كۇنى كەشە قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ جالپى وتىرىسىندا جەر قاتىناستارى بويىنشا زاڭ جوباسى ءبىرىنشى وقىلىمدا ءبىراۋىزدان قابىلداندى. بۇل زاڭدا نە قامتىلدى؟ ەڭ ءبىرىنشى، قازاق جەرى شەتەلدىكتەرگە، شەتەلدىكتەردىڭ ۇلەسى بار كەز كەلگەن كاسىپورىنعا ساتىلمايدى جانە جالعا دا بەرىلمەيدى! ءبىتتى...

جوق، بىتكەن جوق. ەندى سول جەردىڭ يگىلىگىن كىم كورەدى؟ قازىنالى قارا جەردىڭ بايلىعىن قاراشا حالىق پايدالانا الا ما؟ ءبىر ءوزى سان مىڭداعان گەكتار جەردى يەلەنىپ العان لاتيفۋنديستەردەن قالاي قۇتىلامىز؟ كوپ اۋىلدىڭ ماڭىندا جايىلىمدىق جەر جوق. بۇل – وتە  ماڭىزدى ماسەلە. تاۋ-تاستىڭ ءبارىن جەكەشەلەندىرىپ العانداردىڭ اتى-ءجونىن انىقتاۋ، العان جەرلەرىن قالاي، قايتىپ، نە ماقساتتا پايدالانىپ جاتقانىن ءبىلۋ ماڭىزدى. «بوس جاتقان جەر جاۋ شاقىرماسىن» دەسەك، ەل بولىپ ۇلى دالانى تۋسىراتپاۋدىڭ قامىن جاساۋعا ءتيىسپىز. قالامگەرلەر نە دەيدى؟

ۇلانعايىر دالانىڭ يگىلىگىن قالاي كورەمىز؟

مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى:  

- جەردى مەملەكەت نىق ۇستاپ تۇرۋ كەرەك. جەر ەشۋاقىتتا ساتىلمايدى. «ساتتى»  دەگەن ءسوز – شارۋاڭ ءبىتتى دەگەن ءسوز. ءبىزدىڭ ەل مەن جەرگە قالاي كىرەمىز دەپ وڭمەڭدەپ وتىرعان جۇرتتار بار. وسىنىڭ ءبارىن باقىلاپ، مەملەكەت شەگارانى مىقتاپ بەكىتىپ، ارتىق ادامداردى مەملەكەتتەن شىعارۋ كەرەك. وزگە حالىقتىڭ ءوز جەرىڭدە تايراڭداپ، ەركىنسىپ ءجۇرۋى جۇرتتىڭ  نارازىلىعىن تۋدىرادى. بۇرىننان اتا-بابامىز ۇلتاراقتاي جەر ءۇشىن سۇيەگىن بەرىپ، جاۋلاسىپ تا، داۋلاسىپ تا كەلەدى. شەگارادا سۇزگىنىڭ بولۋى – ماڭىزدى ماسەلە. ءتارتىپسىز بولمايدى. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جەردىڭ شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايتىنىن، جالعا دا بەرىلمەيتىنىن نىقتاپ ايتتى. پارلامەنت ارنايى زاڭ دا قابىلدادى. ەندىگى ماسەلە – وسى جەردى دۇرىستاپ پايدالانۋ، يگەرۋ.

جەر – مەملەكەتتىڭ ەڭ قۇندى قازىناسى، يگەرە الاتىن ءار ادامعا ۇلەستىرىلۋى ءتيىس. ءاربىر جەر العان ادام سول جەردى دۇرىس پايدالانۋعا، جاقسى كاسىپ ورناتۋعا جۇمىس ىستەۋى كەرەك. بايقاساڭىزدار، الەمدە ازىق-تۇلىك باعاسى جىل ساناپ قىمباتتاپ بارادى. كوپتەگەن ەلدەردە ازىق-تۇلىكتىڭ جەتىسپەۋىنەن اشارشالىق بولىپ جاتىر. ال ادامزات بالاسىنىڭ جان-سانى كۇن ساناپ وسۋدە... بۇل – اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ دامۋ مۇمكىندىگىن ەسەلەيدى. قازاققا جەردى ءتاڭىر تەكتەن-تەك بەرمەگەن شىعار. وسى ۇلانعايىر دالانىڭ يگىلىگىن قالاي كورەمىز؟ مەملەكەت ەڭ اۋەلى وسىنى ويلاپ، اۋىلشارۋاشىلىعى مەن مال شارۋالشىلىعىن دامىتۋعا كۇش سالسا دەيمىن.

