(ادەبي – زەرتتەۋ)

تاكەن ءسوز جوق، قازاق ادەبيەتىنىڭ ەلەۋلى قۇبىلىستارىنىڭ ءبىرى. ادەبيەتتەگى جولىن اقىن بولىپ باستاعان تاكەن الىمقۇلوۆ پروزا، سىن جانرىنا دا قالام تارتتى. كوزى تىرىسىندە-اق،   ء“سوز زەرگەرى” اتانعان تاكەن، مەنىڭشە، ادەبيەتتەگى مۇراتىن پروزانىڭ  “اۋليە جانرى” – اڭگىمەدەن تاپتى. ونىڭ “سارىجايلاۋ”، “قارا قوبىز”، “كوك قارشىعا”، “قاراوي”، “سەيتەك سارىنى”، “تەلقوڭىر” اڭگىمەلەرى – قازاق ادەبيەتىن شىرقاۋ بيىككە كوتەرگەن كلاسسيكالىق تۋىندىلار. ال، بۇلاردىڭ ىشىندەگى “قاراوي” اڭگىمەسى – شەدەۆر!

“قاراوي” – “نوقتاعا باسى سيماعان” جاۋىنگەر اقىن ماحامبەت ءومىرىنىڭ اقىرعى ءساتى، سوڭعى كۇنى تۋرالى اڭگىمە. ماحامبەت تۋرالى ءبىراز رومان، پوۆەستتەر جازىلدى. سول جازىلعان شىعارمالار اراسىندا “قاراوي” وزىندىك سيپاتىمەن ەرەكشە جارقىراپ، بىردەن كوز تارتادى. ۇلكەن ءبىر روماننىڭ جۇگىن ارقالاپ تۇرعان تاكەننىڭ  “قاراوي” اڭگىمەسى – قازاق ادەبيەتىندەگى اڭگىمە جانرىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلكەن قۇبىلىس! مەن كەيدە ويلايمىن، تاكەن  “قاراويدان” وزگە ەشنارسە جازباعان كۇننىڭ وزىندە-اق، ول ءبىر “قاراوي” اڭگىمەسىمەن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ماڭگىلىك قالار ەدى. بىراق، بۇل ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ.

ال، بۇگىنگى ءسوز تاكەننىڭ پروزالىق شىعارمالارى تۋرالى ەمەس. اڭگىمە تاكەننىڭ  “جۇمباق جانى” تۋرالى بولماق. اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋعا ارنالعان تاكەننىڭ  “جۇمباق جان” اتتى ەڭبەگىن – ادەبي سىن، ەكىنشىلەرى – تراكتات، ال ءۇشىنشى بىرەۋلەر – ەسسە جانرىندا جازىلعان مونوگرافيالىق عىلىمي ەڭبەك دەدى. مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ ءدىتى – وسى ءۇشىنشى نۇسقا! سەبەبى، مونوگرافيا – بەلگىلى ءبىر تاقىرىپتى ءار قىرىنان، جان-جاقتى زەرتتەيتىن عىلىمي ەڭبەك. ال، ەسسە- فيلوسوفيانىڭ، ەستەتيكانىڭ، ادەبي سىننىڭ، كوركەم ادەبيەتتىڭ تۇراقتالعان، قالىپتاسقان تۇجىرىمدارىنا باسقا كوزقاراسپەن جاڭا قىرىنان قاراپ،وزگەشە تولعاپ، كونە سوقپاقتاردان بولەك،  تىڭ بولجامدارمەن سونى پىكىرلەرگە، جاڭا تۇيىندەۋلەرگە قۇرىلاتىن جانر. ولاي بولسا، تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ  “جۇمباق جانىن” جانرلىق تۇرعىدان تالداپ، زەردەلەسەك، وندا ونىڭ ەسسە-مونوگرافيا بولىپ شىعارى حاق! اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى قالىپتاسقان كوزقاراس پەن تۇجىرىمدارعا تىپتەن باسقاشا، سونى كوزبەن قاراپ، اقىن شىعارماشىلىعىن جان-جاقتى عىلىمي تۇرعىدا تالداي وتىرىپ، تىڭ بولجامدار ايتقان تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ  “جۇمباق جانى” – قازاق ادەبيەتىندەگى  “ەسسە-مونوگرافيا” جانرىنىڭ نەگىزىن سالدى، باسى بولدى. تاكەننىڭ  “جۇمباق جانى” نەسىمەن ەرەكشەلەندى؟ وزگەشەلىگى نەدە؟ اسا كۇردەلى بۇل سۇراقتارعا ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەرە سالۋ مۇمكىن ەمەس.

“جۇمباق جان” – ءسوز زەرگەرى تاكەننىڭ تەك وزىنە عانا ءتان كوركەمدىك ەرەكشەلىكپەن، اسا قۇنارلى تىلدە جازىلعان كۇردەلى ەڭبەك. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، “جۇمباق جان” – وزگەشە تىڭ دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ايتىلعان عىلىمي ويلارىمەن، بەلگىلى ءتۇجىرىمداردى باسقاشا سارالايتىن اۆتورلىق كوزقاراسىمەن دە ەرەكشەلەنەدى. مىنە، وسى وزگەشەلىكتەر تاكەننىڭ  “جۇمباق جانىن” باسقا عىلىمي ەڭبەكتەردەن بولەكتەۋ الىپ، وقشاۋ بيىككە كوتەرىپ تۇر.

تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ “جۇمباق جانىن” مونوگرافيالىق عىلىمي ەڭبەك دەيتىن سەبەبىمىز، اۆتور ءوز ەڭبەگىندە ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن زامانى، ونىڭ وسكەن ورتاسى، ءبىلىم العان مەكتەپتەرى، ابايدىڭ قازاق ولەڭىنە ەنگىزگەن جاڭالىعىنا، اقىن ولەڭدەرىنىڭ قۇنارى مەن پوەتيكاسىنا، ولاردىڭ ناسيحاتى مەن تارالۋ جولدارىنا عانا ەمەس، اقىننىڭ وتباسى مەن اكەسى قۇنانبايعا دا توقتالىپ وتەدى. ەكىنشىدەن، قازىرگى “ابايتانۋ” عىلىمىندا حاكىم اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرى دەپ اتالىپ جۇرگەن:

1. حالىق دانالىعى – حالىق اۋىز ادەبيەتىنە
2. باتىستان كەلگەن ەۋروپالىق عىلىم بىلىمگە
3. اباي شىعارماشىلىعىنىڭ تاعى دا ءبىر رۋحاني قاينار كوزى – شىعىس ادەبيەتىنىڭ ابايعا اسەرىنە توقتالعان اۆتور، اباي شىعارمالارىنا تەكستولوگيالىق تالداۋلار دا جۇرگىزەدى.

باسى اشىق ءبىر ماسەلە بار. ول – ابايدىڭ وسكەن ورتاسى مەن ءبىلىم العان مەكتەپتەرىنە توقتالىپ، اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن اشا وتىرىپ، اباي ولەڭدەرىنە تەكستولوگيالىق تالداۋ جۇرگىزۋ – تاكەن الىمقۇلوۆتىڭ  “ابايتانۋ” عىلىمىنداعى اشقان جاڭالىعى، -دەپ ويلاساق، قاتەلىككە ۇرىنىپ، بۇرىس كەتەمىز. ابايدىڭ زامانى مەن وسكەن ورتاسىن، اقىن ولەڭدەرى مەن ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن جان-جاقتى سارالاي تالداپ، زەرتتەۋ – 1905 جىلى “سەميپالاتينسكي ليستوك” گازەتىنىڭ № 250-252 -ساندارىندا جارىق كورگەن ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ  “اباي (يبراگيم) كۋنانباەۆ” اتتى ازنامالىق ماقالاسىنان باستاۋ الىپ، “ابايتانۋ” عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى م.و.اۋەزوۆ ەڭبەكتەرىندە تەرەڭنەن زەردەلەنە  تالدانا ءتۇسىپ، بۇگىنگى كۇنگى “ابايتانۋشىلار” جالعاستىرىپ وتىرعان – سونارلى جول، زەرتتەۋ ءادىسى ەكەندىگى، “ابايتانۋ” عىلىمىنان حاباردار ءاربىر وقۋشىعا تۇسىنىكتى جايت. مىنە، وسىنداي قالىپتاسقان عىلىمي ءداستۇر ارقىلى، تاكەن الىمقۇلوۆ ءوزىنىڭ  “جۇمباق جان” دەپ اتالاتىن ەسسە ستيلىندە جازىلعان عىلىمي-مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە، قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانباەۆ شىعارماشىلىعىن، اقىن شىعارمالارىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن وقۋشىسىنا قالاي اشىپ، قانشالىقتى تالداپ كورسەتە العان؟

ەندىگى اڭگىمەمىزدى وسى سۇراق توڭىرەگىندە وربىتسەك...

تاكەن الىمقۇلوۆ ءوز ەڭبەگىندە ابايدىڭ وسكەن ورتاسى، ءتالىم العان مەكتەپتەرىنە، اقىننىڭ اكەسى، “قارادان شىعىپ حان بولعان” اعا سۇلتان قۇنانبايعا توقتالا وتىرىپ، قۇنانباي تۋرالى: “ايلاسىنا نايزا بايلامايتىن، اقىلدى ادام ەدى. ...ول پاتشا ۇكىمەتىنە ارقا تىرەپ، توبىقتىنىڭ قالىڭ ەلىن قويداي ۇيىرەدى، اق دەگەنىن – العىس، قارا دەگەنىن – قارعىس ەتەدى، داۋلەت مولىقتىرادى [1, 8 ب]”،-دەپ جازادى.

ءدال قازىرگى قازاق قوعامىندا ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي تۋرالى كوپشىلىك پىكىرى ەكىگە جارىلىپ تۇر. بىرىنشىلەرى: قاتىگەز، پاراقور، اقىلدى دا زەرەك، ومىردە ءوز ۇستەمدىگىن ورناتقىسى كەلگەن زورلىقشىل، دالا فەودالى دەسە، ەكىنشىلەرى: قۇنانبايدى شەكتەن تىس اسىرا ماقتاپ، ونى حالىقتىڭ قامىن جەپ، ەلدىڭ بولاشاعىن ويلاعان-دەپ، ۇلتتىق تۇلعاعا اينالدىرىپ ءجۇر.

«پاتشا ۇكىمەتىنە ارقا تىرەدى»،- دەي كەلىپ: «قويداي ءۇيىردى»، «اق دەگەنى – العىس، قارا دەگەنى – قارعىس» – تۇراقتى تىركەستەرىن ساتىمەن، ءوز ورنىندا قولدانعان ءسوز زەرگەرى تاكەن، قۇنانبايدىڭ ءوز اينالاسىنا ۇستەمدىگىن ورناتقان، اقىلدى دا قاتال، زورلىقشىل دالا فەودالى بولعانىن ايتا كەلىپ، قۇنانباي تۋرالى ايتىسۋشى ەكى تاراپتىڭ داۋىنا ءوز تورەلىگىن ايتىپ وتىر. ودان ارى قاراي قۇنانباي تۋرالى اۆتور: “وسىنداي سىرقىندى قۇنانباي زەرەك ابايدى سابيىندە مولداعا وقىتىپ،  سەگىز جاسىندا سەمەي شاھارىنداعى احمەت ريزا يمامنىڭ مەدرەسەسىنە وقۋعا جىبەرەدى [1, 8 ب] ”،- دەپ جازىپ، “سىرقىندى” –دەپ، «ايلاسىنا نايزا بايلامايتىن» قۇنانباي تۋرالى جوعارىدا ايتقان پىكىرىن شەگەلەي تۇسەدى.

