورىنداۋدان كورى القىمنان الا بۋىندىرۋدى جەڭىلىرەك كورەتىن مەن بۇل جولى سول اۋىردى جەپ-جەڭىل كوتەرەتىندەي راي بايقاتتىم; الگىندە قىزداردىڭ باستاعان انىنە ىلەسۋىم دە، شىنىمەن بالقۋىم دا شابىتتاندىرعانداي. اسىرەسە قىزدار تالىمسىمەي ورىنداپ وتىرعاندا مەنىڭ تارتىنۋىم تىم وعاش بولادى عوي، «اينامكوزدى» ىركىلىسسىز كوتەرە جونەلىپ ەدىم، قۇدايىم قولداپ، ارۋاعىم جەبەگەندەي نۇرياشىم قوسىلا كەتتى دە، شىرقاتىپ اكەتتى. بۇل ءان ءجانناتتىڭ كاۋسارىنداي ءتاتتى سەزىلدى وزىمە.
ءان اياقتاعان سوڭ باجايلاعانىمدا قىزداردىڭ ءجۇزى دە البىراپ، بال-بۇل جانىپ كەتكەندەي كورىندى. بۇدان سوڭ دا بىرنەشە ءاندى قوسىلا ايتتىق. ءومىر قاسىرەتىن شەرتەتىن مۇڭلى «دۇنيە-اي» مەن «ياپىر-اي» دا، ماحاببات-قۇشتارلىقتىڭ قۇلاق كۇيى - «ايتتىم سالەم قالامقاس» پەن «كوزىمنىڭ قاراسى» دا ايتىلدى. بارىندە دە نۇريا توتەنشە ىنتامەن، ايرىقشا ناقىشپەن مۇراتىنا جەتكىزە تولقىتادى. انگە قالماي ىلەسىپ، بىردەي تولقىتىپ وتىرعان كۇلاننىڭ جۇيرىك كوزى نۇريانىڭ مۇنشالىق ىقىلاسىنان الدە نە ىزدەگەندەي كۇلىم قاعىپ، ەكەۋمىزدىڭ جۇزىمىزگە كەزەك اۋنايدى. بىراق، مەن نۇريانىڭ ءان ونەرىنە بەرىلگەن ۇلكەن دارىن قىزۋىنان باسقا دەرەك اڭعارعانىم جوق. ونىڭ «سىزدەن» «سەنگە» كوشكەندەي، توتەنشە جاقىندىق بىلدىرگەندەي قاراسىن دا «ونەر سۇيگەندىكتىڭ نىسانى» دەپ ۇيعاردىم.
قىزداردىڭ كۇنى بۇرىن پىسىرىپ، دايىنداپ قويعان ەتى بار ەكەن. قازاق سالتىمەن تورتەۋ ارا ءبىر تاباققا ءازىل-قالجىڭ راحاتىنا بوگە وتىرىپ، جەپ بولعان سوڭ، مومىنباي ەكەۋمىز قايتۋعا ىڭعايلاندىق. قاقپا الدىندا شىعارىپ سالماق بولعان نۇريا مەنىمەن يمەنىسسىز-ىركىلىسسىز، ەسكى دوسىنشا نەمەسە اعا-باۋىرشا قولداسا ءجۇردى.
- مەن باسقا كۇندەرى قازاق-قىرعىز ۇيىمىنا، ودان كۇلاننىڭ ۇيىنە بارىپ قايتىپ تۇرامىن. ال، سەنبى-جەكسەنبى كۇندەرى... سىزدەردى كۇتىپ، جاتاقحانادا بولامىن، ۇزبەي كەلىپ تۇرىڭىزدار!- دەدى.
- كامەنشە زەرىكتىرىپ الماساق؟- دەپ سىبىرلادىم قۇلاعىنا تامان ەڭكەيىپ. قىز ءسال قىزارىڭقىراي كۇلىمدەدى:
- زەرىكتىرۋ كەلىپ تۇرۋدان ەمەس، كەلىسسىز سوزدەن عوي، سىزدەر... زەرىكتىرمەسسىزدەر!... ۋاتىپ، تەربەتەتىن اندەرىڭىز بار ەكەن. بۇگىن ءبىر سەرگىپ قالدىم.