جەمقورلىق جايلاعان ەلدە، جەردىڭ پايداسىن وزگەلەر كورەدى

اقۇشتاپ باقتىگەرەەۆا:  

- ءبىز حالىقپەن بىرگەمىز. اۋىلدى جەرلەردە جايىلىمنىڭ  جوعى راس. ونى كوزىمىز كورىپ وتىر. قازاق دالاسى مالمەن تولعاندا عانا، ءبىزدىڭ بولاشاق ۇرپاق باقىتتى ءومىر سۇرەدى. شارۋا قوجالىقتارىن كوبەيتىپ، «مال باعامىن، ەگىن سالامىن»  دەگەن ەڭبەككەرلەردى بىرىكتىرىپ، قالادا بايلاردىڭ ءۇيىن، بانكتىڭ ەسىگىن كۇزەتىپ جۇرگەن زىڭگىتتەي جىگىتتەردى اتا-بابانىڭ سالتىنشا اتقا ءمىنىپ، دالادا مال وسىرۋگە جۇمىلدىرۋ كەرەك.

بازارداعى اربا سۇيرەپ جۇرگەندەر جەر الىپ، اتا-بابادان قالعان مال شارۋاشىلىعىن دامىتسا، قازىرگىدەن قارنى توق بولار ەدى دەپ ويلايمىن. كەڭ دالانى ءوز ۇرپاعى مەكەن ەتسە،  سۇيەمدەي جەرگە دە وزگەلەر كوز تىكپەس ەدى. سوندىقتان جەردى حالىق يگىلىگىنە قايتارۋ – ءوز ۇرپاعىنا ەڭبەك ەتۋگە مۇمكىندىك جاساۋ ەمەس پە؟ مەن كورىپ جۇرگەن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ كوبىنىڭ جاعدايى ويداعىداي ەمەس. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ءوز دارەجەسىندە جۇمىس اتقارماي وتىرعان سياقتى. مال شارۋاشىلىعىن دامىتا الماي وتىرعانىمىز دا – جەمقورلىقتىڭ كەسىرى. اتامەكەنگە، تۋعان دالاعا جانى اشيتىن، قولىندا بيلىگى بار ازاماتتار ەڭ الدىمەن كەدەيلىكتىڭ قامىتىن كيىپ، قالا-قالالاردى ساعالاپ، جۇپىنى تۇرمىستىڭ يلەۋىنە تۇسكەن ميلليونداعان حالىقتىڭ جاعدايىن ويلاۋى كەرەك.

جەرگە «قوجا» ەمەس، «يە» كەرەك

تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى: 

- ءبىز ءبارىن جۇرەكپەن قابىلدايتىن حالىقپىز عوي. جەر تۋرالى ماسەلەگە كەلسەك، جەردى جەكەشەلەندىرۋگە ءوز باسىم قارسىمىن. ال جالعا بەرۋ تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونى تىم ۇزاق مەرزىمگە، مىسالى،  ەلۋ جىلعا بەرۋگە بولمايدى. ەلۋ جىل دەگەنىڭىز – جارتى عاسىر. «ەلۋ جىلدا – ەل جاڭا» دەگەن ءسوز بار. وعان دەيىن قوعامدىق فورماتسيا وزگەرىپ كەتسە، جەر سول جالعا الۋشىنىڭ يەلەگىندە ءبىرجولاتا قالىپ قويۋى مۇمكىن. سول ءۇشىن جالعا بەرسەك تە، شيرەك عاسىر مەرزىم از ۋاقىت ەمەس. جەرىمىزدى جەكەلەر ساتىپ السا، وندا ول وعان ءوز مەنمەن قوجالىعىن جۇرگىزەدى. «مىناۋ – مەنىڭ جەرىم» دەگەن ءسوز – مەنمەن بوسپەلىك پەن تويىمسىز مەنشىكقۇمارلىق.

سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردان بەرى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز جەردى «قۇدايدىكى» دەپ ۇعىنعان. ەندى ونى ساتىپ، ساۋداعا سالعانىمىز –  ەسى دۇرىس اڭگىمە ەمەس. ال ساتىپ جىبەردىك دەلىك. ودان ءبىر مارتە عانا تۇسكەن قارجىعا شەكەمىز شىلقىپ كەتپەيدى. سوندىقتان  جەردى ءوز ازاماتتارىمىزعا دا ساتۋعا مۇلدە بولمايدى. «قوجا» دەگەن – مەنشىكقۇمار مەنمەن پەندە. وندايلاردىڭ كەز كەلگەنى قول استىنداعىلاردى قاناۋمەن بولادى. قوجا قۇل عانا ۇستايدى. ال  «يە» دەگەن – جەردىڭ قوجاسى ەمەس، سول جەردىڭ يەسى. ول وزىنە دە، كوپشىلىككە دە ادال قىزمەت قىلادى. «يە» دەگەن «قايىرىمدى رۋح» دەگەندى بىلدىرەدى. بىزدە «ىيە» ينستيتۋتى مۇلدە جوق. بىزدە ءبارى جاپپاي مەيىرىمسىز، مەنمەن، مەنشىكقۇمار قوجا بولىپ كەتتى. ارينە، قازاقستاننىڭ ءار ازاماتىنا ون سوتىقتان تەگىن جەر بەرىلۋى كەرەك. بۇنى مەن قولدايمىن. جەرسىز حالىقتىڭ كۇنكورىسى دە تومەن كۇيدە بولماق. وزىنە تيەسىلى جەرگە ءۇيىن سالىپ، باقشاسىن ەگىپ، تىرلىگىن جاسايدى. باسپانا ماسەلەسىن شەشۋ وڭايلانادى.

اۋىلداعى قازاقتىڭ دەنى ەگىن سالۋدىڭ قىر-سىرىن بىلمەيدى. سول ءۇشىن بىزگە ەڭ كەرەگى – مال شارۋاشىلىعى، مال دا – ءداستۇرلى كاسىپتىڭ باستى ءبىرى. جالعا بەرگەن جەرگە مىڭعىرتىپ مال ءوسىرۋ دە ءبىر عانيبەت ەمەس پە! ال جەردى ساتۋ دەگەن ۇعىم ويىمىزدا بولماۋى كەرەك. جەردىڭ  ساتىلعانى – وتاننىڭ، اتامەكەننىڭ ساتىلعانى. ەرتەڭ  ەل باسىنا كۇن تۋسا، ول ساتىلعان جەردى كىم قورعاۋعا شىعادى، پاتريوتتىق سەزىم قايدان پايدا بولادى؟ سوندا ەلىمىزدى جەر ساتىپ العان از عانا الەۋمەت قورعاي ما؟! ال  «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىمەن كەلەتىن قازاقتىڭ بۇگىنگى-ەرتەڭگى نوپىرىنە جەر كەرەك ەمەس پە؟!.  حالىق وسپەي تۇرمايدى، شەتتە جۇرگەن اعايىندارىمىز ەلگە ورالادى. سوندا جەردى اركىم جەكەشەلەندىرىپ السا، باسقا حالىق قايتەدى؟!. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – جەر مەملەكەتتىڭ يەلىگىندە بولماققا كەرەك. ەجەلدەن بەرى جەر داۋى مەن جەسىر داۋى – ءبىزدىڭ باستى داۋىمىز. سول ءۇشىن بۇل ماسەلەدە توعىز تولعانىپ، ون ويلانباساق، ەرتەڭ بارماعىمىزدى شاينايمىز.

لاتيفۋنديستەردەن قالاي قۇتىلامىز؟

ارمان قاني:

- قازاقستانداعى  اۋىل شارۋاشىلىق  جەرلەرىنىڭ   شەتەل ازاماتتارىنىڭ جەكە مەنشىگىنە  ساتىلۋىنا، جالعا بەرىلۋىنە توسقاۋىل قوياتىن زاڭ اكتىلەرىنىڭ قابىلدانۋى دۇرىس-اق . بۇعان قوسا،   وز ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ مەنشىگىنە   ساتىلعان  جەرلەردىڭ  مەملەكەت  مەنشىگىنە قايتارىلىپ، ولارعا تەك جالعا پايدالانۋ قۇقىعى عانا بەرىلەتىن  زاڭ  اكتىلەرى دە  قابىلدانسا،  نۇر ۇستىنە –  نۇر بولار ەدى.    ويتكەنى ونداي جەرلەر شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ يا شەتەلدىك ازاماتتاردىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتۋى ىقتيمال. سونىمەن قاتار شەتەلدىكتەردىڭ پايدالانۋىنداعى وندىرىستىك جەرلەر مەن  اسكەري ماقساتتا پايدالانىلىپ جاتقان وڭىرلەردىڭ  (پوليگوندار) مەملەكەتتىڭ مەنشىگىنە قايتارىلۋى زاڭ جۇزىندە رەتتەلسە ەكەن. جەر قاتىناستارى تۋرالى زاڭ مىقتى بولسا، كوڭىلىمىز ورنىقتى بولار ەدى.