احمەت ريزا ءدىني مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان اباي جايىن اۆتور: “دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءبىر شىتىرمان، ەڭ ءبىر قيىن، ماعىناسىز وقۋ-ءدىني ساباقتار جۇرەتىن مەدرەسەدە اباي دا وڭاي ازاپ تارتقان جوق. ماعىناسى جات ءدىني كىتاپتاردىڭ ءاربىر حارپىنە شۇقشيىپ، جاتتاپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. مەدرەسەدە ەرەسەك ادامدار دا وقۋشى ەدى. ولار دا قۇراننىڭ تۇسىنىكسىز سوزدەرىن جاتتاپ، ورازا تۇتىپ،ناماز وقىعاننان باسقا ومىرگە جۋىساتىن پايدالى ءىلىم الا الماۋشى ەدى [1, 8 ب] ”،- دەپ جازىپ عىلىم وقىتپايتىن سحولوستيكالىق ءدىني مەدرەسەلەردىڭ وقۋ جايىن ءسوز ەتەدى.

اباي وقىعان سول كەزەڭنىڭ ءدىني مەدرەسەلەرىندەگى “قادىمشا” (ەسكىشە) دەپ اتالاتىن وقۋ جۇيەسىن، تاتار حالقىنىڭ اعارتۋشى عالىمى ي.گاسپيرينسكي  1891 جىلى جارىق كورگەن “ورىس مۇسىلماندىعى” ەڭبەگىندە: “بۇگىنگى تاتار مەدرەسەسىنىڭ باعدارلاماسى – كىتابي اراب ءتىلى، تەولوگيا جانە سحولوستيكا. وقىتۋ ءادىسى – ۇرىپ ميعا  كىرگىزۋ جانە جاتتاتقىزۋ، جاتتاتقىزۋ جانە ۇرىپ ميعا كىرگىزۋ”،- دەپ قاتتى سىناپ، كۇيىنە جازادى. تاتار حالقىنىڭ  اعارتۋشىلارى  شيحابەددين مارجاني، عالىمجان بارۋدي، حايرۋللاھ وسمانيلەردەن باستاۋ الاتىن  “جاديدشىلىكتى” (جاڭاشا وقىتۋ ءادىسى) كەيىننەن سول ي.گاسپيرينسكي XIX  عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي بۇكىل مۇسىلمان مەدرەسەلەرىنىڭ وقۋ جۇيەسىنە ەنگىزىپ، ءدىن ساباقتارىمەن بىرگە ماتەماتيكا، جاعرافيا، جالپى تاريح سەكىلدى عىلىمداردى وقىتاتىن  “عاليا” (جوعارعى) مەدرەسەلەرىن اشقانى بەلگىلى. قازاق رەاليستتىك پروزاسىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى،ۇلى جازۋشىمىز بەيىمبەت ءمايليننىڭ ءبىلىم العان جەرى-ۋفاداعى وسىنداي “عاليا” مەدرەسەسى ەدى.

ال، اباي عىلىمنان ماقۇرىم، “قادىمشا” (ەسكىشە) وقىتاتىن سەمەيدەگى تاتار يمامى احمەت ريزا مەدرەسەسىندە وقىدى. مەدرەسەدەگى ابايدىڭ وقۋ جايىن ءسوز ەتەتىن تاكەن: “پوەزياعا ەرتە اۋەستەندى. مەدرەسەدە اراب، فارسى ءتىلىن ۇيرەنگەن اباي شىعىس اقىندارىن قۇمارتا وقىدى. بار ىنتا-ىقىلاسى سولارعا اۋدى. شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ عاجايىپ شىعارمالارى جاس ابايدىڭ وي-قيالىن تەربەتتى. ءتاتتى ارماندار تۋعىزدى [1, 9 ب]”،-دەپ جازادى.

مەن قازىر ويلايمىن،عىلىم وقىتپايتىن، وقىتۋدىڭ بەلگىلى مەتوديكالىق ءتاسىل-جۇيەسى  جوق، ي.گاسپيرينسكيدىڭ تىلىمەن ايتقاندا  “ۇرىپ ميعا كىرگىزەتىن” ءدىني مەدرەسەدە  “قادىمشا” وقىعان  ابايدىڭ مەدرەسە قابىرعاسىندا ءجۇرىپ، اراب، فارسى تىلدەرىن مەڭگەرىپ، ءبىلىم شىعۋى قانشالىقتى قيسىندى؟

ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ ەستەلىگى بويىنشا تۇيگەن ويىمىز: تابيعات انا ابايعا ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن عاجايىپ جادى، ياعني ەرەكشە ەستە ساقتاۋ قابىلەتىن سىيلاعان. تالاسپايمىز. ءجون دەلىك. بىراق، سەن قانشا جەردەن قابىلەتتى،ەستە ساقتاۋ جادىڭ  مىڭ جەردەن مىقتى بولسا دا تىلدىك ورتا (يازىكوۆايا سرەدا) جانە ءتىل ۇيرەتەتىن بەلگىلى جۇيەسى جوق، شالاعاي وقىتاتىن سول كەزدەگى ءدىني مەدرەسەلەردە، اينالدىرعان 3-4 جىلدىڭ كولەمىندە  “فارسى” جانە  “سەميد” توبىنا جاتاتىن، ءبىر-بىرىنە مۇلدەم ۇقسامايتىن ەكى ءتىلدى قالايشا تەز ارادا مەڭگەرە قويۋعا بولادى؟ اباي شىنىمەن  اراب جانە فارسى تىلدەرىن بىلگەن  بە؟ ءدال وسى سۇراق توڭىرەگىندە ۇلى ابايتانۋشى عالىم م.اۋەزوۆ:

“بىزدە بۇگىنگى كۇنگە شەيىن ابايدىڭ شىعىسپەن بايلانىسىن ايتقاندا، كەيبىر جايلار ۇشقارى سويلەنەدى. اباي مۇسىلمانشا وقىعاندىقتان اراب پەن فارسى ءتىلىن تۇگەل بىلگەن بولىپ سۋرەتتەلەدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ابايدى اراب،پارسى كلاسسيكتەرىن دە تۇگەل بىلگەن ەتىپ قويادى. انىعىندا، 3-4 جىل مۇسىلمانشا وقىعانىمەن ول كەزدەگى شابان وقىتۋدىڭ شالاعاي مەتوديكاسىن ەسكە العاندا اباي ارابتىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىن تۇگەل ۇعارلىق دارەجەگە جەتتى دەۋ، اسىرا سويلەۋ بولادى. سوندىقتان دا، مىنا ساناعان اقىنداردىڭ ىشىندە ارابتىڭ كلاسسيكتەرى مۇتان-ءاببي، ءابىل-عالا-ماعريلار كەزدەسپەيدى. وعان تىلدەرى تۇسىنىكتى، ەڭ جاقىن اقىن بولعاندىقتان ناۋاي، فزۋلي ۇلگىسى كوپ اسەر ەتەدى. سول اقىندار،وزىنە ۇلگى ەتكەن فيرداۋسي، ساعدي، قوجا-حافيز ءتارىزدى ۇلى كلاسسيكتەر، ەسكى وزبەك تىلىنە اۋدارىلىپ، ابايعا سول اۋدارما ارقىلى تانىس بولۋى كوڭىلگە قونىمدىراق كورىنەدى. بۇل سوڭعىلاردى اباي بىلگەندە تۇرىكشىلەنگەن اۋدارمالارىنان ءبىلۋى كەرەك [2, 94 ب]”،- دەپ جازادى ءوزىنىڭ اباي شىعارماشىلىعىنا ارناعان  “اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى” اتتى عىلىمي-مونوگرافياسىندا.

ابايتانۋ عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى م. اۋەزوۆ پىكىرىمەن كەلىسپەسكە نەگىز جوق. اباي زامانى ەمەس، قازىرگى جوعارعى ءدىني وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن ساۋاتتى يمامدار ۋاعىز ايتىپ، قۇراننان ءۇزىندى كەلتىرىپ، تەولوگيالىق-ءدىني تەرميندەرمەن سويلەگەندە اراب تىلىندە سويلەپ وتىرعانداي بولىپ كورىنەدى. انىعىندا، سولاردىڭ كوبىسى ارابتىڭ اۋىزەكى ادەبي سويلەۋ ءتىلىن بىلمەيدى.

شىعارمالارىندا قولدانعان ءدىني تەرميندەر مەن قۇران اياتتارىنا قاراپ، ءبىز ابايدىڭ اراب-ادەبي ءتىلىن قانشالىقتى مەڭگەرگەنىن بىلە المايمىز. مەدرەسەدە مۇسىلمانشا وقىعاندىعىنا قاراپ، ابايدى اراب، پارسى تىلدەرىن ءبىلدى دەپ ايتۋ، م.اۋەزوۆ تىلىمەن ايتقاندا: «اسىرا سويلەۋ» بولادى. بۇل جاعداي ابايدىڭ بەدەلىنە نۇسقان كەلتىرىپ تۇرعان جوق! اباي – حاكىم. ول – عۇلاما عالىم. بۇل – اقيقات! ءتىل مەن عىلىمدى مەڭگەرۋ – ەكى ءتۇرلى، ەكى بولەك دۇنيە! سەبەبى، ءتىلدى مەڭگەرۋ – عىلىم ارقىلى ەمەس، - تىلدىك ورتا مەن داعدى ارقىلى كەلەدى. ال، ابايدا تىلدىك ورتا دا، سول  ورتا ارقىلى كەلەتىن تىلدىك داعدى دا بولعان جوق. سوندىقتان، 3-4 جىل مەدرەسەدە وقىعان ابايدى اراب، پارسى تىلدەرىن تۇگەل مەڭگەردى دەۋ – ۇشقارى پىكىر.

تاكەن ءوزىنىڭ  “جۇمباق جان” دەپ اتالاتىن ەسسە-مونوگرافياسىندا اباي ءومىر سۇرگەن زاماندى جان-جاقتى تەرەڭىنەن سۋرەتتەي وتىرىپ، وقۋشى ويىن اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىنە قاراي بۇرادى. اقىن شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن اۆتور عىلىمي تۇرعىدا تولىق اشىپ كورسەتتى دەسەك، ءبىر جاقتى بۇرىس كەتەمىز. ول ءوز شىعارماسىندا اباي شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزدەرى مىنالار دەپ اشىق ايتىپ جازباعان. ەسسە جانرىندا جازىلعان ءوز ەڭبەگىندە، جازىپ وتىرعان تاقىرىپ جەلىسىن جان بىتىرە سۋرەتتەپ، وقۋشى قيالىن وياتىپ العان تاكەن، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن ولارعا بىلىنەر بىلىنبەس ۇزىك سىزىقتارمەن كورسەتە وتىرىپ، ايتقىسى كەلگەن نەگىزگى ويىن بىرەر سوزبەن عانا تۇيىندەپ وتەدى. جاس ابايعا شىعىس اقىندارىنىڭ اسەرى تۋرالى تاكەن: “شىعىس كلاسسيكتەرىنىڭ عاجايىپ شىعارمالارى جاس ابايدىڭ وي قيالىن تەربەتتى، ءتاتتى ارماندار تۋعىزدى [1, 9 ب]  ”،- دەي كەلىپ: “ابايعا شەيىنگى شىعىس ادەبيەتىندە قوعامدىق كۇشتىڭ سالماعى، ادامداردىڭ قارىم-قاتىناسى، ورتانىڭ ىقپالى، ءومىر قايشىلىعى اباي تۆورچەستۆوسىنداعىداي ىشكى بايلانىسى مەن قوماقتى كورىنىس تاپقان ەمەس [1, 53 ب] ”،-دەيدى. ابايدىڭ شىعىسپەن بايلانىسى تۋرالى اۆتور ەكى-اق اۋىز ءسوز ايتقان. بار بولعانى وسى.