- زەرىكتىرمەۋ جاعىنان ۋاعدا بەرەيىك، بىراق ءبىزدى كەلگەن سايىن قوناقشا كۇتپەۋگە ۋاعدا بەرەمىسىز؟
- بولسىن!- دەدى قىز سىڭعىرلاي كۇلىپ. - ودان قىسىلساڭىز قاراسۋمەن-اق «قوناق قىلىپ» تۇرايىن.
- ماقۇل، وندا.
مومىنباي كىرىسە كەتتى:
- مەن ءبىر شارت قوسايىن، سەنبى كۇنى سەن بارىپ تۇر بىزگە!
- جەلىمى بار قاقپانىڭ الدىنان ءوتۋ دە قيىن،- دەپ قىز ماعان قاراپ كۇبىرلەدى،- مەن بارمايىن!
- جەلىمىڭ نە؟- دەپ قادالعان جەزدەسىن مەن جەتەكتەي جونەلدىم.
- ماقۇل دەي سال مومىنىم، ءجۇر.
ساباقتاسىمدى قولىنان جەتەلەي جونەلسەم دە، كەشەگىدەي ەمەس، ارتىمدا ءبىر قىمباتتى دۇنيەم قالعانداي قايرىلىپ قاراعىم كەلە بەردى. قاراسام سەزىكتەندىرىپ - «زەرىكتىرىپ الارمىن» دەگەن ويمەن موينىمدى زورعا كوندىرىپ، ءجۇز مەتردەي الىستاعاندا جالت قاراعانىمدى سەزبەي قالىپپىن. قىز قوزعالماي قاراپ تۇر ەكەن. تەز قايرىلىپ، جەدەلدەتە ءجۇردىم. تاعى دا سونشالىق ۇزاپ بارىپ، تاعى دا قايرىلا قاراپپىن، نۇريا ءالى تۇر. جاتاقحاناسىندا قالعان تاعى ءبىر قوناعىن ۇمىتىپ كەتكەن سەكىلدى. ەندى قاراماۋعا ءوزىمدى مىقتاپ كوندىرگەندەي-اق ەدىم، بۇرىلاتىن كوشەنىڭ مۇيىسىنە جەتكەندە قايتا قايرىلىپ تۇرا قالىپپىن. قىز ءالى قاراپ تۇر، بۇل جولى «قوش» دەگەندەي، وڭ قولىن كوتەرىپ قالىپ، ەكى قولىن جەلكەسىنەن ايقاستىرا كەرىلدى. جۇرەگىم شىم ەتە تۇسكەندەي سەزىلدى وزىمە.
- ءبىزدىڭ بالدىز قالاي ەكەن، بالەم؟- دەپ مومىنباي كۇلىمسىرەگەندە ءبىر-اق ءبىلىپپىن، مومىنىم تىم قۋ ەكەن، مەنىڭ كۇيىمدى بايقاپ كەلە جاتىپتى. بەتىم دۋ ەتە ءتۇستى دە ءۇنسىز جۇرە بەردىم...
نۇريانىڭ جاتاقحاناسىنا وسىدان سوڭ ءار اپتادا بارىپ تۇردىق. قوسىلىپ ءان سالىستىق، قوسارلانىپ قاتار وتىرىستىق، قوسىلا كۇلىستىك. سونداي دوستىقتان وزگە راي كورسەتىسپەدىك. قۇشتارلىعىمىز قوشتاسىپ ايرىلىسقان سوڭ الىستان عانا جارقىلداسادى دا، جاقىن كەلىسكەندە جاسىرىنا قالىپ، كوزدەردىڭ تۇبىنەن عانا ۇشقىنداپ قويادى.
