ول ءبىر اركىم بىردەڭە ساتىپ جۇرەتىن كەز ەدى. كابينەت ارالاپ، كىتاپ كوتەرگەن ايەلدىڭ قورجىنىنداعى الاقانداي كىتاپشاعا كوزىم ءتۇستى.

جۇقا مۇقابادا مىرزاگەلدى كەمەلوۆ. «ءوزىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن». الماتى، 1996ج. دەگەن جازۋ تۇر. جاڭادان شىققان دۇنيە. وتىرىك ايتپايىن، اۆتور تانىس ەمەس. ال تاقىرىپتا ءبىر سىر بار. بۇرىن جوق ىزدەگەندى، ءبىلىم، دوس، بايلىق، باقىت، اتاق-ابىروي ىزدەگەندى ءبىلۋشى ەدىم، ءوزىن ىزدەگەندى ءبىرىنشى كەزدەستىرۋىم. بىردەن سوڭعى بەتىن اشىپ، مازمۇنىنا كوز جۇگىرتتىم. اپىل-عۇپىل اۋدارىستىرىپ بايقاسام، قاراشىعىم قادالا بەرەتىن تۇستار كوپ. ونى كومبە جاسىرعان قازىنانىڭ قاسيەتى شىعار دەپ ءتۇيىپ، بەيمالىم ىنتىقتىق جەڭىپ، ون داناسىن ءبىر-اق ساتىپ الدىم. ويتكەنى كىتاپ سىيلاۋدى جاقسى كورەتىنمىن.

وقىعانشا اسىعىپ، باستاعانىم سول ەدى، اشقاراقتىڭ الدىنداعى ءدامدى استاي تەز-اق تۇگەسىلىپ شىعا كەلدى. بىراق اۋىرلاۋ وي ارقالاتقانىن مويىندادىم. جەتپىس بەتتەي كىتاپشانى توزىعى جەتكەنشە ءالسىن-ءالسىن اشىپ تۇرۋىم سونىڭ دالەلى. ايتپاقشى، اۆتوردىڭ جيناقتىڭ العاشقى بەتىندەگى ارناۋ ءسوزى ميىما مىق شەگەدەي قاعىلىپ قالعانىن ۇمىتىپ بارادى ەكەم عوي. وندا: «ەڭبەك ەتپەي ەشتەڭەگە قول جەتپەيتىنىن، ءوزىن ىزدەگەن وزىنەن قاشقاننان دۇرىستىعىن دالەلدەگىم كەلدى» دەپتى. مەن مۇنى قالامگەردىڭ بۇكىل ارمان-اڭسارى وسى ءبىر اۋىز سوزدە تۇرعانداي پايىمدادىم.

كەزدەسۋ مەن قوشتاسۋدان تۇراتىن قاربالاس تىرلىكتە مىرزاگەلدى اعامەن تۋرا شيرەك عاسىر «توننىڭ ىشكى باۋىنداي» ارالاسىپ، اعالى-قارىنداستى بولامىز دەپ كىم ويلاعان؟! مەيىرىمى مول اللا تاعالا نيەتى ءتۇزۋ، پىكىرى دۇرىس، مۇددەلەس پەندەلەرىن قيسىنىن تاۋىپ، جاقىنداستىرادى ەكەن عوي. مەنىڭ كوپ جىلعى دوس-اپام، جۇلدىزى جانعان ءداستۇرلى ءانشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى قاپاش قۇلىشەۆا ۇيىنە قوناققا شاقىرىپ، بارساق توردە ۇلكەن دەپۋتات م.كەمەل اعامىز وتىر قوساعىمەن. جالپىعا ورتاق سالەم بەرىپ، جاتىرقاۋسىز كىرگەنىم سول ەدى، مىرزاگەلدى اعا: «مىناۋ راديونىڭ قىمباتىنىڭ داۋسى عوي، راديو قوسىلىپ كەتكەندەي بولدى» دەپ جىلى جىميىپ، ورنىنان كوتەرىلىپ، دالەل ەكەۋمىزگە قول بەرىپ، ءوزىن جانە زايىبى زيبا تاتەنى تانىستىرعاندا ءجۇزى دە، جۇرەگى دە قۋانىپ تۇردى.

قالادا قوناق شاقىرۋدىڭ جازىلماعان زاڭدىلىقتارى بار. شەندىلەر مەن شەكپەندىلەر باسقانى ايتپاعاندا، ءوزدى-ءوزى ۇعىسىپ، جۇعىسىپ، جاراسىپ وتىرا الۋى ەكىتالاي. ال وزدەرىنەن تومەندەرمەن – ءجاي قازاقپەن داستارحانداس بولسا، ونى قورلىقتاي كورىپ، توبە كورسەتىپ، سىلتاۋىن ايتىپ زىتىپ كەتەدى. ايتپەسە، داستارحاننىڭ بەرەكەسىن الىپ، وتىرعانداردىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، ءوزىنىڭ ىڭعايىنا كوندىرىپ، تەرىسىنە سىيمايتىنى كىم-كىمگە دە بەلگىلى جاعداي.