راس، اباي ەلىكتەگەن شىعىس اقىندارىنىڭ شىعارماشىلىعىندا وزدەرى ءومىر سۇرگەن قوعام، سول ورتاداعى ادامداردىڭ پسيحولوگيالىق ىشكى قايشىلىعى مەن سول ءداۋىردىڭ شىندىق ءومىرى رەاليستىك تۇرعىدا سۋرەتتەلگەن جوق. ولار سومداعان كەيىپكەرلەردىڭ بولمىسى مەن مىنەزى ناعىز ومىردەن تىم الشاق جاتتى. ادەبي تەڭەۋلەرى دە شەكتەن تىس قيالي كەلەتىن شىعىس اقىندارى شىڭدىق ءومىردىڭ شىنايى بەينەسىن بەرە المادى. اباي ەلىكتەگەن شىعىس اقىندارىنا ءتان بۇل كەمشىلىكتەردى تۇگەل اتاعان تاكەن، ولەڭ قۇرۋ شەبەرلىگى، ءتۇر جاڭالىعى جونىندە شىعىس اقىندارىنان اباي ۇيرەنگەن جاڭالىقتارعا توقتالمايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن شىعىس ادەبيەتى مەن شىعىس ارقىلى كەلگەن ءدىني-مورال فيلوسوفياسىنىڭ اباي شىعارماشىلىعىنا جاساعان ىقپالى مەن ابايدىڭ شىعىستىق كوزقاراسىن تاكەن ءوز شىعارماسىندا جان-جاقتى ويداعىداي ەتىپ تالداپ، كورسەتىپ بەرە الماعان. ونىڭ ماقسات ەتپەگەن دە سەكىلدى. ابايدىڭ شىعىسپەن بايلانىسىنا ءاتۇستى قاراپ، تەرەڭ ءمان بەرمەگەن تاكەن، اباي شىعارماشىلىعى قاينار كوزدەرىنىڭ ەڭ نەگىزگىسى، قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ابايعا ەتكەن اسەرى مەن ىقپالىن تاماشا تۇيىندەپ وتەدى. اۆتور:

“نەمەرەسىن جۇرەگىمەن ماپەلەگەن زەرە  ءوزى شەكسىز كوپ بىلەتىن ەرتەگى، جىرلارى مەن اباي قيالىن الديلەۋدەن جالىققان جوق ەدى. ساحارا ولەڭ – جىرعا، ءان-كۇي، نە-نە تاماشا ەپوسقا، ەرتەگىلەرگە، اڭىزدارعا تولى بولاتىن. سونىڭ ءبارى مەدرەسەدە وقىعان اباي قيالىندا شىعىس پوەزياسىنا ۇلاسقان سوڭ، ابايدىڭ اقىندىق ىنتىقتىعى ەرتە ويانادى. ول شىعىس اقىندارىنا ەلىكتەپ ولەڭدەر جازادى. اتتەڭ، بىزگە بىرەن-سارانى عانا جەتتى. ارينە، مەدرەسەدە جۇرگەن شاكىرت ابايدىڭ ولەڭدەرى، اسىرەسە، ءتىل جاعىنان شۇبارلاۋ، حالىق تۇرمىسىنان جىراقتاۋ ەدى”،- دەي كەلىپ: “داۋ-دالباعا ءجيى ءتۇسىپ، بيلىك ايتاتىن اباي ءۇشىن ۇتىمدى، ورامدى ءتىل،شەشەن ءسوز كەرەك ەدى. وسى جولدا ول بۇرىن-سوڭدى سوزۋارلىق مۇراعا، ماقال-ماتەلدەرگە، مىسقىلدارعا، ءتۇرلى ايتىستارعا، ولەڭ-جىرلارعا، قىسقاسى فولكلورلىق بايلىققا تاعى قايتا ورالادى. تەرەڭ زەيىن قويىپ، كەڭىنەن قامتيدى، مول ۇيرەنەدى. حالىق ءسوزىنىڭ قۋاتىن، ءناشىن ۇعادى. ...اسىلى ۇلتتىق داستۇردەن تىسقارى تۇراتىن گەني بولماسا كەرەك. اباي تۋرالى دا وسىنى ايتۋىمىز ماقۇل. اباي دا حالىق پوەزياسىنا ارقا سۇيەدى [1, 9-10 ب] ”،- دەپ جازىپ اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزىنىڭ ءبىرى حالىق اۋىز ادەبيەتىنىن ءسوز ەتەدى. ايعاقتاپ، اشىپ ايتپايدى، يشارامەن عانا نۇسقايدى.

اباي شىعارماشىلىعىن تالداۋدا اۆتور، “ەسسە” جانرىن ءساتتى تاڭداعان. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ابايعا بەرگەن ىقپالى مەن اسەرىن عىلىمي ستيلدە جازساڭ، بىرنەشە پاراق بولار ەدى. سول بىرنەشە پاراققا جازىلاتىن عىلىمي ويدى تاكەن “ەسسە جانرى” ارقىلى ەكى-اق ابزاتسقا سىيعىزعان. ال، جەتكىزبەك بولعان ويدىڭ عىلىمي ءتۇپ نەگىزى تۇگەل ساقتالعان. ءبىلىم مەن پاراساتتان ءنار العان شەبەرلىك دەگەنىمىز وسى! شىندىعىنا كەلگەندە، حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ناشىنە ۋىزىنان جارىپ، مول رۋحاني ءنار العان اباي شىعىستىڭ ادەبي نۇسقالارىمەن بىرگە  قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ بارلىق ءتۇرىن جەتىك بىلگەن. وعان دالەل ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ اباي تۋرالى ەستەلىگى. ول اكەسى اباي تۋرالى ءوز ەستەلىگىندە: “...كەيبىر تۇندەردە يا كىتاپقا، يا قۇمالاققا ءتۇسىپ كەتپەسە، بىرەۋگە ەرتەگى ايتقىزىپ، يا ءوزى ايتىپ وتىراتىن ەدى. بىرەۋگە ايتقىزعاندا: بۇرىن ەسىتپەگەن ەرتەگىسىندەي ىنتاسىن سالا تىڭداپ،ءبىر ءسوزىن قاقپاي ابدەن ايتىپ بولعان سوڭ، ايتۋشىنىڭ اداسقان جەرى بولسا قايتادان ءوزى ايتىپ تۇزەپ بەرۋشى ەدى. قازاقتىڭ ەرتەگىلەرىندە ەسىتپەگەن-بىلمەگەن ەرتەگىسى كەم شىعار. سوندا: قازاقتىڭ ەسكى ەرتەگىسىنەن بۇرىن قاي جەرلەردە جۇرگەنى، كورشىلەس، كۇندەس ەلدەر قاي جۇرتتار ەكەنى ءدىني ءبىلىمىنىڭ قاندايلىق كەزدە شىعارىلعانى، ەلدىڭ ەسكى سالتى، ارمانى، كاسىپ قارەكەتى نە ەكەنى كورىنەدى دەۋشى ەدى. جاس كەزىندە دە پارسى جۇرتىنىڭ يامشيد، قاھارمان سەكىلدى ەرتەگى كىتاپتارىن كوپ وقىسا كەرەك. ءوزىم كورگەندە: “مىڭ ءبىر ءتۇننىڭ” كىتابىن وقىپ، ءبىزدىڭ ەلدى “مىڭ ءبىر تۇنمەن” العاشقى تانىستىرعان مەنىڭ اكەم [3, 171 ب]”، - دەپ جازادى.

ەستەلىككە قاراعاندا، قازاق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارى ابايعا ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىن، تۇرمىسىن، سالت-ءداستۇرىن، ارمانى مەن  كاسىپ-قارەكەتىن تەرەڭ ءبىلۋ ءۇشىن قاجەت بولعان. سونىمەن قاتار حالقىمىزدىڭ اۋىز ادەبيەتى ابايعا ءبىلىم ءنارىن بەرىپ قانا قويعان جوق، اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىنە دە اينالدى. ءدال وسى تۇجىرىم تاكەننىڭ اۆتورلىق كوزقاراسى ارقىلى “جۇمباق جاندا” ءوز ءورىسىن ادەمى تاپقان.

اباي شىعارماشىلىعىنىڭ رۋحاني قاينار كوزدەرىن ءسوز ەتكەندە – ابايدىڭ باتىس وركەنيەتىمەن بايلانىسىنا سوقپاي كەتۋ مۇمكىن ەمەس. ابايدىڭ باتىس مادەنيەتىمەن بايلانىسى ورىس ءتىلى ارقىلى بولدى. بۇل – انىق! “ابايعا ورىس ءتىلى – مادەنيەت دۇنيەسىنىڭ ەسىگىن اشىپ بەرەتىن كىلت بولدى. بىراق، سول كىلت باسقا دا كادەلەرىنە اساتىنىن ول جاقسى ءبىلدى. نەمەسە، ورىستىڭ رەۆوليۋتسياشىل – دەموكراتتارىمەن لەۆ تولستويدىڭ روماندارىن وقىپ ءجۇرىپ تانىسقان اباي، ورىس ءتىلىن سولاردىڭ اقىلى بويىنشا ۇيرەنىپ ەدى دەپ ايتا المايمىز [1, 12 ب] ”،- دەپ وتكەن XX عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنىڭ باس جاعىندا ايتقان تاكەن پىكىرى، “ابايتانۋ” عىلىمىندا جەل ەسكەندەي جاڭالىعىمەن دە قۇندى.

ۇلتىمىزدىڭ ۇلى اقىنى اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى كەز-كەلگەن سونى پىكىر، جاڭا اقپاراتتى جان-جاقتى تالداپ، ساراپتاپ، زەردەلەي زەرتتەۋ – ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

“دۇنيەگە كوزىمدى اشقان – ميحاەلس”، - دەگەن اباي ءسوزىن پەردە ەتىپ ۇستاعان كوپتەگەن ابايتانۋشىلار: “ابايعا عىلىمدى دا، ورىس ءتىلىن دە ۇيرەتكەن – ميحاەلس”، - دەگەن پىكىردى وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىندا “ابايتانۋ” عىلىمىنا مىقتاپ ورنىقتىرعان-دى. “ابايتانۋ” عىلىمىنداعى مىزعىماس قاعيداعا اينالعان وسى پىكىرگە العاش رەت تاكەن الىمقۇلوۆ ۇلكەن كۇدىكپەن قارادى. عىلىمدى جاساۋشىلار – ەشتەمەگە سەنبەي،انىق دەگەن نارسەنىڭ وزىنە دە كۇدىكپەن قارايتىن  سكەپتيكتەر،- دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن سوندا پايىمداعانداي بولدىق.

شىنىندا دا، اباي جاساعان اۋدارمالاردى ءتۇپ نۇسقامەن سالىستىرا قاراپ وتىرساق، ابايدىڭ ورىس ءتىلىن وتە تەرەڭ ءبىلىپ، مەڭگەرگەنىن بايقايمىز.