نۇريا قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا كەلگەن كەزدەرىندە كامەن ەكى-ءۇش رەت قۇسبەگىشە شىرعالاپ شاقىرىپ كورىپتى دە «تۇسپەي»، ىڭعايعا كونبەي قويعان سوڭ اتەششە قانات سۇيرەپ، الدىن توسا بەرەتىن بولىپتى. وعان توقتار ءتۇرى كورىنبەي قويعاننان كەيىن، سوڭىنان ەرىپ، قالماي قويىپتى ءبىر كۇنى. مەكتەپ قاقپاسىنا دەيىن ەرىپ كەلىپتى. جاتاقحاناسىنا باسا كوكتەپ كىرەرگە، ەندى قىرعيشا تۇسپەك مىنەزگە كەلگەنىن بايقاعان نۇريا قاقپا الدىندا تۇرا قالىپ، اقىل سوزبەن قايتارا الماپتى دا ءۇزىلدى-كەسىلدى ءبىر-اق تويتارىپتى:
- اۋلاق كەت، جابىسپا!- دەپتى جالعىز-اق. - اتتاۋشى بولما وسى قاقپادان، وقۋشى قىزدار الدىندا ماسقاراڭدى شىعارامىن!
- نۇرياش-اۋ، مەنىڭ نە جازىعىم بار ەدى؟!... جاتاعىڭا كىرەيىكشى، تۇسىنىسەيىكشى!
- كىرمەيسىڭ ەندى، كەلمەيسىڭ مۇندا!... سىرتىمنان نە دەپ تون ءپىشىپ ءجۇرسىڭ، مەن بىلمەيمىن بە!... قاشان قالىڭدىق بولىپپىن مەن ساعان!... جوعال، كوزىمنەن، قارا ءجۇز!
- «قالىڭدىعىڭ» نە ايتىپ تۇرعان؟! كىم ايتتى؟
- كىمنىڭ اۋزىن جاپپاقسىڭ، ءبارى ايتتى!... بار قىزدىڭ كوزىنشە بەتىڭە كۇيە جاعارمىن، ماسقارالانبايىن دەسەڭ ەندى كەلۋشى بولما!
نۇريا سول سوزبەن جاتاقحاناسىنا تارتىپتى دا، كامەن سۇمىرەيىپ ارتىنا قايتىپتى.
بۇل ءجايتتى سول اپتانىڭ سەنبىسىندە نۇريادان ەستىپ قايتىپ ەدىم، كەشىندە جاتاقحاناما كامەن جەتىپ كەلدى. بۇرىنعى ادەتىمەن كۇلە كەلىپ، ءار نەنى سويلەپ وتىردى دا، وزىنشە ەلەۋسىز عانا ەتىپ يۋسۋف قاسىمنىڭ جايىن سۇرادى. ونىڭ قۇلجالىق ەكەنىن عانا بىلەتىنىمدى ايتتىم.
- بۇرىننان دوس ەكەن دەسەم... باسقا ۇيعىرلارمەن مۇنداي جاقىندىعىڭ جوق قوي، قالاي ەتەنە بولا قالدىڭدار؟
- «ەتەنە بولعانىڭ» قالاي؟
- بىرلەسىپ كىرپىش قۇيىپ، كورىسە قالعاندا، كۇلىسە قولداسىپ جۇرەتىندىكتەرىڭدى ايتقانىم عوي.
- ءبىر مەكتەپتە ساباقتاس بولعان سوڭ، ەڭ كەمىندە ءتۇس تانىس بولماي ما؟ ءتۇس تانىستاردىڭ قۇياتىن كىرپىش ىزدەپ ءجۇرىپ ءىس تانىس بولا قالۋى قيىن با؟... سونشالىق كوپ ۇيعىردىڭ بىرەۋىنىڭ تانىستىعىن قيمايمىسىڭ ماعان؟ مۇنىڭ نەسىن سۇرادىڭ؟
- سەندەي تۇيىق جىگىتتەردىڭ جاقىندىعى جوق ۇيعىرمەن قويىنداسىپ كەتۋىن عاجاپسىنىپ سۇراعانىم عوي!- دەپ قارقىلداي كۇلدى كامەن، «مەنى ىزدەيتىنى وسىمەن ەكى بولدى» دەپ مەن ءتۇيدىم ىشىمە. ورنىندا شالقالاپ جاتقان مومىنباي سىرتقا شىعىپ كەتىپ ەدى.