قازاق لاتيفۋنديستەردەن ميلليونداعان گەكتار جەرلەرىن قايتارىپ، تۇتاس حالىققا ورتاق بىرەگەي ءونىمدى شارۋالار قۇرمايىنشا، ءبىزدىڭ ەلدە اۋىلشارۋاشىلىعى دامىمايدى. قازىر ەگىستىك القاپتارىنىڭ باسىم بولىگى ءىرى جەر يەلەنۋشىلەرىنىڭ قولىندا. «سونى قالاي قايتارىپ الامىز، ونى قايتارىپ العان سوڭ حالىققا قالاي ۇلەستىرەمىز؟»  دەگەن سۇراق ماڭىزدى. وسىنى جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى ناقتى ءتۇسىنىپ، تەرەڭ ءمان بەرگەنى ابزال.

جەر بار جەردە – قازاق مەملەكەتى بار

ايگۇل ىسماقوۆا:  

- قازىرگى جاعدايدا قازاق ەلى جەر ماسەلەسىنە قاتىستى الاڭداۋلى كۇيدە  وتىر. بۇگىنگى   جەرگە قاتىستى قابىلدانىپ جاتقان زاڭ انىق بولۋى قاجەت!  «ءۇتىرى مەن سىزىقشاسىنان اقاۋ كەتىپتى...»   دەگەن سىلتاۋلار بولمايتىنداي ەتىپ، وسى قۇجاتتى دايىنداپ وتىرعان كىسىلەر ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قاداعالاپ، بۇل زاڭعا توقەتەرىن قويۋ كەرەك.

قازاقتىڭ جەرى – قازاق مەملەكەتىنىڭ جەرى. «جەر جالعا بەرىلەدى»، «جەر ساتىلۋ كەرەك»  دەگەن سوزدەر شىعىپ جاتادى. باتىس قازاقستاندا 25 جىلعا ءبىر فرانتسۋز بيزنەسمەنىنە بەرىلگەن جەر قازىر قايتارىلۋدا. ءبىز بىلمەيتىن وسىنداي جايتتار بولسا، ول حالىققا جاريا بولىپ، قايتادان قايتارىلۋى ءتيىس. جەر – بابالاردىڭ  بىزگە قالدىرعان اماناتى. ءبىز بۇل جەردى ۇرپاعىمىزعا قالدىرامىز. بۇگىنگى بيلىك باسىنداعى ازاماتتار بۇعان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋعا مىندەتتى. ون بەسىنشى عاسىردان كەلە جاتقان كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاپ، ابىلاي حان مەن كەنەسارىلار جەر ءۇشىن قۇربان بولعان. وسىدان ءجۇز جىل بۇرىن ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ءالىمحان ەرمەكوۆتەر قازىرگى تەرريتوريانى وزدەرى تۇرمەدە وتىرىپ ناۋبەت كەشسە دە، بىزگە زاڭمەن بەكىتىپ بەرىپ كەتتى. ال تاۋەلسىزدىك العان سوڭ جەر ماسەلەسىنە سالعىرتتىقپەن قاراۋ – كەشىرىلمەيدى! جەر بار جەردە – قازاق مەملەكەتى  بار، جەر جوق جەردە – قازاق مەملەكەتى دە  جوق. سوندىقتان ارقايسىمىز بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋگە ءتيىسپىز. قىتايدىڭ مەكتەپتە وقىتىلاتىن كارتاسىندا بالقاشقا دەيىنگى جەر سولاردىكى دەگەن ساندىراقتى توقتاتاتىن كەز كەلدى! ول ءۇشىن ەلدىڭ رۋحى مىقتى بولىپ، دامىعان، باي ەل قۇرۋعا قابىلەتتى جۇرتقا اينالساق يگى.

«جەردىڭ  ساتىلمايتىنى انىق»  دەپ قۇر داۋرىقپاي، «سول جەردى ءتيىمدى پايدالانۋدىڭ جولىن جالپى حالىققا، قالىڭ بۇقاراعا قالاي ۇيرەتەمىز؟»  دەگەندى ويلاستىرساق ەدى. «بوس جاتقان جەر – جاۋ شاقىرادى» دەگەن دانالار ءسوزى بار. قازاق دالاسىن قازاقتىڭ ءوزى يگەرىپ، مىڭعىرتىپ مال ايداپ، جايقالتىپ ەگىن ەكسە، سونىڭ پايداسىن كورسە، ەل كوركەيەدى، جەر يگىلىگىن سىيلايدى. سونىڭ قام-قارەكەتىن جاسايتىن ۇيىمداستىرۋشى بيلىكتىڭ مەنەدجمەنتى قاجەت. زامانعا ساي جاڭا كاسىپورىندارىن قۇرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ تىڭ جوسپارلارىن قۇرىپ، ەلىمىزدى باقۋاتتى ەتۋگە حالىقتىڭ دا مىندەتتى ەكەنىن ۇمىتپايىق.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى، №15. 9 ءساۋىر

Abai.kz