عىلىم ءۇشىن ۇساق-تۇيەك نارسە جوق،- دەگەن قاعيدانى ەسكە الساق، ابايدىڭ ورىس ءتىلىن قايدان، قالاي ۇيرەنگەنىن ءبىلۋ ۇساق-تۇيەك نارسە ەمەس. سوندا اباي ورىس ءتىلىن قايدان ۇيرەنگەن؟

بۇل ورايدا ءبىزدىڭ ايتارىمىز مىناۋ:

بىرىنشىدەن، ابايدىڭ اكەسى قۇنانباي اعا سۇلتان، توبىقتى رۋىنىڭ ستارشىنى بولىپ ەل باسقارعاندا، سول كەزدەگى قازاقتان شىعىپ ەل باسقارعان بولىس-سۇلتانداردىڭ كوبى سەكىلدى ساۋاتسىز ءارى ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن، ەل باسقارۋداعى ءىس-قاعازداردى ورىس تىلىندە جۇرگىزىپ وتىراتىن  ونىڭ حاتشىلارى مەن ءتىلماشتارى بولعان. اباي وسى اۋدارماشى-حاتشىلار ارقىلى بالا كەزىنەن-اق، ءوز  اۋىلىندا ورىس ءتىلىن ەستىپ وسكەن. بۇل ابايدىڭ ورىس تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ەرتە وياتۋى عاجاپ ەمەس. لينگۆيست-عالىمداردىڭ پىكىرىنشە، ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن وعان قۇلاقتى ەرتە كەزدەن جاتتىقتىرىپ، سول تىلدەگى سوزدەردى تۇسىنبەسە دە ەستىپ ءجۇرۋدىڭ ماڭىزى زور.

ەكىنشىدەن، اباي ءۇش اي «پريحودسكايا شكولادا» وقىعان. ابايدىڭ بالاسى تۇراعۇلدىڭ ەستەلىگىندە ايتىلعانداي، تابيعات-انا ابايعا ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن قايتالانباس عاجايىپ جادى (پاميات) سىيلاعان. سوندىقتان دا اباي  ءۇش اي ورىس وقۋىندا، ءتىل ۇيرەنۋدە جۇرتتىڭ 1-2 جىلدا جەتەتىن جەتىستىگىنە بىردەن جەتۋى بەك مۇمكىن.

ۇشىنشىدەن، ابايدىڭ توقال شەشەسى ايعىزدان تۋعان حاليوللا دەگەن باۋىرى ورىسشا وقىعان. تاريحي-مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا راستالعانداي، ول 1863- 1869 جىلدارى ومبىداعى شوقان ءۋاليحانوۆ وقىعان كادەت كورپۋسىنا ءتۇسىپ، ونى ءبىتىرىپ، "كورنەت" اتاعىن الىپ، وفيتسەر بولىپ شىعادى. بۇدان سوڭ، حاليوللا موسكۆاداعى پاۆلوۆسكي كوۆالەرسكي شكولدى بىتىرەدى.

Cانكت-پەتەربۋرگتەگى مەملەكەتتىك مۇراعاتتان الكەي مارعۇلان تاپقان دەرەكتەرگە قاراعاندا حاليوللا وسكەنباەۆ جاستىعىنا قاراماي ۇلكەن وقىمىستى بولعان سەكىلدى. ول پروفەسسور ي.ن.بەرەزينگە جانە شوقاننىڭ ۇستازى ن.ف.كوستىلەتسكيگە قازاق حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ جيرەنشە شەشەن، قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ، ەڭلىك-كەبەك سەكىلدى نۇسقالارىن جازىپ بەرىپ، ولارمەن تىعىز عىلىمي قارىم-قاتىناستا بولعان.

تاكەن ءوزىنىڭ “جۇمباق جانىندا” وسى حاليوللا مەن اباي تۋرالى: “ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە  (1876-1878) اباي قۇنانباەۆتىڭ قازاق حالقىنا اشىق حات جازىپ، ورىس اسكەرىنە جاردەمدەسۋىنە شاقىرعانى ءمالىم. ونىڭ تۋعان ءىنىسى حاليوللانىڭ ومبىداعى كادەت كورپۋسىن بىتىرگەن وفيتسەردىڭ ،سول سوعىسقا قاتىسقانى جانە ءمالىم [1, 21 ب] ”،- دەگەن تاريحي مالىمەت كەلتىرەدى.

ال، گ.ن.ءپوتانيننىڭ  سانكت-پەتەربۋرگتەن شىعاتىن “رۋسسكوە بوگاتسۆو” جۋرنالىنىڭ  1896-جىلعى №8 سانىندا جاريالانعان “ۆ يۋرتە پوسلەدنەگو كيرگيزسكوگو تسارەۆيچا” («قازاقتىڭ سوڭعى حانزاداسىنىڭ كيىز ۇيىندە») اتتى ماقالاسىنداعى جازبالارعا قاراعاندا حاليوللا وسكەنباەۆ سول كەزدەگى ورىستىڭ اقىل-وي الىپتارى بەلينسكي، دوبروليۋبوۆتارمەن قاتار ورىس كلاسسيك جازۋشىلارى پۋشكين، تولستوي، تۋرگەنەۆ، لەرمونتوۆتاردى جاقسى بىلگەن. بىلىمقۇمار اباي، ورىس وقۋىن بىتىرگەن، وقىمىستى وفيتسەر ءىنىسى حاليوللا ارقىلى ورىس كلاسسيكتەرىمەن ەرتە كەزدەن تانىس بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ونىڭ ۇستىنە اباي اكەسى قۇنانباي ارقىلى ەل باسقارۋ ىسىنە ەرتە كىرىسىپ، ورىس ۇلىقتارىمەن دە ەرتە ارالاسقانىن ەستە تۇتىپ، جوعارىدا كەلتىرگەن دايەكتەرگە سۇيەنە وتىرىپ ايتارىمىز: اباي ورىس ءتىلىن ءبىز ويلاپ جۇرگەندەي وتىزدان اسقاندا ەمەس، ودان كوپ ەرتە بىلگەن دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار.

ميحاەلس ارقىلى عىلىمدى سالا-سالا بويىنشا كەيىنىرەك مەڭگەرگەن ابايدىڭ: «قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم»،- دەگەن ءسوزىن پەردە ەتىپ، اباي ورىس ءتىلىن كەش ۇيرەنىپ، ورىس كلاسسيك-جازۋشىلارىمەن كەش تانىسقان دەگەن پىكىر قالىپتاسىپ كەتكەن. ابايدىڭ بۇل جەردە "قولىمدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەدىم" - دەپ وكىنۋى، ورىس ءتىلىن بىلۋگە بايلانىستى ەمەس، جالپى عىلىمدى مەڭگەرىپ يگەرۋدە كەشىكتىم، ۋاقىتتى بوسقا وتكىزىپ، كەش باستادىم،- دەپ وكىنۋى ەكەنىن دۇرىس تۇسىنگەنىمىز ماقۇل. قالاي دەسەك تە، اباي ورىس ءتىلىن وتە جاقسى ءبىلىپ، تەرەڭ مەڭگەردى. وعان دالەل ابايدىڭ اۋدارمالارى. ابايدىڭ ورىس ءتىلىن ءبىلىپ، مەڭگەرۋى جونىندەگى ءتۇرلى پىكىرلەردى بىرەر سوزبەن تۇيىندەسەك، تاكەن اعامىزدىڭ: “ورىس رەۆوليۋتسياشىل-دەموكراتتارىمەن لەۆ تولستويدىڭ روماندارىن وقىپ ءجۇرىپ تانىسقان اباي، ورىس ءتىلىن سولاردىڭ اقىلى بويىنشا ۇيرەنىپ ەدى دەپ ايتا المايمىز [1, 12 ب] ”،- دەگەن پىكىرىنىڭ  عىلىمي نەگىزى وتە جوعارى.

تاكەن ءوزىنىڭ “جۇمباق جانىندا”: “شىنىندا دا، ميحاەلس، گروسس، دولگوپولوۆتار ابايعا ۇلكەن وي سالدى. بۇلار قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-ءحالىن، ادەت-عۇرپىن، مادەنيەتىن زەرتتەدى. ابايدىڭ ورىس دوستارى وعان كەرەكتى ادەبيەتتى ەكشەپ بەرىستى. سولار ارقىلى اباي ورىس ادەبيەتىمەن تولىق تانىسىپ، تەرەڭ ۇقتى. باتىس ادەبيەتىمەن مول تانىستى. فيلوسوفيا عىلىممەن ۇزاق شۇعىلداندى. ول سپەنسەردىڭ، سپينوزانىڭ، ءميللدىڭ، درەپەردىڭ، تەننىڭ شىعارمالارىن وقىدى، ءبىراز ۋاقىت دارۆين عىلىمىمەن اينالىسادى [1, 13 ب]، ”،-دەپ جازىپ، اباي وقىعان عىلىم سالالارى ارقىلى اباي كىتاپحاناسىنىڭ كولەمىن انىقتايدى. اباي كىتاپحاناسىنىڭ كولەمى دەگەنىنەن شىعادى، اباي شىعارماشىلىعى تۋرالى ەڭبەگىنە ۇلكەن دايىندىقپەن كىرىسكەن تاكەن، اباي مەن اباي اينالاسى – قۇنانباي، وسپان، حاليوللا، ىسقاق تۋرالى بۇرىن ايتىلماعان بەلگىسىز، بەيرەسمي ءتۇرلى اقپاراتتاردى ءوز ەڭبەگىندە مولىنان پايدالانعان. مىنە، وسىنداي بۇرىن بەلگىسىز بولعان بەيرەسمي اقپاراتتاردىڭ ءبىرى – 1964-جىلى “قازاق ادەبيەتى” گازەتىنە جاريالانعان، سادىق قاسيمانوۆتىڭ “اباي ەسىمى امەريكان ادەبيەتىندە” اتتى ماقالاسى. بۇل ماقالادان تاكەن ءوز ەڭبەگىندە ءۇزىندى كەلتىرىپ، ءساتتى پايدالانادى. ماقالا اۆتورى سادىق قاسيمانوۆ امەريكان ءجۋرناليسى ءھام ساياحاتشىسى دجوردج كەنناننىڭ 1906-جىلى “سيبير ي سسىلكا” دەگەن اتاۋمەن پەتەربۋرگتە ورىس تىلىندە جارىق كورگەن كىتابىنان بىلاي دەپ ءۇزىندى كەلتىرەدى.

«كەشكى قۇرىم ءبىز قالاعا (سەمەيگە) قايتىپ كەلدىك تە، لەونتەۆتىڭ ۇيىنە باردىق. بۇل ۇيگە كوپتەگەن بەيتانىس ادامدار جينالعان ەكەن. لەونتەۆتىڭ ۇيىندە سپەنسەردىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇردى. باسقا جيھاز جوق. قوناق سانى ون بەس ادام بولدى. كوڭىلدى، قىزىقتى، ەركىن اڭگىمە، بىزدەردى ءبىر-بىرىمىزگە تەز تانىستىردى. مەنىڭ كەيبىر سۇراقتارىما جاۋاپ بەرە وتىرىپ، لەونتەۆ ماعان سەمەي قالاسى كىتاپحاناسى قالاي جۇمىس ىستەي باستاعانىن بايان ەتتى. كىتاپحانانىڭ جەر اۋدارىلىپ كەلگەن مۇڭلىقتارعا عانا ۋانىش ەمەس ەكەنىن، قالا حالقىنىڭ وي-ءورىسىن كەڭەيتەرلىك رۋحاني ازىعىنا اينالعانىن ايتىپ ءوتتى.