- انشەيىن ءسوز عوي،- دەپ كامەن «جۋا سالدى» بۇل تەرگەۋىن. - ءجا، بيعا، سەن الگى نۇريامەن وتە تانىس ەكەنسىڭ؟
- ءبىزدىڭ مومىنبايدىڭ بالدىزى ەكەن عوي، سونىمەن بىرگە جۇرگەندە كوشەدە ءبىر كەزدەسكەنبىز.
- قانداي قىز ەكەن ءوزى، جيى كەزدەسىپ تۇرادى ەكەنسىڭدەر!
- العالى جۇرگەن سەنەن ءجيى كەزدەسىپپىن بە؟... «قالىڭدىعىم»، «سەن ءبىر كورشى»، «مۇقياتتاشى» دەپ ءجۇرىپ، ەندى «كوپ كورىپ قويىپسىڭ» دەگەنىڭ قالاي؟!... كورمەسەم «كورمەدىڭ» دەسەڭ، كورسەم «كوپ كورىپ قويدىڭ» دەسەڭ، قاي بابىڭا كونەيىن ەندى سەنىڭ؟
كامەن سۋ جۇقپاس پىشىنگە كەلىپ كۇلە سويلەدى:
- بيعابىل، سەن كۇلدىرگىگە اينالدىرىپ باراسىڭ! انەۋ كۇنى مەنىڭ الدىمنان كوپە-كورنەۋ جەتەكتەپ اكەتتىڭ عوي، سوندا «مۇقياتتاۋدى ۇمىتپاسپىن» دەپ ماعان ۋادە بەرىپ كەتىپ ەدىڭ، قالجىڭدى قويىپ، سوندا نە سويلەسكەندەرىڭدى ايتشى ماعان! قالاي-قالاي سويلەستىڭدەر، قالاي ەكەن ءوزى؟
- وندا مەن جاتاقحانا قاقپاسىنا دەيىن عانا ىلەستىم. ەندى مۇقياتتايىن دەگەنىمدە الدىمىزدان مومىنباي شىعا كەلىپ، سونىمەن كەتتى. مەن جاتاعىما كىرىپ، ونان سوڭ باحۋلانعا باردىم. «قالايىن» سول قالايلاپ، سول مۇقياتتاعان شىعار، مومىنبايدان سۇراشى!
- باحۋلاندا كىمدىكىنە باردىڭ؟
- توعايدىكىنە باردىم. قارا اعاشتىڭ ساياسىندا ساباق پىسىقتادىم.
قارا اعاشتىڭ ساياسى ايتىلعاندا كامەننىڭ سارى ءجۇزى ءوڭىپ، سۇرعىلت تارتتى دا، ءۇنسىز ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى. «نۇريانى سول ساياعا اپارىپ، كەشكە شەيىن مۇقياتتاعان ەكەن» دەپ ويلادى بىلەم، «ولاي بولعاندا، وعان مەنىڭ قالىڭدىعىم دەگەنىم ايتىلماي ما، نۇريانى قاتتى وشىكتىرىپ قويعان وسى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن سياقتى.
- ءازازىل ەكەنسىڭ-اۋ ءوزىڭ،- دەپ قالدى ءبىر ۋاقىتتا،- ارامىزعا بۇلىك بولىپ كىرگەن سەن ەكەنسىڭ!
بۇل سوزىنە ىزام قاتتى كەلگەنىمەن «الداعى كۇزدە بىزگە مۇعالىم بولىپ تاعايىندالا قالسا ارقامنان الا تۇسەر» دەگەن وي ءتۇسىپ، كەلە قالعان قاتال ءسوزىمدى تيا قويىپ، باياۋلاي سۇرادىم:
- نە ىستەپپىن؟ - ول ۇندەمەي قالدى. - تىڭدا كامەن، ەكەۋىڭنىڭ ارالارىڭا سۇعىنىپ، ازازىلدىك ەتەيىن دەگەن تيتتەي دە نيەتىم بولعان ەمەس. بۇل جەرگە قىز ىزدەپ كەلمەگەندىگىمدى وزىڭە دە ايتىپ ەدىم عوي... سول قىزدى «مۇقياتتاپ سىناپ بەر» دەپ وزىڭنەن الدەقايدا تاجىريبەسىز مەنەن نە ماقساتپەن وتىنە بەردىڭ، سونى ايتشى؟!