وسىلايشا ءبىر قازاقتىڭ ەكىگە ءبولىنىپ العانىنا كوبىمىز كوندىككەنبىز. ىعىنا جىعىلۋعا بەيىمدەلگەنبىز. جاقتىرماساق تا، وتىرىك كۇلىپ وتىرا بەرۋدى ۇيرەنگەنبىز. ويتكەنى ول – «دوكەي كىسى». ال ءبىز بۇگىن عانا تانىسىپ، دامدەس بولعان م.كەمەل دەگەن كوكەمىز تۋرا ءوزىمىز سياقتى قاراپايىم كورىندى. ءبىر كابينەتتە، قۋىقتاي بولمەدە وتىرىپ جۇمىس جاسايتىن، سۇراق قوياتىن، جاۋاپ بەرەتىن، ءازىل-قالجىڭ ارالاستىرىپ اڭگىمە ايتاتىن، الدىمىزعا الىپ قارا ءشاي ىشەتىن رەداكتسياداعى ارىپتەستەرىمنىڭ ءبىرى سياقتى ەرەكشە ەتەنە. الىستان، بيىكتەن سويلەمەيدى. ەكى دوسىم – قاپاش پەن ءۇمىتتى ەركەلەتە كوتەرمەلەپ وتىرۋى، قوساعىنا ايالاي قۇرمەت كورسەتۋى دە ىشكى مادەنيەتىنىڭ قۋاتتىلىعىن اڭعارتقانداي.

شەنەۋنىكتەرمەن باس قوسقاندا شارشاپ قايتاتىنىمدى، بۇگىن دەمالعانىمدى ايتىپ، بار قوناقتى يىقتارى سەلكىلدەگەنشە كۇلدىرگەن سول كەشتەگى قىلىقتارىم كوپكە دەيىن اعانىڭ ەسىنەن كەتپەي، ءماز بولاتىن.

اعالار استانادا، ءبىز الماتىدامىز. ارامىزدى سىيلاستىق جولى جالعاپ جاتتى. ۇلكەندىگىن بۇلداماي، ءار مەرەكە-مەيرام سايىن تەلەفون شالىپ، قۇتتىقتاپ تۇردى. باسىلىم بەتتەرىندەگى، راديو، تەلەديدارداعى سۇحباتتارىمىز، ءوزىنىڭ كىتاپتارى، مەنىڭ «ايگولەكتەگى» اۆتورلىق تۇجىرىمدامام، الپەشتەي دايىندالاتىن تاقىرىپتار تۋرالى شىنايى پىكىر الماساتىنبىز. «ايگولەك» جۋرنالىندا «اقىل-وي ساباعى» دەگەن ايدار اشىپ، سوعان ون شاقتى جىلدان بەرى مىرزاگەلدى كەمەلدىڭ تاربيەلىك ءمانى زور وي-تولعامدارىن ەل بالاسىنىڭ ساناسىنا جەتكىزۋدى قولعا العانىما كادىمگىدەي ريزا بولاتىن. ويىن بالاسىن ويعا جەتەلەۋ ءۇشىن، وقۋعا قىزىقتىرۋ ءۇشىن «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» شۇقىلانىپ، كوپ اۋرەلەنەتىنىمىزدى تۇسىنەتىن، تۇششىناتىن بىردەن-ءبىر شىعارماشىلىق ادامى سول كىسى ەدى دەسەم، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

- اعا، كەيبىر ءسوز-سويلەمدەرىڭىزگە، تىنىس بەلگىلەرىڭىزگە «تيىسسەم» بولا ما؟ – دەيتىنمىن ءوزىمسىنىپ.

- بولعاندا قانداي. سەن ءتىلدىڭ مايىن ىشكەن كانىگى مامانسىڭ، مەنىكى جازۋشىلىققا دەگەن قۇمارلىق قانا، – دەپ كىشىپەيىلدىلىك كورسەتكەندە، كىسىلىك كەلبەتى ودان سايىن اسقاقتاي بەرۋشى ەدى-اۋ!

اعا باسپاعا دايىنداعان كىتاپتارىن «سەن ءبىر قاراپ شىقساڭ عوي» دەيتىن دە، اي سايىن شىعاتىن «ايگولەكتىڭ» تىرپ ەتكىزبەيتىنىنە، ءوز ولەڭدەرىمە دە قاراۋعا مۇرشا بەرمەيتىنىنە كوزى جەتىپ، اياۋشىلىقپەن: «انا دۇنيەدە ەڭبەگىڭ ەسكەرىلەدى» دەپ ازىلگە بۇراتىن.

ءوزى ناعىز ەڭبەكتىڭ ادامى. قاجىپ-قالجىراعانشا، ساۋساقتارى مۇيىزدەنگەنشە، قاعازدان-قاعاز اقتارىپ، سارعايىپ ءوشىپ كەتكەن جازۋلاردى، جەلىمدەلگەن قيىندىلاردى جاماپ-جاسقاپ، جان بىتىرۋدەن جالىقپايتىن. وقىعاندارىنان، ەستىگەندەرىنەن ويعا ازىق، وڭدى ءسوز كەزىكسە، قويىن داپتەرىنە، ءتىپتى داستارحاندا وتىرسا، سالفەتكاعا ءتۇرتىپ الۋعا ەرىنبەيتىن.