• كەرەك دەسەڭىز، بۇل كىتاپحانانى قازاقتارعا شەيىن پايدالانادى. مەن يبراھيم قۇنانباەۆ دەگەن قارت قازاقتى بىلەمىن. ول – كىتاپحانانىڭ بايىرعى وقىرمانى. ءتىپتى، ول ميلل، بوكل، درەپەر سىندى اۆتورلاردى دا وقيدى.
• سەمەيدە ميلل مەن درەپەردىڭ ەڭبەكتەرىن وقۋعا دارمەنى جەتەرلىك قازاقتاردىڭ بولعانى ما؟! – دەپ ءبىر ستۋدەنت تاڭدانا داۋىستادى.
• ماعان سەنسەڭىزدەر، وسى. ول قازاقپەن كەزدەسكەن العاشقى كۇننىڭ وزىندە-اق، ول ءوزىنىڭ ءبىلىم پاراساتىمەن تاڭ قالدىردى. ول مەنەن يندۋكتسيا مەن دەدۋكتسيانىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىرۋدى سۇرادى. سودان بەرى ونىڭ اعىلشىن فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەگىن ەگجەيلەپ، زەرتتەپ جۇرگەنىن جانە مەن اتاعان اۆتورلاردىڭ اممەسىن تۇگەل وقىعانىنا كوز جەتكىزدىم.
• سونىمەن، ءسىز، ول قازاقتى سول وقىعاندارىن تۇسىنەدى دەپ ويلايسىز با؟ – دەپ ماناعى ستۋدەنت جىگىت قايتا ورشەلەندى.
• درەپەردىڭ "ەۆروپانىڭ وي-ءورىسىنىڭ وركەندەۋى" اتتى كىتابى جايىنان مەن ودان قاتارىنان ەكى ءتۇن ەمتيحان الدىم. سوعان قاراعاندا، ونىڭ تۇسىنگەنىنە سەنەمىن...» [1, 15 ب] (سادىق قاسيمانوۆ. “اباي ەسىمى امەريكان ادەبيەتىندە” ماقالا، “قازاق ادەبيەتى” 25 دەكابر،1964 ج.№ 52 (727) [1, 15 ب]

بەرىلگەن ءۇزىندى دايەك سوزدەن ءبىز نە بايقايمىز؟ بىرىنشىدەن، تاكەن ءوزىنىڭ “جۇمباق جانىنا” ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن كىرىسىپ، اباي جايىنداعى ءتۇرلى اقپاراتتاردى ەرىنبەي-جالىقپاي جيناپ، وقۋشى نازارىنا ۇسىنعان. بۇل – تاكەننىڭ “جۇمباق جانىنىڭ” عىلىمي نەگىزىن جوعارىلاتا تۇسكەن. ەكىنشىدەن، اباي كىتاپحاناسى، ياعني اباي وقىعان كىتاپتار ارقىلى ءبىز ابايدىڭ ءبىلىمى مەن پاراسات دەڭگەيىن باعامدايمىز. ەڭ العاش رەت 1891 جىلى، ابايدىڭ ءتىرى كەزىندە لوندون قالاسىندا اعىلشىن تىلىندە جارىق كورگەن امەريكان ءجۋرناليستى دجوردج كەنناننىڭ ء“سىبىر جانە جەر اۋدارىلعاندار” اتتى كىتابىنداعى اباي تۋرالى دەرەكتەرگە قالتىقسىز سەنگەن تاكەن الىمقۇلوۆ: “پروگرەسشىل امەريكان ءجۋرناليستىنىڭ اباي قۇنانباەۆ حاقىندا ايتقاندارىنىڭ تۇگەلدەي راستىعىنا كۇمان بولماسقا كەرەك. بۇل كەز ابايدىڭ فيلوسوفيادان، ادەبيەتتەن مول ءبىلىم العان كەزى ەدى. ول بەلينسكي مەن چەرنىشەۆسكي، سالتىكوۆ-ششەدريننىڭ شىعارمالارىن تولىق وقىپ، پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ، كرىلوۆتىڭ شىعارمالارىن اۋدارىپ جۇرگەن بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە، باتىس جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن دا مولىنان بىلگەن [1, 15 ب]”،- دەپ جازادى.

اباي وزىنشە ەۋروپا بىلىمىنەن كوپ ىزدەنىپ وقىپ، بەرتىندە ميحاەلس، گروسس سەكىلددى زور ءبىلىمدى ادامدارمەن سۇحباتتاسا ءجۇرىپ، پىكىرلەس، ماجىلىستەس بولۋى، ابايدىڭ الدىنا جاڭا جارىق دۇنيە ەسىگىن اشقانداي بولادى. سونىمەن 1884-1885 جىلدارى اباي جاسى قىرىققا تامان كەلگەندە،  عىلىمنىڭ ءتۇرلى سالالارىنان مول ماعلۇماتى بار، ارنارسەگە وزىندىك كوزقاراسى، سىنى بار، ءوز زامانىنىڭ ەل ءسوزىن ۇستاعان كىسىلەردەن سوناعۇرلىم ءبىلىمدى، وزعىن كىسى بولىپ، ءبولىنىپ شىعادى. ابايدىڭ ءوز ايتۋىنشا، ءومىرىنىڭ وسى تۇسىن: “وتىزدىڭ ىشىنەن باستاپ ەۆروپا وقىمىستىلارىنىڭ كوپ كىتاپتارىن وقىپ، قىرىققا تامان كەلگەن ۋاقىتتا بۇرىنعى دۇنيەنىڭ استى ۇستىنە شىعىپ وزگەردى. “كۇنشىعىسىم – كۇنباتىس، كۇنباتىسىم – كۇنشىعىس بولىپ كەتتى [3, 135 ب]”، - دەيدى.

وقۋ ارقىلى كەلگەن ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا ابايدا ۇلكەن-ۇلكەن پىكىر وزگەرىستەرى بولدى. ول بۇرىنعى وي-پىكىرلەرىنە مۇلدەم جاڭا، باسقا كوزقاراسپەن قارادى. شىعىس ءىلىمى ارقىلى قالىپتاسقان بۇرىنعى كوزقاراسىنا اباي باتىس ءىلىمى ارقىلى دا قاراي باستايدى. ءوز باسىنداعى وسىنداي پىكىر وزگەرىستەرىن اباي بەينەلى تۇردە: “كۇنباتىسىم – كۇنشىعىس، كۇنشىعىسىم – كۇنباتىس بولىپ كەتتى”،- دەپ ايتقان سەكىلدى. ابايدىڭ بۇل سوزدەرىنە قاراپ، اباي ءوزىنىڭ شىعىستىق كوزقاراسىنان مۇلدەم باس تارتىپتى دەپ ويلاپ قالۋعا بولمايدى. اباي كەز-كەلگەن كوزقاراس پەن پىكىردى ۇلكەن سىنمەن، بيىك تالعامپازدىقپەن قابىلداپ، ءوزىنىڭ شىعىستىق كوزقاراسى ارقىلى كەلگەن ۇلتتىق بولمىسىنىڭ “وي قازىعىنا” ءبىر شالىپ كەتىپ وتىرعان. قالاي دەسەك تە، اباي ءومىرىنىڭ وسى تۇسىندا، ونىڭ جەكە ءوز باسىندا وي-پىكىر وزگەرىستەرى بولعانى انىق. اباي ءومىرىنىڭ وسى تۇسىن تاكەن: “اباي شىعىس مادەنيەتىن مەڭگەرگەندە تالعامپازدىقپەن سىناي قاراپ مەڭگەردى. ءدىني ۋاعىزداردان قاشتى. ماحاببات بوستاندىعىن، ادىلەتشىلدىكتى، الەۋمەتتىك پروگرەسستى جىرلايتىن سىرشىل پوەزياعا قۇمارتتى. ول ءنيزاميدى، ءناۋايدى، ءحافيزدى، ءسااديدى، ءفيزۋليدى، ءفيردوۋسيدى، ءشاماندى قادىر تۇتتى... وسى اقىنداردىڭ باسىم كوپشىلىگى زور عۇلاما بولعانىن دا اباي ءبىلدى. سويتە تۇرا، ول ورىس ادەبيەتىنە بوي ۇردى. بۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى، ابايدىڭ قايراتكەرلىگىندە، ساناتكەرلىگىندە (پروسۆەتيتەلستۆو) جاتىر. ۇستەم تاپتى اياۋسىز اشكەرەلەۋ، مىنەپ شەنەۋ ءۇشىن، قالىڭ بۇقارانىڭ سانا سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن رەاليستىك ۇلگى ونەگە كەرەك بولدى. بۇنى اباي ورىس ادەبيەتىنەن تاپتى [1, 25-26 ب]”،-دەيدى.

اۆتوردىڭ وسى پىكىرىن تالداپ كورەلىكشى. ابايعا رەاليتىك ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ قاجەتتىلىگى تۋرالى تاكەننىڭ “قالىڭ بۇقارانىڭ سانا سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن”، - دەگەن پىكىرىمەن كەلىسەمىز دە، “ۇستەم تاپتى اياۋسىز اشكەرەلەۋ ءۇشىن”، - دەگەن پىكىرمەن كەلىسپەيمىز.

باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرىپ، رۋحاني بيىككە كوتەرىلگەن ءبىلىمدار اباي ءوز ەلىنىڭ ناداندىعىن، ارتتا قالعان مەشەۋلىگىن كورىپ، ەل ىشىندەگى ۇرلىق-قارلىق، جەمكورلىق، جالقاۋلىق،  پارتياعا ءبولىنۋ سەكىلدى ءتۇرلى جامان مىنەزدەرىن سىناپ، اعارتۋشىلىق جولعا ءتۇسىپ، ءسوز ۇعارلىق ساناسى بار ادامدارعا اقىل ايتىپ، ۇستاز بولعىسى كەلەدى. ارينە، وسى تاربيەشىلىك ۇستازدىق ويىن، اقىن اباي حالقىنىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ تابيعاتىمەن بىتە قايناسقان ولەڭ تۇرىندە جەتكىزۋدى ويلايدى. ول ءوز ولەڭدەرىن قالىڭ بۇقارا حالىقتىڭ سانا سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن قازاق قوعامىنداعى ءتۇرلى ءومىر شىندىقتارىن سول كۇيىندە، شىنايى تۇردە، ادەبيەتتەگى رەاليستىك ءداستۇر ارقىلى جەتكىزۋدى ماقسات ەتتى. بۇل – اقيقات!

“ۇستەم تاپتى اشكەرەلەۋ”، - دەگەن ويمەن كەلىسپەيتىن سەبەبىمىز: اباي حالىقتى باي دەپ نەمەسە كەدەي دەپ تاپقا بولگەن جوق. ەگەر ول حالىقتى “ۇستەم تاپ ” نەمەسە باي، كەدەي، - دەپ تاپقا بولسە، باي قالاي بايىدى، كەدەي نەلىكتەن كەدەي بولدى، - دەگەن “ساياسي - ەكونوميكالىق” سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋى شارت.

ال، اباي نە ءبىر ولەڭىندە، نە بولماسا ءبىر قارا سوزىندە بۇل سۇراق توڭىرەگىندە ماسەلە كوتەرمەيدى. سوندىقتان دا، ايتارىمىز: اباي حالىقتى باي، كەدەي دەپ تاپقا بولمەگەن – ۇلت اقىنى.