- ماقساتىم سەنى نۇريامەن تانىستىرۋ، سول ارقىلى قاسىنداعى كۇلاندى ساعان قيۋلاستىرۋ ەدى، جامان با؟!
- قۇب، مەن سۇرايىن ەندى... وقۋدى ءبىتىرىپ، قىزمەتكە شىققالى وتىرعان كۇلانعا جاڭا كەلگەن مەنەن باسقا لايىق كىسى تابىلمادى ما؟ - كامەن جاۋاپ قايىرمادى. - ۇيلەنۋ تۇگىل اتا-اناسىن كورىپ قايتۋعا اقشا تابا الماي جۇرگەن جالاڭاش كەدەي بالاسىن سول كۇلانىڭا قىزىقتىرۋدان نە پايدا كوزدەدىڭ، سونىڭ شىندىعىن ايتشى؟ - كامەن تاعى دا جاۋاپسىز ىرجيا ءتۇستى. - وزىڭە ەشقانداي جازىعى جوق مەڭگەرۋشىنى مەنىڭ الدىما كەلىپ نە ماقساتپەن بوقتادىڭ؟
- ويبو...ي، قايداعى سۇراقتى جاۋدىرا بەرمەشى ماعان، ارامىزدا قالجىڭ دا، شىن دا بار عوي!
- مەنى نەشە كۇننەن بەرى تەرگەۋگە الىپ كەلەسىڭ، قالجىڭ بولسىن، شىن بولسىن، بارىنە شىن جاۋاپ بەرىپ جاتىرمىن. ەندى مەنىڭ سۇراۋىما سەن دە شىن جاۋاپ بەرۋگە بورىشتىسىڭ، ءالى بىرنەشە سۇراۋىم بار، توسا تۇر!...
- ءجا، بولدى بيعابىل، قويشى ەندى، دوستىق ازىلگە سونشالىق بۇلىنگەنىڭ نە؟
- «ءازازىلسىڭ» دەگەنىڭ ءازىل مە؟ ... مەڭگەرۋشىنى ماعان جامانداۋىڭ دا ءازىل مە؟... مۇنىڭ مەنىڭ ادال جاۋاپتارىما ارام ويىڭمەن وت الىپ كۇيىپ كەتە جازداعانىڭنان شىققان «ءازازىل» «ءازىل» بولسا، مەنىكى شىن سۇراۋلار، كىم ءازازىل ەكەن؟... جاۋاپ بەرمەسەڭ وسىنداي بىرنەشە سۇراۋىمدى ءبىر-اق قوسىپ مەڭگەرۋشىنىڭ الدىندا جاۋاپ الامىن!
- بولدى، بولدى، كەتەيىن ەندى! ءتۇسىڭ بۇزىلىپ بارادى، توبەلەسىپ قالاتىن سياقتىسىڭ،- دەپ كامەن ورنىنان تۇرىپ، كەتۋگە ىڭعايلاندى، مەن قولىنان ۇستاي الدىم.
- وسى ءسوزىڭنىڭ ءوزى دە ازازىلدىك. وتىرىك سوزدە قادىر، شىن سوزدە سودىر بولۋشى ما ەدى؟ شىندىقتى ايتۋدان باسقا تيتتەي اشۋ كورسەتپەسەم، قايتىپ «توبەلەسىپ قالاتىن سياقتىمىن؟» جاۋاپتان جالتارۋ ءۇشىن تاپقان ازازىلدىگىڭ بۇل! تۇرا تۇر!... مەنى ماقلۇق ەكەن دەپ ويلاماعايسىڭ، قيا باسقانىڭ ماعان ايان، قيا باسقانىڭ تۇگەلىمەن ازازىلدىك!... سوڭىما وسىنشا تۇسەتىن نە جازىعىم بار ەدى مەنىڭ؟ ۇستاپ العان قىلمىستىڭداي كۇندىز-ءتۇنى قالايشا تەرگەي بەردىڭ مەنى؟!... تابان استىمنان ور قازىپ جۇرگەنىڭدى ايقىن تۇسىنەمىن مىرزا، بىراق، سەن دە ءوزىڭدى ءوزىڭ ءتۇسىنىپ ال! سول ءۇشىن عانا، جابىرلەپ الۋ ءۇشىن ەمەس، جاقسىلىق ءۇشىن عانا ايتپاقشىمىن: سەن، «ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا» كورىنبەي جۇرەتىن ءازازىل ەمەسسىڭ، قىبىر ەتكەنىڭنەن كورىنىپ جۇرەتىن ەڭ دورەكى-دوكىر ءازازىلسىڭ! بۇل نيەتتەن كەشپەسەڭ وزىڭە ەشكىمنەن جاقسىلىق كەلمەيدى!