– قاراپايىم دا قازاقى پايىمدار ەكىنىڭ بىرىنە تۇسىنىكتى. ويشىل اقىلماندار دانالىعىن وقىرمانعا تانىس مىسالدارمەن ادىپتەپ، اسەرلەپ بەرە بىلسەك، پايدالىسى سول. شاما جەتكەنشە تۇسىنىكتى نارسە عانا وقىلاتىنىنا ءمان بەرۋىمىز كەرەك. سوندا قازاققا وقۋدىڭ پايداسىن ۇقتىرىپ، ۇمىتقانىن ويىنا سالامىز. بىزگە باس قاتىراتىن ماسەلە وسى بولۋعا ءتيىس. اركىم ءوزىن ىزدەگەن، ءوزىن تاپقان ۋاقىتتا ۇلت تا، مەملەكەت تە وسەدى. بۇل تۇرعىدا ەكەۋمىز دە قازاققا كەرەكپىز، – دەپ ءوزارا ءبىر ماقتانىپ الۋشى ەدىك.

اعانىڭ «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» اسا ماعۇرلانعان ءساتى ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. مەن ءبىر تەلەسۇحباتتا «قازىر ەركەكتەر قۇداي قوسقان قوساعىن: جان جارىم، جۇبايىم، زايىبىم، ايەلىم، سەرىگىم، سىڭارىم دەپ تۇرلەندىرە ايتىپ ءجۇر. ال بايىبىنا جەتىپ، باسىنان وتكىزىپ بارىپ ءسوز ساپتايتىن بابالارىمىز ءسوزدى كوبەيتپەي، ءبىر-اق اتاۋمەن «العانىم» دەپ اتاعان. ول اسا اياۋلى ماعىنانى بىلدىرگەن. جىراۋلار پوەزياسىندا جۇرەگى قالاپ، تاڭداپ العانىن «العاندا قانداي ەدى، سونى ۇمىتپاي، اماناتتاي ساقتاپ، ەستەن شىعارمايىن» دەيتىن دە ۇلىلىق قىلاڭ بەرەتىن. ايتپەسە اسانقايعى بابام «العانىم اسىل ارۋ دەپ»، ءبايبورى باي («الپامىس» جىرىندا) «راس پا ءسوزىڭ، العانىم» دەپ، ەر ماحامبەت «ارتىمدا قالعان العانىم» دەپ اۋزىن اشسا كومەيى كورىنەر مە ەدى!؟ سول سالماعى مىقتى، ساليقالى ءسوزدى ايتا الماي، اقىرى ارحايزمگە اينالدىردىق تا جىبەردىك» دەپپىن. سونى ەستىگەن اعا ەفيردەن شىعىسىمەن: «قىمباتجان-اۋ، مەن بۇل ءسوزدى ەستىمەگەن ەكەنمىن. ساي-سۇيەگىم شىمىرلاپ كەتتى. وسىنداي جۇرەكتى سولق ەتكىزەر سوقتالى سوزدەردى قايدان تاباسىڭ؟ جازسايشى، جازشى»، – دەپ جالىنعانداي بولعانى كىم ءۇشىن ەدى؟ ارينە، ءسوز قۇنى – ءوز قۇنى ەكەنىن ۇمىتۋعا كوشكەن قازاق ءۇشىن ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. اعانىڭ كوكىرەگى قارس ايىرىلىپ، ەل بولىپ جوعالتقاندى قايتا تاپقانداي ءبىر قۋانىپ، ءبىر مۇنارىپ تۇرعانىن جان دىرىلىنەن ۇقتىم دا، اڭگىمەنىڭ اۋانىن جايدارلىلىققا جاقىنداتقىم كەلىپ: «اعا، رابيعا (سىزدىقوۆا) اپامنىڭ ەگىنىنە ءتۇس دەپ تۇرعانىڭىزدى بىلەسىز بە؟..» دەپ كۇلكىمەن اياقتاعانبىز.

مەن قانداي كەزدەسۋلەرگە بارسام دا: « ءار شاڭىراقتا م.كەمەلدىڭ «اقىل قالتا» كىتابى بولۋى كەرەك. اۋەلى ۇلكەندەر، سوسىن جاس جەتكىنشەكتەر دەندەي وقىپ، وتباسىندا ءوزارا وي بولىسىڭىزدەر! ونىڭ سىزدەرگە كومەگى كوپ» دەپ شىن نيەتىممەن ناسيحاتتاۋدان جالىقپايتىنمىن.

بىردە سول كەزدەگى «بوبەكتىڭ» باسشىلىعىمەن سىيلاستىعىمدى پايدالانىپ، «ءوزىڭدى تانۋ باعدارلاماسىنا مىرزاگەلدى كەمەلدىڭ جازعاندارىن قوسىپ وقىتپاعاندا، نە وقىتاسىڭدار؟ بىرەۋدىڭ قاڭسىعىنا تاڭسىق بولعاندى قويىپ، ءوزىم دەگەندە وزەگىن جۇلىپ بەرەتىن ءوز مىقتىلارىڭدى تانىپ-بىلسەڭدەرشى» دەگەم. ءسوزىم پەرىشتەنىڭ قۇلاعىنا جەتتى مە، كوپ كەشىكپەي «قانە، كورەيىكشى» دەگەندە، استانادان اعانىڭ ءبىر قۇشاق كىتابى مەن قولجازباسىن كوتەرىپ كەلىپ، ءوز قولىممەن اپارىپ بەردىم. ءسويتىپ ىزدەنىمپاز عالىم-قالامگەردىڭ جازعان-سىزعان رۋحاني قازىنا-بايلىعى ەل بالاسىنىڭ وقۋ كىتابىنا كىرىپ،  جاس ساناعا سىلكىنىس بەرۋگە قىزمەت ەتكەنى بار.