ال، بىراق “جۇمباق جاننىڭ” اۆتورى – تاكەن الىمقۇلوۆ ابايدىڭ حالىقتى باي جانە كەدەي دەپ تاپقا بولگەنىن قالايتىن سەكىلدى. ءوز ەڭبەگىندە ابايدىڭ “جاز” ولەڭىن  تالداعان اۆتور: “بۇل ولەڭدە بايدىڭ اۋىلى سۋرەتتەلەدى. باي اۋىلدىڭ جازعى ءسان-سالتاناتى جىر بولادى. جالشىلار ءومىرى كومەسكى قالادى [1, 31 ب] ”، - دەپ ابايدىڭ  “جەتىلمەگەن الەۋمەتتىك  ساناسىن” سىناپ وتەدى.

ابايدىڭ “كۇز” ولەڭىن پوەتيكالىق تۇرعىدان تاماشا  تالداعان اۆتور اقىننىڭ “قاراشا جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي” ولەڭى تۋرالى: “اباي “قاراشا جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي”دەيتىن ولەڭىندە اۋىلداعى تاپ قايشىلىعىن جىتىرەك كورىپ،تەرەڭىرەك اشادى [1, 32 ب]،”- دەي كەلىپ، ولەڭدە سۋرەتتەلەتىن كەدەي مەن باي ءۇيىنىڭ ءومىرىن سالىستىرا تالدايدى. ولەڭدى “تاپتىق تۇرعىدان” تالداعان اۆتور: “ارينە، وسىنداي تاپ قايشىلىعىن كورگەنمەن، اشقانمەن، وعان ساياسي ءمان بەرىپ، ساياسي ۇرانعا شاقىرارلىق دارەجەگە اباي جەتكەن جوق. قوعامدىق قۇرىلىستىڭ ادىلەتسىزدىكتەرىن قانشاما شەنەسە دە، ونىڭ توركىنىن تۇگەل بىلگەن جوق. ...تاپ قايشىلىعى ۇگىتپەن بىتىسە المايتىنىن ۇعىنبايدى [1,33 ب]”، - دەيدى.

اباي “قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي” ولەڭىندە كەدەي مەن باي ءۇيىنىڭ ءومىرىن تاكەن الىمقۇلوۆ ايتقانداي تاپتىق تۇرعىدان ەمەس، رەاليستىك تۇرعىدان سۋرەتتەيدى. اباي نە سەزىندى، نەنى كوردى – سول سۋرەتتى شىنايى تۇردە، رەاليستىك پىشىمدە، ولەڭ تۇرىندە قاعاز بەتىنە ءتۇسىردى. كەدەي نەگە كەدەي؟ باي قالاي بايىدى؟ - دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە اقىن اباي تىپتەن ويلانبايدى دا. سەبەبىن تاعى دا قايتالايمىز: اباي حالىقتى تاپقا بولمەگەن ۇلت اقىنى! بۇل جەردە ابايدىڭ حالىقتى باي جانە كەدەي دەپ تاپقا بولگەنى “پارتيالىق ادەبيەت” رۋحىندا تاربيەلەنگەن جازۋشى تاكەن الىمقۇلوۆقا كەرەك بولىپ تۇرعان سەكىلدى. ول ءۇشىن جازۋشىنى كىنالاۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. بۇل – ۇستەم تاپتان شىققان ابايدى كەدەيلەردىڭ “كەڭەس وكىمەتىنە” جاقىنداتۋ ءۇشىن ابايتانۋشى عالىمداردىڭ ويلاپ تاپقان امالى ەدى. مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ اباي شىعارماشىلىعىنا ارنالعان عىلىمي مونوگرافياسىندا، ابايدىڭ ءدال وسى “قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي” ولەڭى تۋرالى: “بۇنداعى ءوزى كورسەتىپ بەرگەن تاپ قايشىلىعى قارسىلىقتارى ارقىلى اباي قازاقتىڭ ەڭبەكشى قالىڭ ەلىنىڭ جوعىن جوقتاپ، سونىڭ كوڭىلىندەگى بار شەرىمەن ارمانىن ايتادى”،-دەي كەلىپ: “ەڭ سوڭعى جولداردا... ءبىر قىس ساقتا، تاس بولما سەن دە و قۇرلى،-دەۋ ارقىلى اقىن، ءبىر جاعىنان، كەدەيگە سول اۋىرتپالىق حالدەن شىعار جولىن اتاي المايدى. ەكىنشىدەن، باي مەن ەكى اراسىنا ءبىتىمشى بولعانداي اڭعار تانىتادى. ارينە اعارتۋشىلىق جولىندا، قازاق كوپشىلىگىنىڭ قاناۋشى جاۋىن مول مىسالىمەن، باتىل سىنشىلدىقپەن كەڭ اشىپ بەرگەن اباي، ءوزىنىڭ زامانىندا ەڭبەكشى ەلدىڭ تارتىسى قالاي بولۋ كەرەك ەكەنىن اتاپ بەرە المادى [2, 151-152 ب] ”، - دەپ جازادى. بۇدان ارى قاراي اۆتور،ەڭبەكشى ەلدىڭ تارتىسى قالاي بولۋ كەرەك ەكەنىن تولستوي دا بىلگەن جوق، - دەگەندەي لەنيننىڭ “تولستوي – ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ ايناسى ” ەڭبەگىنەن دايەك سوزدەر كەلتىرەدى.

تاكەن دە، مۇحتار اۋەزوۆ تە ءوز ەڭبەكتەرىندە ۇلت اقىنى ابايدى كەدەي تابىنا جاقىنداتۋ ءۇشىن “كەدەيلەرگە جانى اشىدى، بىراق، تاپ قايشىلىعىن شەشۋ جولدارىن تابا المادى، وعان تاريحي جاعداي مۇمكىندىك بەرمەدى ”، - دەپ، ابايدى كىنالاعان بوپ، ولەڭدە جوق “تاپ قايشىلىعىن” ويدان تاۋىپ، تەرەڭ بىلىمدەرىنىڭ ارقاسىندا قوس كلاسسيك جازۋشىمىز، ابايدى كەدەيدىڭ “كەڭەس وكىمەتىنىڭ” الدىندا ءساتتى قورعاپ شىققان.

اباي ءبىر قازاقتى باي جانە كەدەي دەپ تاپقا بولمەسە دە:

كەدەيدىڭ ءوزى جۇرەر مالدى باعىپ،

وتىرۋعا وتىن جوق ۇزبەي جاعىپ، - دەپ كەدەيگە جانى اشىپ، “قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم”، - دەپ، قالىڭ قازاقتى “ەلىم” - دەپ، ەلجىرەي سۇيەتىن بۇقاراشىلدىعى اقىن شىعارمالارىنىڭ ءون-بويىنان انىق اڭعارىلىپ تۇرادى. اقىننىڭ وسى بۇقاراشىلدىعىن – تاپ قايشىلىعىمەن شاتاستىرۋ ءجون ەمەس. بۇعان قاراپ، اباي زامانىنداعى قازاق قوعامىندا تاپ قايشىلىعى بولماعان ەكەن، - دەگەن وي تۋىنداماسا كەرەك. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز: - اباي ءوز شىعارمالارىندا تاپ قايشىلىعىن جىرلاعان جوق. زاڭ-زاكۇن قولىمدا بولسا، تاربيەگە كونبەيدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم،- دەگەن اباي، بارلىق قوعامدىق قايشىلىقتاردى وقۋ-ءبىلىم تاربيە ارقىلى شەشۋگە بولادى دەپ ەسەپتەگەن. تاربيە، ءبىلىم-عىلىم، مورال ماسەلەسىنە قاتتى ءمان بەرىپ، تەرەڭ ءبىلىم، جاقسى تاربيە ارقىلى قوعامدى وزگەرتۋگە بولادى، - دەپ ويلاعان اباي الەۋمەتتىك قايشىلىقتاردى باسقا جولمەن شەشۋگە بولادى دەپ ەسەپتەمەگەن دە سەكىلدى.

كەڭەس وكىمەت تۇسىنداعى ابايتانۋشىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك، اباي ولەڭدەرىندەگى كەدەيدىڭ ءومىرى، تاپ قايشىلىعى تۋرالى ايتسا بولدى، مىسالعا اقىننىڭ “قاراشا، جەلتوقسان مەن سول ءبىر ەكى اي” ولەڭىن الادى. سەبەبى، ابايدىڭ وسى اتالعان ولەڭىنەن باسقا بىردە-ءبىر ولەڭىندە كەدەي ءومىرى تۋرالى ءبىر كورىنىس تە سۋرەتتەلمەيدى.

تاكەننىڭ “ۇستەم تاپتى اشكەرەلەپ، مىنەپ-شەنەۋ ءۇشىن، قالىڭ بۇقارانىڭ سانا سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن رەاليستىك ۇلگى-ونەگە كەرەك بولدى [1, 26 ب] ”، - دەگەن سوزدەرى ابايدىڭ اعارتۋشىلىق جولعا ءتۇسۋىنىڭ ءتۇپ نەگىزگى سەبەبىن تۇگەل اشىپ كورسەتە المايدى. تاكەن ءوز ەڭبەگىندە ابايدىڭ اعارتۋشىلىق جولعا ءتۇسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبىن عانا ەمەس، اباي ولەڭدەرىندەگى “ۋلى ويلار” توپتاماسىن دا تالداپ ءتۇسىندىرىپ بەرە الماعان. “توبىقتىنىڭ سوقتالى جۋاندارىنىڭ ءبىرى – ورازباي اققۇلوۆ وزگە وزبىرلارمەن ءباتۋالاسىپ، توپ قۇرادى دا 1898 جىلعى سەمەي ويازىنا قاراستى بولىس – بيلەردىڭ قايتا سايلاۋىندا ابايعا تاياق تيگىزۋدەن شىمىرىكپەدى. كۇنشىل، باقاسشىل توبىردىڭ قياناتى اقىن كوڭىلىنە قاياۋ سالىپ، قايراتىن قاجادى. ۇستاز  ەسەپتى بولعان ورىس دوستارىنان قول ءۇزىپ، كادىمگىدەي جالعىزسىراپ قالعان اباي دالا جۋاندارىنىڭ جاۋىزدىعىمەن جالعىز الىسا-الىسا قاجىدى. رۋحاني جالعىزدىققا ۇشىراپ، ىشقۇسالىققا بوي الدىرعان ابايدىڭ دۇنيەدەن تارىقپاسقا شاراسى جوق ەدى. حالىققا تاراعان قاۋەسەتكە قاراعاندا، سانسىز ساحارا شونجارلارىنىڭ ابايعا الدەنەشە رەت ۋ بەرگىزگەنى راسقا ۇقسايدى. ءجىتى باقساڭىز، اقىننىڭ شىعارمالارىندا “ۋدان ” اياق الىپ جۇرە المايسىز. “ۋلى سۋسىن توگىلسىن”، “مەن ىشپەگەن ۋ بار ما ؟”،  “وتكەن كۇننىڭ ۋلارىن”، “اشۋىڭ-ۋ”، “سۋ ەكەن-ۋ ەكەن” ت.ب [1,18 ب] ”،- دەپ جازعان تاكەن، اباي ولەڭدەرىندەگى “ۋلى ويلار” سەبەبىن “ساحارا شونجارلارىنان قيانات كوردى. ولارمەن الىسا-الىسا قاجىدى. ورىس دوستارىنان قول ءۇزىپ، اباي رۋحاني جالعىزدىققا ۇشىرادى”،- دەپ تۇسىندىرگىسى كەلەدى. “ۋدى ۋ قايتارادى دەمەكشى”، “مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟”- دەگەن ابايدىڭ ءوزى دە، جاۋلارى بەرگەن ۋ دان ۋلانىپ قالماس ءۇشىن “ۋ  ءىشىپ وتىرعان [1, 18 ب] ”،- دەگەن بولجام ايتادى. ءدال وسى جەردە ء“تورت اياعىن تەڭ باسقان” ءبىلىمدار تاكەن بەتىنەن قالقىپ، تەرەڭگە بويلاي الماي وتىر.