كامەن شىعىپ جۇرە بەردى دە، ورىندارىنا كەلىپ تىڭداپ وتىرعان تۇگەلباي مەن مومىنباي كۇلىپ جىبەردى.
- بۇل ولىگىڭە وتىرايىنعا جاقسى ايتتىڭ!
- ساۋاپ بولدى!- دەسىپ كۇلدى ەكەۋى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، قىلمىسىمنىڭ بۇل بولىمىندە باستان-اياق الا بۇلىك قوزعاۋشى بولعاندىعىم باياندالدى عوي. اسىرەسە وسى سوڭعى تاراۋىندا ءوزىمدى ءتىپتى اشىق اشكەرەلەدىم. ادال قۇل كامەننەن قالىڭدىعىن ايىرىپ، ازازىلدىكپەن تارتىپ اكەتكەنىمدى بايقاعان شىعارسىز؟ تارتىپ اكەتكەن ەمەي نەمەنە، كامەندى بەت باقتىرماي تويتارعانىما ەكى اپتا وتكەن سوڭ نۇريا ۇيىنە بارىپ قايتۋعا مەنەن رۇقسات سۇرادى. «اكەم تۇرمەدەن تەز ۋاقىت ىشىندە شىعا المايتىن سياقتى، ۇيگە بارىپ ءبىر اپتا بولسا دا دەم الىپ قايتسام قالاي؟» دەپ مەنىمەن اقىلداسقانى - رۇقسات سۇراۋ ەمەي نە بولماق؟ «جارىم اي ىشىندە-اق قايتىپ كەلەرمىن» دەگەن مولشەرىن دە ايتىپ قايتتى.
مۇنى «قالىڭدىعىم» دەپ جۇرگەن كامەنگە ايتپاي ماعان ايتۋى سول قالىڭدىقتى مەنىڭ تارتىپ العاندىعىمنىڭ عانا ەمەس، ءسىزدىڭ لوگيكا بويىنشا، ءتىپتى، زاڭسىز-جاسىرىن نەكەلەنۋىمنىڭ تالاسسىز دالەلى ەمەس پە؟
كامەننىڭ كىم ەكەنى سىزگە تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن عوي. ول سول داۋىردەگى زور حانزۋشىلدىقتىڭ ادال قورعاۋشىسى، قاندەس ۇكىمەتتىڭ ادال قۇلى، تەڭدىك تىلەگەندەرگە قويعان باقىلاۋشى كوزى، ۇستاۋشى قولى ەدى.
سونداي ادال قۇلدىڭ مۇرىندىقتاۋ الدىنداعى قالىڭدىعىن تارتىپ اكەتكەن جانە ونىڭ يتپەلەۋشىلەرىن يت ەتىنەن جەك كورەتىن قىلمىستى مەن بولامىن... مۇنى دا شەكەسىنەن شەرتە وتىرىپ تاريحي قىلمىس قاتارىنا قوساتىندىعىڭىزعا سەنەمىن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 شاڭزۇڭ (حانزۋشا) - ساۋداگەرلەر باستىعى.
2 شاڭيو (شياڭيو) - اۋىل باستىعى.
1 حوتانگاي (حانزۋشا) - حوتان كوشەسى.
1 لاۋجاڭ (حانزۋشا) - جاڭ ەكەڭ.
1 ءسۇي (حانزۋشا) - كىم.
1 ساندۇڭبي - ۇرىمجىدەگى جەر اتى.