ەڭ جاقىن ادامىنا «تيىسۋدەن» راحات تاباتىن، مارقۇم فاريزا اپام بۇل جاڭالىقتى ەستىگەندە، اعاعا قاراپ: – سەن نە جازىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەسە، ماعان قاراپ: – ساعان ونداي بەدەل قايدان كەلدى؟ رەداكتوردى بىرەۋ كەرەك قىلا ما؟.. – دەپ شۇيلىككەنى ەسكە تۇسكەندە كوپكە دەيىن راحاتتانا كۇلىپ جۇردىك.

مىرزاگەلدى كەمەل – اتىنا زاتى ساي تۋعان بيىك پاراسات يەسى. بويى مەن ويىن تازا، يىعىن تىك ۇستايتىن. بارىندا اسپايتىن، جوعىندا ساسپايتىن قاناعاتشىلدىعىمەن قادىرلى ەدى.

كوپ وقىپ-توقىعان ادام كورمەستى كورگىش، بىلمەستى بىلگىش بولۋى شارتتىلىق. سويتە تۇرا، سالقىن سابىر مەن كەمەل اقىلدىڭ شەكاراسىنان شىقپاي-اق، كەيدە ءتىپتى ۇندەمەي-اق، تۇسىنگەنگە ۇيدەي وي جۇكتەيتىن كەزى كوپ-ءتى. كەيدە قايداعى ءبىر ءتاتتى ءسوزدى تاۋىپ ايتىپ، قاسىنداعىلاردى قىران-توپان كۇلكىگە قارق قىلاتىنى قانداي ەدى! بىرەر مىسال كەلتىرسەم:

- تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن انا كىسى بالاسىنا ۇنايتىن قىزمەت تاپپاي جۇرگەلى ەكى جىلدان استى. يمانعاليدىڭ (اكىمنىڭ) ورنىنا قويايىن دەسە، جۇمىسىن باسقا بىرەۋ ىستەسىن، ماعان اقشاسى عانا قىزىق دەيتىن كورىنەدى. پارادوكس! تاعى بىردە: – قىمباتجان، ءبىز تاتەڭ ەكەۋمىز الماتىداعى شيپاجايدامىز. ەم-دومى ۇناپ جاتىر، – دەدى تەلەفوننان.

قاعازدان باس كوتەرە الماي وتىرىپ، دەنساۋلىقتارىڭىز قالاي، تاتەم جاقسى ما؟ – دەگەن ءسوز ءتۇسسىن اۋزىما. اعا ار جاقتان: – تاتەڭنىڭ تىلىنەن باسقا اۋىرمايتىن جەرى جوق، – دەگەندە، ەكى جاقتى باسىمىزعا كوتەرە كۇلىپ، ەسىمىز شىققان. ءبىز قيقىلداپ-شيقىلداپ، توقتاماي قويعاندا، «سىردىڭ سۋى سيراعىنا كەلمەيتىن» ەستىلىگىنە ەركەلىگى جاراسقان زيبا تاتەم: «وي، ءبىر جەتىسىپ قالدىڭدار-اۋ...» دەپ قوسىلا كۇلگەن ساتتەر-اي، شىركىن!.. سودان كەيىنگى سالەمىمىز «تاتەم قالاي؟» دەپ كۇلۋمەن باستالاتىن.

اعامەن اراداعى اڭگىمەمىز تاۋسىلمايتىن. استاناعا بارعاندا سوقپاي كەتسەم، كادىمگىدەي وكپەلەيتىن. ءار بارعان سايىن جۇمىستارىڭ بىتكەن سوڭ «اعانىڭ ءۇيى اق جايلاۋ» دەپ جەتىپ كەل! ءۇمىت اينالايىن ەرتە كەتىپ قالدى، ەندى قاپاش ەكەۋىڭدى ەركەلەتە الماسام، نەسىنە اعا بوپ ءجۇرمىن دەيتىن.

ابزالدىعى عوي، فاريزا اپانى تۋعانىنداي كورىپ، توبەسىنە كوتەرە سىيلاپ ءوتتى. كەيبىر تۇسىنىكسىز مىنەزدەرىنە كونىپ، كوڭىلىنە المايتىن، ەشقاشان قارسى ءسوز ايتپايتىن. ءبىز شىداماي بىردەڭە دەپ قالساق، «ەشتەڭە ەتپەيدى، باسقا بىرەۋ ايتپاعاندى ايتاتىن ءبىر ادام بولۋى كەرەك قوي» دەپ جايباراقات قالىپ تانىتاتىن.

جالپى مىرزاگەلدى اعانىڭ جان الەمىندە نازىك تە بەرىك ادامي جۇرەكتىڭ قىزمەتى ەرەكشە-ءتىن. فاريزا اپانىڭ تاعدىرىنا، سوڭعى جىلدارداعى ءىشى قاۋساپ جۇرەتىن مۇڭ-شەرىنە شەكسىز تۇسىنىستىكپەن قارايتىن. زيبا تاتە دە جالعىز كەلىنىندەي جالپىلداپ، جانىن شۋاققا بولەيتىن. ەندى ءبارى ساعىنىش!..