باتىس پەن شىعىستى تەڭ مەڭگەرىپ، كوپ ىزدەنىپ وقىعان وقۋ-ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا، جاسى قىرىققا تامان كەلگەندە ابايدا كوپتەگەن وي-پىكىر وزگەرىستەرى بولعان. ول قانداي وزگەرىستەر ەدى؟ اباي ارپالىسقان وي، جانتالاس قيمىل ۇستىندە حالقىن ونەر-بىلىمگە شاقىرادى. سەبەپ نەدە؟

اباي شىعارماشىلىعىنا زەر سالا، وي كوزىمەن وقىپ شىقساڭ، سول شىعارمالارىنىڭ سوڭىندا ابايدىڭ ءوز بەينەسى تۇرادى. ول بىردە مىسقىلداي سىناي قاراپ تۇر، بىردە اشۋلى، بىردە كوزىنەن قاندى جاس اعىپ تۇرعانداي. نەگە اباي ءتۇرلى بەينەدە؟ كۇردەلى سۇراق. ابايعا بايلانىستى بىزدە قانداي دا ءبىر كۇردەلى ماسەلە تۋىنداي قالسا، ءبىز مىندەتتى تۇردە مۇحتار اۋەزوۆكە جۇگىنەمىز. نەگە؟ سەبەبى، م.اۋەزوۆ – “ابايتانۋ” عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالعان عۇلاما عالىم. بار سانالى عۇمىرىن ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىن زەرتتەۋگە  ارناعان م.اۋەزوۆ، دۇنيەجۇزىنە بەلگىلى “اباي جولى” رومان-ەپوپەياسىن ايتپاعاندا، ابايدىڭ زامانداس شاكىرت اقىنى كوكباي جاناتايۇلىنا، بالاسى تۇراعۇل مەن ءىنىسى كاكىتايعا (عابدول-حاكىم) ابايدىڭ ءومىربايانى مەن اباي تۋرالى ەستەلىكتەر جازدىرىپ،ءوزى “اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى”،“اباي-قازاق حالقىنىڭ ۇلى اقىنى”، “ۆەليكي سىن نارودا”، “اباي (يبراھيم) قۇنانبايۇلى” سەكىلدى عىلىمي مونوگرافيالار جازىپ، 1940 جىلدان باستاپ قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە “ابايتانۋدىڭ ” ارناۋلى كۋرسىن اشىپ، ءوزى سوندا ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن لەكتسيا وقىپ، ءدارىس جۇرگىزدى. ابايتانۋ عىلىمىنىڭ باعىت-باعدارىن ايقىنداپ، قازىر ءبىزدىڭ “يمانيگۇلدى”، “تولىق ادام”،- دەپ اتاپ جۇرگەن، “اباي ءىلىمىنىڭ” دە نەگىزىن سالۋشى دا – مۇحتار اۋەزوۆ.

مىنە، وسى مۇحتار اۋەزوۆ ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىن 1927-33 جىلدار اراسىندا ءبىرىنشى رەت، ەكىنشى رەت 1940 جىلى،ءۇشىنشى رەت 1944 جىلى، 1950 جىلى ءتورتىنشى رەت تولىقتىرىپ باسقان. م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ىشىندە  ماعان ەرەكشە ۇنايتىنى – 1927-1933 جىلدار اراسىندا  جازىلعان ءبىرىنشىسى. سەبەبى بۇل ءومىربايان ساياساتتان تىس، بەيتاراپ، اباي شىعارمالارىنىڭ ءتۇپ-نەگىزىن تەرەڭىنەن تۇسىنۋگە ىقپالى اسا مول-شىنايى عىلىمي ەڭبەك. مىنە، وسى اباي عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا قۇنانباي ابايعا ءۇش ءتۇرلى سىن ايتادى. ءبىرىنشىسى، جۇرتتىڭ بارىمەن كۇلىپ سويلەسەسىڭ، جايداق سۋ سياقتىسىڭ، ەكىنشىسى – كورىنگەنمەن جاقىن بولاسىڭ، كىسى تالعامايسىڭ، ءۇشىنشىسى-ورىسشىلسىڭ، ورىستىڭ دۇشپاندىعىن ۇمىتاسىڭ،- دەيدى. اباي قۇنانباي تاراپىنان وزىنە ايتىلعان وسى ءۇش سىننىڭ ۇشەۋىنە دە ۇتىمدى جاۋاپ قايتارا كەلە، ورىسشىلسىڭ دەگەنگە: “زامان ورىستىكى، ول-جەڭگەن، ءبىل-جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپاننىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ، الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك [3, 123 ب]”،-دەپتى.

“ۇلتتار دوستىعى” دەگەن جەلەۋمەن، كوممۋنيستىك پارتيا يدەولوگياسىن بەتپەردە ەتىپ ۇستاعان كەڭەستىك ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ تۇسىندا “ورىس-جەڭگەن، ءبىز – جەڭىلگەن ەلمىز”،- دەپ ورىستىڭ وتارشىل ساياساتىن اشىق ايتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. سوندا دا بولسا، “ورىسشىلسىڭ” دەگەن قۇنانباي سوزىنە اباي جاۋابىن وزگەرتپەي، سول كۇيىندە جازۋ – م.اۋەزوۆ تاراپىنان جاسالعان ۇلكەن شىعارماشىلىق ەرلىك، - دەپ باعالاعانىمىز ءجون.

م.اۋەزوۆ جازعان ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ سوڭعى ءۇش نۇسقاسىندا دا، اباي تاراپىنان ايتىلعان بۇل سوزدەر سول كەزدەگى پارتيالىق يدەولوگياعا سايكەس وزگەرتىلىپ، 1940 جىلعى جازىلعان 2-نۇسقاسىندا “ورىسشىلسىڭ” دەگەن سوزدەر مۇلدەم الىنىپ تاستالىنىپ، ءۇشىنشى نۇسقاسىندا  [3, 293 ب] جانە ءتورتىنشى نۇسقاسىندا دا [3, 368 ب] “ورىسشىلسىڭ” دەگەن قۇنانبايعا اباي: ەگەر ونەر-ءبىلىمدى ۇيرەنۋدەن قاشساق، ول ناداندىق بولار. مەن ونەر-ءبىلىمى ءۇشىن ورىسشىلمىن، - دەپ جاۋاپ بەرگەن. 1927-33 جىلدار اراسىندا م.اۋەزوۆ جازعان اباي عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى سول كەزدەگى قولدانىستا بولعان لاتىن الىپبيىندە جازىلعان. كەيىن ءبىز كيريليتسا حارپىنە وتكەندە،   لاتىن الىپبيىندە جازىلعان عىلىمي ەڭبەك قازاق ادەبيەتى تاريحىنىڭ  باقىتىنا وراي جازۋشى ءارحيۆىنىڭ ءبىر بۇرىشىندا ەسكەرۋسىز ۇمىت قالعان سەكىلدى. قالاي دەسەك تە، اۋەزوۆ جازعان اباي عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ  “قاندى قولىنا” ىلىكپەي، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا امان-ەسەن جەتۋى، “ابايتانۋ” عىلىمى ءۇشىن ۇلكەن باقىت. ابايدىڭ عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىن م.اۋەزوۆ مۋزەي-ءۇيىنىڭ مۇراعاتىنان تاۋىپ الىپ، لاتىن حارپىنەن قولدانىستاعى كيريليتسا حارپىنە كوشىرىپ، عىلىمي اينالىمعا تۇسىرگەن، بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم – مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى. سونىمەن، 1927-33 جىلدار اراسىندا م.اۋەزوۆ جازعان اباي عىلىمي ءومىربايانىنىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسىندا اباي: “زامان ورىستىكى، ول – جەڭگەن، ءبىز – جەڭىلگەن ەلمىز. ەندىگى كۇندە الىساتىن دۇشپاننىڭ ايلاسى مەن ءادىسىن بىلمەسەڭ، ونىمەن الىسقا شىعۋدان ماعىنا جوق. مەن ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە، ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك [3, 122-123 ب] ”،-دەيدى. بۇل ءسوز –  ابايدىڭ ەندىگى قالعان ءومىرىنىڭ ماقسات-مۇراتى بولدى. اقىن شىعارماشىلىعىن تەرەڭىنەن تۇسىنۋگە ىقپالى اسا زور، ابايدىڭ ءدال وسى سوزىنەن ۇلى اقىننىڭ حالىقتى ونەر بىلىمگە شاقىرعان اعارتۋشىلىق ويلارىنىڭ ء“تۇپ تەمىرقازىعىن” اڭعارامىز. اباي شىعارماشىلىعىنداعى اقىننىڭ جانايعايىن تۇسىنەمىز. “ورىستىڭ ءوزىن سۇيمەسەم دە ، ول – جەڭگەن ، ءبىز – جەڭىلگەن ەلمىز”، - دەگەن اباي، رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق حالقىن ۇلت رەتىندە جويىپ جىبەرۋدى كوزدەگەن وتارشىل ساياساتىن تەرەڭىنەن ءتۇسىندى. سوندىقتان دا ول حالقىن ونەر-بىلىمگە شاقىردى. نەگە؟ سەبەبى، ورىس ءبىزدى جەڭسە، عىلىمى مەن ءبىلىمى، ونەرىنىڭ ارقاسىندا جەڭدى. جەڭگەن جاۋدى جەڭۋ ءۇشىن  ونىمەن جاقىن ارالاسىپ،بارلاپ،زەرتتەپ، جەتىستىگى بولعان ءبىلىمى مەن ونەرىنەن ۇيرەنۋ شارت.ءوز كۇشىن وزىنە قولدانىپ، جاۋدى جەڭىپ، قۇلدىق قامىتتان قۇتىلىپ، ازاتتىق، تەڭدىك، تاۋەلسىزدىك الاتىن جالعىز جول وسى! بۇل – وتارلانعان ەلدىڭ وتارشىلدارعا قولداناتىن بىردەن-ءبىر جالعىز ءادىسى! “ونەرى مەن ەبىنەن ۇلگى الۋعا كەرەك”،- دەپ اباي وسى ءادىستى ايتىپ وتىر. اباي بۇل كەزدە 200 جىلدىق جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان سوڭ، ابدەن السىرەپ، جان-جاقتى كۇيزەلىسكە ۇشىراعان، كەيىننەن ورىس يمپەرياسىنا بودان بولىپ، بولاشاعىنان ايرىلىپ، وتارلانىپ، ورىستانىپ بارا جاتقان ءوزىنىڭ تۋعان حالقى قازاق حالقىن كوردى. ال، حالقى قاراڭعى، نادان بولاتىن. ءوز حالقىن سۇيگەن ءاربىر زيالى – ساناتكەر مۇندايدا، بولاشاعىنان ايىرىلىپ، ۇلت رەتىندە جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان حالقىن قۇتقارۋدىڭ جولىن جانتالاسا ىزدەيتىنى ءمالىم. ول قانداي جول ەدى؟ ارينە، ول عىلىم-ءبىلىم جولى! كوزى اشىق، ءبىلىمدى حالىق ەشكىمگە قۇل بولماسى انىق. وسىنى جەتە تۇسىنگەن اباي، حالقىن تاربيە ارقىلى كەلگەن بىلىمگە شاقىردى. ءبىرىنشى – تاربيەگە. ويتكەنى، تاربيەسىز كەلگەن ءبىلىمنىڭ ادامزاتقا تەك قانا قاسىرەت اكەلەتىنىن ساناتكەر اباي جاقسى بىلگەن. ابايعا بودان ەلىنىڭ بولاشاعى كۇڭگىرت ەدى. ەلىن ەڭبەككە، ونەر-بىلىمگە شاقىرعان اقىننىڭ ءوزى دە حالقىنا انىق كۇرەس جولىن، بوستاندىق جولىن كورسەتە المادى. حالقى دا قاراڭعى نادان بولاتىن. رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارىنا اينالىپ، ءتىلى، ءدىنى، ادەت-عۇرپىنان ايىرىلا باستاعان حالقىنىڭ مۇڭى ءوز مۇڭى بولعان اقىن، زامانىنىڭ ۋلى زاپىرانىن ىشىنە جيىپ، ء“ىشىم تولعان ۋ مەن ءورت،سىرتىم دۇردەي”، - دەپ كۇڭىرەنگەندە، ول بولاشاقتان ءۇمىتى ۇزىلگەن سول كەزدەگى بودان حالقىنىڭ تراگەدياسىن ايتىپ دەرتتەنەدى. حالقىنىڭ تراگەدياسى اقىننىڭ جەكە جان ازابىنا ايلانىپ:

ۋلى سيا اششى ءتىل، - نەمەسە :

ءىشىپ تەرەڭ بويلايمىن،

وتكەن كۇننىڭ ۋلارىن، - بولماسا:

اشۋىڭ اشىعان ۋ، ويىڭ كەرمەك، - نە:

تاعى سەنە باستايمىن،

كۇندە الداعىش قۋلارعا،

ەسىم شىعىپ قاشپايمىن،

مەن ىشپەگەن ۋ بار ما؟ - دەگەن اباي پوەزياسىنداعى “ۋلى ويلار” توپتاماسى باستالادى. وسى ورايدا تاكەن الىمقۇلوۆ: ء“جىتى باقساڭىز، اقىننىڭ  شىعارمالارىندا “ۋدان اياق الىپ جۇرە المايسىز [1, 18 ب] ”،-دەپ وتە ورىندى اتاپ وتكەن. “ۋ” – اقىننىڭ تراگەديالىق ويلارىنىڭ ءتۇپ نەگىزى سەكىلدى. اقىن پوەزياسىنداعى تراگەديالىق ۋلى ويلار – كەيبىر زەرتتەۋشىلەرىمىز ايتىپ جۇرگەندەي قىر جۋاندارىنان كورگەن وزبىرلىق جانە كوپ ناداننىڭ ورتاسىندا، قاراڭعى، مەشەۋ قوعامدا ءومىر سۇرگەن ءبىلىمدار، دانىشپان اقىننىڭ رۋحاني جالعىزسىراۋ تراگەدياسىنىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا جاقىندارىنان ايىرىلعان اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ تراگەدياسىنا ۇلاسۋىنان تۋدى دەپ ويلاساق – ءبىر جاقتى ساياز ويلانعانىمىز. بۇل – اباي پوەزياسىن تۇسىنبەگەنىمىز بولىپ تابىلادى. ەگەر، ءبىز اباي پوەزياسىنداعى تراگەديالىق ۋلى ويلاردى اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ تراگەدياسىمەن عانا بايلانىستىرساق، قاتەلەسىپ اداسامىز. اداسقاندا دا، شىرقاۋ ۇزاپ، ءبىر بۇيىرگە بۇرىس كەتەمىز.

اباي:

قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇيقى سەرگەك.

اشۋىڭ – اشىعان ۋ، ويىڭ – كەرمەك، - دەپ، جازعاندا قىرىق ءبىر عانا جاستا بولاتىن. جەكە باسىندا ەشقانداي تراگەديا جوق، دەگەنى بولىپ تۇرعان، باسى امان، باۋىرى ءبۇتىن كەز. ەگەر ءبىز، ابايدىڭ جەكە ومىرىنە ءجاي پەندەلىك كوزبەن قاراساق، ول وتە باقىتتى. اباي “قارادان شىعىپ حان بولعان” اعا سۇلتان قۇنانبايدىڭ بەل بالاسى. ول ەكى شەشەنىڭ ورتاسىندا، ءاز اجە زەرەنىڭ قۇشاعىندا    حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسى – حالىق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىن ۋىزىنان قانىپ ءىشىپ،باقىتتى بالالىق شاعىن وتكىزدى. نە ىشەمىن؟ نە كيەمىن؟ - دەمەدى. كەيىن بالالىق اسىپ، جىگىتشىلىك  شاققا جەتكەندە دە شايقاپ ءىشتى، شالقىپ ءجۇردى. ءبىر باسىنداعى بايلىق پەن بيلىكتى ايتپاعاندا، جىگىتتىك داۋرەننىڭ قىزىعىن مولىنان تاتتى. تاڭداپ ءسۇيىپ، ۋىلجىعان سۇلۋدىڭ بال دەمىن راحاتتانا جۇتپاسا اباي:

ەر جىگىت، تاڭداپ تاۋىپ،

ەپپەن ءجۇرسىن، - دەپ ايتار ما ەدى؟

بولماسا، “كوزىمنىڭ قاراسى”، “بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم”، “قىزارىپ، سۇرلانىپ”، “جەلسىز تۇندە جارىق اي”، “عاشىقتىڭ ءتىلى – ءتىلسىز ءتىل”، “جارق ەتپەس قارا كوڭىلىم نەعىلسا دا” سەكىلدى ماحاببات تاقىرىبىنداعى عاجايىپ ليريكالىق ولەڭدەردى جازا الار ما ەدى؟

ويدا ورىسقا، قىردا قازاققا دەگەنى بولعان، ورتا جۇزگە بەلگىلى بي، رۋباسى اباي، ىنىلەرىنىڭ ىشىنەن قالاعانىن ەلىنە بولىس ەتىپ سايلاتىپ وتىرعان. ابايدىڭ ءتىرى كەزىندە دە، ولگەن سوڭ دا كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن قۇنانباي بالالارىنان بيلىك كەتپەگەن. ابايدىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان بالالارى قانداي! شەتىنەن وقىمىستى، تالانتتى! پەتەربۋرگتەگى ورىس وقۋىن بىتىرگەن وفيتسەر بالاسى ءابدىراحماندى ايتپاعان دا، ەلدەگى تالانتتى اقىن  بالالارى اقىلباي، ماعاۋيا توبىقتى ەلىندە اۋزى دۋالى بي بولسا، ايگەرىمنەن تۋعان جازۋشى – اۋدارماشى بالاسى تۇراعۇل كەڭەس وكىمەتى ورناعانعا دەيىن ەلىندە بولىس بولعان. زامانداس شاكىرت اقىنى كوكبايدىڭ ەستەلىگىنە قاراعاندا، اباي ومىرىندە اقشا ساناپ، اقشانىڭ بەتىنە قاراماعان. ابايدىڭ بار اقشاسى اتقوسشىسىنىڭ قالتاسىندا بولادى ەكەن. كەرەگىن العان، بەلدەن باسىپ جۇرگەن.اتقوشىسى اقشا تاۋسىلدى دەسە، قايتادان اقشا تاۋىپ،قالتاسىنا سالىپ بەرىپ وتىرعان. اقشانىڭ ەسەبىن ومىرىندە سۇراماعان. ابايدىڭ اڭشىلىق سەرىلىگى، ونىڭ قوناق جايلىلىعى،جەكە باسىنىڭ مارتتىگى تۋرالى اڭىز وسى كۇنگە دەيىن حالىق اراسىندا مول ايتىلادى.

مىنە، وسىلاي ءومىر سۇرگەن اقىن ابايدىڭ جەكە ومىرىنە ءجاي پەندەلىك كوزبەن قاراساق، ول وتە باقىتتى. سوندا، اباي تراگەدياسىنىڭ نەمەسە اباي شىعارماشىلىعىنداعى “ۋلى ويلار” توپتاماسىنىڭ ءتۇپ سەبەبى نەدە؟

وزدىگىنەن وقىعان وقۋ ءبىلىمنىڭ ارقاسىندا، ويشىل-فيلوسوف دارەجەسىنە جەتكەن اقىن ابايدىڭ تراگەديالىق ۋلى ويلارىنىڭ ەڭ نەگىزگى ءتۇپ سەبەبى – وتارشىلدىق ەزگىدەن قۇقى، ءدىنى، رۋحى تاپتالعان-ەڭبەككە، ءبىلىم مەن ونەرگە شاقىرعان اقىن وسيەتىن كەرەك قىلماي، تەرىس كەتكەن، نادان دا قاراڭعى حالقىنىڭ ورىس يمپەرياسىنا بودان بولىپ، ورىستانىپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلت رەتىندە بولاشاعىنان ايىرىلۋى ەدى. ءبىلىمدار حاكىم اباي سول كەزدەگى دۇنيە جۇزىلىك گەوساياسي جاعدايدى دا، ورىس وكىمەتىنىڭ وتارشىل يمپەريالىق ساياساتىن دا تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان دا اقىن:

وزدەرىڭدى تۇزەلەر دەي المايمىن،

ءوز قولىڭنان كەتكەن سوڭ ەندى ءوز ىرقىڭ، - دەي وتىرىپ:

جارلى ەمەسپىن، زارلىمىن،

ونى دا ويلا تولعانىپ، - دەپ زار توگىپ، ىزالانا جازۋىندا ءتۇپسىز تەرەڭ وي جاتىر.

جالعاسى بار...

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. الىمقۇلوۆ.ت. جۇمباق جان. زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار. الماتى، “جازۋشى”-1978
2. اۋەزوۆ.م. جيىرما تومدىق شىعارمالار جيناعى. ت 20. مونوگرافيا مەن ماقالالار.الماتى، “جازۋشى”-1985
3. اۋەزوۆ.م. ابايدى بىلمەك پارىز ويلى جاسقا. الماتى، “سانات”-1997
4. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ).ەكى تومدىق شىعارمالار جيناعى.ءبىرىنشى توم.ولەڭدەر مەن پوەمالار.الماتى، “جازۋشى”-1986
5. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ).شىعارمالارىنىڭ ەكى تومدىق تولىق جيناعى.II توم.اۋدارمالار مەن قارا سوزدەر.الماتى، “جازۋشى”-1977
6. مىرزاحمەتۇلى.م. تۇركىستان- تاراز اراسى.استانا، “بىلگە”-2002.
7. بەلينسكي.ۆ.گ. ستاتي و كلاسسيكاح. موسكۆا، «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» - 1970
8. جيرمۋنسكي ۆ.م. بايرون ي پۋشكين. لەنينگراد، «ناۋكا» لەنينگرادسكوە وتدەلەنيە – 1978
9. قابدولوۆ.ز. ءسوز ونەرى. الماتى، «مەكتەپ» 1976.
10. ە.ە.بەرتەلس. رومان وب الەكساندرە ي ەگو گلاۆنىە ۆەرسي نا ۆوستوكە. «م.ل» يزداتەلستۆو ان.سسسر 1948.
11. لەرمونتوۆ.م.يۋ. يزبراننىە سوچينەنيا. موسكۆا «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» 1983.
12. قاسقاباسوۆ. س. جانازىق. ءار جىلعى زەرتتەۋلەر. استانا، «اۋدارما» 2002

نۇرعالي ماحان

Abai.kz