اعا جاقسىنىڭ جاقسىلىعىن ۇستەمەلەتىپ، ادام مەن ادامدى جاقىنداستىرۋدى جاقسى كورەتىن. مەن فاريزا اپامنىڭ ەجەلگى دوس-ءسىڭلىسى رەتىندە ويىمداعىنى ەركىن ايتىپ تاستايتىنمىن. شىندىقتى سىيلايتىن ءبىرتۋارىم وندايدا بەتىمدى قايتارمايتىن. سونى بىلەتىن سۇڭعىلا وقىمىستى ەكى تەنتەك ءجۇز شايىسىپ قالا ما دەپ، رەتىن تاۋىپ مىنا ءبىر سىردى ايتقاندا وڭاشادا ەگىلگەنىم-اي!..

- قىمباتجان، فاريزا اپاي سەنى شىن جاقسى كورەدى. مەنىڭ وعان كوزىم ابدەن جەتتى. ءبىز انا ءبىر جىلى پارلامەنت دەپۋتاتى رەتىندە جەزقازعانعا جولعا شىقتىق. اپاي كولىك جۇرگىزۋشىسىنە اقتۇبەك دەگەن اۋىلعا سوعامىز. ءوتىپ كەتپە دەپ ەسكەرتتى. سودان سەن تۋرالى اڭگىمە باستالدى. ادالدىعىڭدى، ادامگەرشىلىگىڭدى سۇيسىنە ايتا كەلىپ، وسى اۋىلدا قىمباتتىڭ تۋعاندارى تۇرادى. ءوزى كەمپىر-شالدىڭ باۋىرىندا وسكەسىن، ولاردى اكە-شەشەم دەپ مويىندامايدى. جاقىندا باۋىرى قازا بولعان. سوعان كوڭىل ايتامىز دەدى.

اۋىلدىڭ شەتىنە كىرىسىمەن كولىكتى بىرنەشە ءۇيدىڭ الدىنا توقتاتىپ، ءوزى سىرتقا شىعىپ «قىمبات ابىلداقىزىنىڭ ءۇيى قايدا؟» دەپ داۋىستادى. ءبىز قوسارلانا اناۋ ءۇي عوي دەپ الدىڭعى ەستىگەنىمىزبەن جول نۇسقايمىز. سوندا اپاي: – ۇندەمەڭدەر، بۇلار دا سەنى مەن مەنىڭ اۋىلىم سياقتى تالانتتىڭ قادىرىنە جەتىپ ءجۇر دەيسىڭدەر مە؟ ەلگە «فاريزا قىمباتتىڭ ءۇيىن ىزدەپ كەلىپتى» دەگەن ءسوز قالسىن دەپ ادەيى ىستەدىم،  – دەگەندە نە ايتارىمىزدى بىلمەي، باسىمىزدى شايقاي بەرگەنبىز. مەن مۇنى اپايدىڭ ادامدى وتە سيرەك مويىنداۋىنىڭ شەگى دەپ قابىلدادىم. وسى ويىڭدا ءجۇرسىن، – دەپ مي قالتاما التىنداي اقىل سالىپ بەرىپ ەدى-اۋ!

كەزدەسە قالساق جۇبىمىز جازىلماي، كۇن قۇرعاتپاي شاقىرىسىپ، ىشەك-قارنىمىزعا شەيىن ارالاسىپ شەر تارقاتىساتىن، ارقا-جارقا بولاتىن ساعىم جىلداردان بار قالعانى ەستەن كەتپەيتىن ەستەلىك قانا. دوسقا، ءتىپتى تازا قارايىپ قالماعان قارا قازاققا دەگەن ازاماتتىق جاناشىرلىعىن استارلاپ تا، ايالاپ تا، اسقاتاتىپ تا جەتكىزۋگە جارالعانداي، جانكەشتى عۇمىر كەشكەن اردا ابادانىم، ارداقتى مىرزاگەلدى اعام-اي، مەنىڭ!

ادامزات بالاسىن ۇرەي تۇنشىقتىرعان بىلتىرعى جازدا انام دۇنيە سالىپ، اعا مەن تاتە تەلەفون ارقىلى قايعىمدى ءبولىستى. كوڭىلى بوساپ تۇرىپ:

– استاناعا كەلەرىڭدە الدىن الا حابار بەر. ءوزىم كۇتىپ الام، – دەپ ايرىقشا اڭقىلداپ، اماندىق تىلەپ قوشتاستىق. ارادا بىرەر اپتا وتكەندە زيبا تاتەم قوڭىراۋلاتىپ: «قىز-اۋ، ساعان ءوزىم ەستىرتەيىن...» دەپ وكسىگىن باسا الماي ەگىلىپ تۇرىپ، توبە قۇيقامدى شىمىرلاتقان قارالى حابار جەتكىزدى.

اۋزىم تولىپ اعا دەيتىن، قىسىلىپ-قىمتىرىلماي جۇرەگىمدەگى ءسوزدى ەركىنسي، ەركەلەي ايتا الاتىن ات توبەلىندەي ارداقتىلارىمنىڭ بىرىنەن ايىرىلىپپىن. مەنى سىر شاشپايتىن ادال دوسىنا بالاپ سىرلاس قىلاتىن، دالالىق دارحاندىعىمەن، قالالىق زيالىلىعىمەن باۋرايتىن رۋحاني جاناشىرىمنان ايىرىلىپپىن.

وسىدان ءبىر جىل بۇرىن وي كەشىپ، قالام ۇستاماي وتىرا المايتىن مىرزاگەلدى اعا فاريزا اپام تۋرالى كىتاپ دايىنداپ جاتقانىن ايتتى. سوندا «كورگەن-بىلگەننىڭ ءبارىن جازۋ مىندەتتى ەمەس. مەن وزىمە ول كىسىنىڭ بىردە-ءبىر كەمشىلىگىن كورسەتپەيمىن دەپ ۋادە بەردىم. كەيىن وقىعاندا تاڭ قالما. ول كىسىنىڭ ەڭ-ەڭ دەگەن جىلدارىندا قاسىندا ەڭ كوپ جۇرگەن مەن شىعارمىن. سەنەسىڭ بە، مەن تۋرالى ەش جەردە ەشتەڭە دەمەگەن ەكەن. كەيدە سۇراماۋدىڭ دا وكىندىرەتىن جەرى بار ما  دەپ قالدىم» دەدى كۇرسىنىپ.

ابزالدىق دەگەندى قويساڭىزشى! كوپ وتپەي حابارلاسىپ، مەنەن ءابىشتىڭ، شەرحاننىڭ، فاريزانىڭ بۇرىنعى شىققان كىتاپتارىن سۇرادى. شىمكەنتتە وتىرار كىتاپحاناسىنان ورىن بەرىلگەن ەكەن، سوعان قويماقشى.

بار جينايتىن دۇنيە-مۇلكىم كىتاپ بولعاندىقتان، ونى كۇندەلىكتى پايدالاناتىندىقتان بەرە المادىم. وعان اعانىڭ رەنجىمەيتىنىنە كامىل سەندىم. سولاي بولدى دا.

ار ءسوزىن ايتسام، م.كەمەلدى بىرەۋلەردەي لاۋازىم-بەدەلى ءۇشىن پايداكۇنەمدىك پيعىلمەن اعا تۇتپادىم. كومەك سۇراپ، ءوتىنىش قىلمادىم. سوعان قۋانام. اعا دا مەنى سول بىربەتكەي مىنەزىم ءۇشىن قارىنداس قىلعان بولۋى مۇمكىن.

***

وسىدان ەكى جىل بۇرىن «ايگولەك» جۋرنالىنىڭ «ۇلت ماقتانىشى» ايدارىنا جاريالانعان سۇحبات ءبىزدىڭ سوڭعى شىعارماشىلىق بايلانىسىمىز ەكەن. جۋرنال شىققاندا «قالاي بەرۋ دە كاسىبيلىككە قوسا، جۇرەكتىڭ ءىسىن كورسەتەدى» دەپ اعا سۇحباتتى قاتتى ۇناتىپ ەدى. ءوزى دە شەشىلىپ جاۋاپ بەرىپ ەدى. سول سىر-سۇحبات مىناۋ:

– اعا، جەمىسى مول 70 جاسىڭىز قۇتتى بولسىن! جازۋشىلىقتى «ءوزىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن» دەپ باستاپ ەدىڭىز. ءوزىڭىزدى تاپتىڭىز با؟

– راحمەت، مەنىڭ ءجاسوسپىرىم باۋىرلارىم! ءوزىمدى تاپتىم. ماماندىعىم – ينجەنەر-ەلەكتريك. 40 جاسىمدا كەڭشار ديرەكتورى بولدىم. ول ۇلكەن لاۋازىم-تىن، شارۋاشىلىقتاعى 10 مىڭ ادام اۋىزىڭدى باعىپ وتىراتىن. ىزدەندىم. ەكونوميكا سالاسىندا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادىم، پروفەسسورمىن. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ اكادەميگى اتاندىم. 20-دان استام عىلىمي وقۋلىقتار، 300-دەي عىلىمي ماقالالار جازدىم. مۇنىمدى كوپشىلىك بىلمەيدى. ەسەسىنە، رۋحاني ادامگەرشىلىككە باعىشتالعان «اقىل قالتا» دەگەن كىتابىم بۇكىل قازاقستانعا تانىمال كىتاپ بولدى. ونىڭ كوپ سۇرانىس تۋعىزعانى، تەك قانا نارىق دەپ اقشا قۋىپ كەتۋگە بولمايتىنىن حالىقتىڭ تۇسىنە باستاعان كەزىنە تاپ كەلدى. جۇرت ىزدەپ ءجۇرىپ قول جەتكىزدى، تاپپاعانى وزىمنەن سۇراپ الىپ وقىدى. جالپى، ىزگىلىك، پاراسات، يمان جايلى جەكە كىتاپتارىم قىرىققا جۋىقتادى. ولار – قازاق بالاسى بىلسە بولار ەدى دەگەن ماقساتتاعى اۋدارمالار، كوسەمسوزدىك ەڭبەكتەر.

ال، 70 جاسىممەن قۇتتىقتاعاندارىڭىزعا راحمەت! ءبىزدىڭ جاسىمىزدا ءاربىر جاڭادان اتقان تاڭىمىز – تۋعان كۇنىمىز!

– باسقا ماماندىق يەسىنىڭ عالىمدىققا، قالامگەرلىككە كەلۋ جولى تۋرالى ايتساڭىز؟

– باسىندا جوعارى ءبىلىم الىپ، تۋعان اۋىلىما ورالعان سوڭ، اۋىل ەكونوميكاسىن زەرتتەي باستادىم. اقىر سوڭىندا ىزدەنىستەرىم كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا بولدى. بىراق بالا كۇنىمنەن ارمانداعان جۋرناليستىك، جازۋشىلىققا دەگەن قۇمارلىق جەتەكتەسىپ قالمادى. ون ءبىر جاسىمنان باستاپ قولىما تۇسكەن كىتاپ، گازەت-جۋرنالداردان ادامدىققا باۋليتىن سوزدەردى كوشىرىپ الىپ ءجۇردىم. ولار 36 قالىڭ داپتەر بولدى. سونىڭ ىشىنەن الىپ «ءوزىمدى ىزدەپ ءجۇرمىندى» جازدىم. وعان دانا جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ العى ءسوز جازىپ بەردى. سودان قاناتتانىپ، ءارى قاراي جالعاستىردىم.

ءسوز ۇستاعان، ءومىرى ونەگە دانالاردىڭ گالەرەياسىن جاسادىم. قىتاي اقىلماندارى لاو تسزى مەن كونفۋتسي، ءۇندى دانالىعى پانچاتانترا، ءۇرىم مەن گرەك دانالارى، يتاليا ەلىنىڭ وزىعى سەنەكا، جاپوندىق بۋسيدو شەبەرى ياماموتو تسۋنەتومو، يپاندىق اقىلمان بالتاسار گراسيان، ورىس عۇلاماسى لەۆ تولستوي، ەۆرەي عالىمى ەينشتەين، برازيليالىق پاۋلو كوەلو، ءوزىمىزدىڭ ۇزدىكتەرىمىز ءابىش كەكىلباەۆ، قويشىعارا سالعاراۇلى، سايىن نازاربەكۇلى، عاريفوللا ەسىم، پاراپسيحولوگ لۋيزا حەي، امەريكالىق دجون كەحولاردىڭ شىعارمالارىن زەردەلەپ، قاجەتتىلەرىن اۋدارما جاساپ، 700 بەتتىك كىتاپ شىعاردىم.

ايتپاقشى، «ءوزىن-ءوزى تانۋ» پانىنە ارنالعان حرەستوماتيالىق ەڭبەگىمنەن ءبىرازى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا ەندى. ەلدەستەرىم كىتاپتى تاڭداپ، ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن كەزگە جاقىنداپ كەلە جاتقانداي.

– ستۋدەنتتەرگە لەكتسيا وقيسىز، تاۋەلسىز ەلدىڭ جاستارىنىڭ وي-ساناسى، زيالىلىعى، رۋحى تۋرالى قانداي ويداسىز؟

– ستۋدەنتتەرىمە ريزامىن. ولار جاقسىلىقتى كوكسەيدى، ءبىلىم ىزدەيدى، پاراسات تەرەڭىنە بويلاي بىلەدى. مەن 90 مينۋتتىق ءار ساباعىمنىڭ سوڭعى 10 مينۋتىن رۋحانياتقا ارنايمىن. سول ۋاقىت جەتپەي قالىپ، كەلەسى ساباقتى تاعاتسىزدانا كۇتەتىندەرىن بايقايمىن. ولاردىڭ بۇرىنعى جاستاردان ەركىن ەكەندىگىنە قۋانامىن. جەتەلەي بىلسەڭ، ءبىلىم تالاستىرۋعا ءازىر تۇرادى. شىنىن ايتسام، ستۋدەنتتەر ءالى دە بۇيىعىلاۋ. ەۋروپانىڭ ستۋدەنتتەرىندەي ەمەس.

– قازاقتىڭ بالا تاربيەلەۋ ۇلگىسىنە وتباسى، بالاباقشا، مەكتەپ نە جاڭالىق قوسقانى دۇرىس؟

– كونفۋتسي دەگەن قىتاي اقىلمانىنىڭ: «پاتشا – پاتشا،  قۇل – قۇل، اكە – اكە، ۇل – ۇل بولا بىلسە، باسقارۋدىڭ ءمانى وسى»، - دەگەن ۇلاعاتى بار. ءبىلىمدى – مەكتەپ، تاربيە-ءتارتىپتى – اتا-انا بەرۋى ءتيىس. بىزدەگى وتباسىلاردىڭ كوبى بالا تاربيەسىمەن اينالىسپايدى.  بالا تاربيەسى اتا-انانىڭ مىندەتى. ولاردىڭ مىنەزىن اكە-شەشەسىنەن ارتىق كىم بىلەدى؟ بالاسىمەن دوس بولماعان ادامداردىڭ بالالارى ەسەيە كەلە اتا-اناعا باعىنبايتىن بولادى. ەۋروپا ەلدەرىندە، ماسەلەن گوللاند ەلىندە بالالارى كامەلەتكە تولماعان اتا-اناعا 4 ساعات جۇمىس كۇنىن بەلگىلەنىپ، ول تولىق كۇن سانالىپ، ەڭبەكاقى بەرىلەدى. وتباسى – جەكسەنبىدەن باسقا دا كۇندەرى بالالارىنا ۋاقىت ارناۋى ءتيىس.

«كەدەيمىز، جۇمىسباستىمىز» دەي بەرگەنمەن ۋاقىت ءوتىپ كەتەدى. جۇمىس كۇندەرى كەشقۇرىم ساعات 7-دەن كەيىنگى ءۇش ساعات ۋاقىتىن بالالارعا بولسە، ولاردىڭ ءبىلىمىن، ومىردەگى ماقساتىن بايقاپ، ءجون كورسەتىپ وتىرسا، جاقسى بالا سودان شىعادى.

– بالالىق شاقتان قالعان بالداي ءتاتتى ەستەلىك، قىزىق وقيعالار بار شىعار؟..

– بالا كۇنىمنەن ۇياڭ، كىتاپقا قۇمار، وزىممەن-ءوزىم جۇرەتىن بالا بولدىم. ەشكىممەن توبەلەسپەدىم. تىنىش جۇرگەن ماعان دا ەشكىم سوقتىعا قويمادى. ول كەزدەگى ءتارتىپ سولاي ەدى.

ءبىز توعىز اعايىندىمىز، جەتەۋى ۇل. اكەم شارۋا وتباسىنان شىققان. قالىڭمالدىڭ ۋاقىتى، بەرەر مالى بولماعاسىن، 35 جاسىندا، كەش ۇيلەنگەن. ءبىز ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز جەتەلەپ، ۇلكەندەرىمىزدىڭ كيىمىن كىشىمىز كيىپ وستىك. وعان قورلانبايتىنبىز. قازىر عوي، بىرىنىكىن-ءبىرى كيمەيدى. سول ءتارتىپ ءبىزدى مەيىرىمدى، قوعامشىل ەتىپ تاربيەلەدى. تاتۋ بولىپ وستىك.

ءۇي شارۋاسىنىڭ جۇمىستارىن ءبولىپ الاتىنبىز. بىرەۋىمىز پەش جاعامىز، بىرەۋىمىز مالعا قارايمىز دەگەن سياقتى. ول كەزدە پىلتە شام ۇستايمىز. ونىڭ اينەگىن تازالاۋدان قيىن جۇمىس جوق-تىن مەن ءۇشىن. اينەك تاپشى، ساۋساعىمدى سۇعىپ، كۇيەلى ىستى سۇرتەمىن دەپ سىندىرىپ الا بەرەتىنمىن. سودان قۇتىلۋ ءۇشىن ۇيدەگى 5-6 قويدى باعۋعا سۇرانىپ، قىرعا كەتىپ قالاتىن ەدىم. ول دا وڭاي ەمەس-ءتى. سۋارمالى جەردە اينالانىڭ ءبارى ەگىستىك. قاراپ وتىرماساڭ، ەگىسكە ءتۇسىپ كەتىپ، ايعاي-شۋ بولادى.

اراق-شاراپتىڭ، ليمونادتىڭ بوتەلكەلەرىن جيناپ، وتكىزىپ، وعان پارۆاردا دەگەن اق كامپيت، پريانيك ساتىپ الىپ ءماز بولاتىنىمىز – قايتالانباس بالالىقتىڭ ەستە قالعان ەستەلىكتەرى.

– ساعىنىشقا قالاي قارايسىز؟ كىمدى، نەنى، نە جاعدايدا ساعىناسىز؟

– كوپ ەلدى، جەردى كوردىم. سونداعى بايلىق پەن يگىلىك، اسەمدىكتىڭ ءبارى بىزدە بار. ءبىزدىڭ حالىق ومىرگە وكپەسى جوق بولۋى ءتيىس. بىراق ۇقساتا الماي ءجۇرمىز. باسقا ۇلتتار اقشا جيناپ اسحانا، ءوندىرىس ورىندارىن سالىپ جاتسا – قىزعانامىز. ءوزىمىز كەرەكسىزگە جۇمسايمىز، ۇنەمدەمەيمىز. دالامىزدىڭ كەڭدىگى – پەيىلىمىزدىڭ كەڭدىگىنە ۇلاسقان حالىقپىز، ال مىنا نارىق وعان سايكەسپەيتىنىن ءبىلىپ تۇرىپ، باياعىشا ءومىر كەشەمىز. بۇل – وكىنىشىم. ساعىنىشىم – تاۋ! كۇن رايىنا قاراي قۇبىلىپ تۇراتىن الاتاۋىمدى قاتتى ساعىنامىن.

– وتباسىڭىز شىعارماشىلىعىڭىزبەن تانىس پا، قانداي سۇراق قويادى؟

– ءبىرىنشى سىنشىم – جۇبايىم زيبا. ول كەلىسپەگەن جەرىن قايتا قارايمىن. سوسىن «كىتاپتى داۋىستاپ وقۋ» دەگەن تاماشا ءادىس بار. جاڭا شىعارمانى وتباسىمىزبەن سولاي وقيمىز. ارينە، سۇراقتار بولادى، ول تالداپ وتىرعان تاقىرىپقا، الەۋمەتتىك، پسيحولوگيالىق تانىمعا، بۇگىنگى زامان شىندىعىنا قاتىستى.

– نەنى ەڭ باستى قۇندىلىق سانايسىز؟

– باستى قۇندىلىق – زورلىقپەن ەمەس، ءوز ەركىڭمەن، تانىمىڭدى كەڭەيتۋ ءۇشىن الاتىن ءبىلىم. ۇيات پەن ار جانە نامىس. تاباندىلىق. جىگەرلەنۋ.

– اعا، ءبىلىم جيىپ، دوس كوبەيتكەن سىزدەي ادامدى تاعدىر ەش سىناققا سالماسىن دەپ تىلەيمىن.

الداعىنى اللا عانا بىلەدى. اللانىڭ ءامىرى ورىندالدى. جانى جايساڭ اعانىڭ رۋحى پەيىشتە شالقىعاي!

قىمبات ابىلداقىزى،

رەسپۋبليكالىق «ايگولەك» بالالار جۋرنالىنىڭ اۆتور-رەداكتورى،
قر مادەنيەت قايراتكەرى، تۇركى الەمى اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى

Abai.kz