قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
كۇلان نۇريانىڭ قاتارىنداعى ورىندىققا كۇلە، جەڭىل كەلىپ وتىرسا دا ۇلكەن ادام بەينەسىنە ءتۇسىپ، سالماقپەن ويلانا كۇرسىندى.
- قۇتتىقتايمىن، باقىتتى بولىڭدار!- دەگەندە قوس قاراشىعى مولتىلدەپ، ەكەۋمىزگە كەزەك اۋدارىلدى. ءسوزىن نۇرياعا قاراپ ساباقتادى سونان سوڭ. مەنىڭ باسىما تۇسكەن وكىنىش،- دەپ قالعاندا كۇلاننىڭ قىزعىلت تارتقان اق سارى جۇزىنە بىلىنەر-بىلىنبەس مۇڭ كولەڭكەسى ىلىنە قالدى. - ءيا، وكىنىش سەندەردەن مۇلدە اۋلاق بولاتىنىنا سەنەمىن. مۇنى الدىمەن مومىنبايدىڭ ەستەلىگىن وقىعاندا بايقاپ ەدىم. بيعابىلدىڭ ومىرگە كوزقاراسى مەن مىنەزى قازىر ماعان وتە ايقىن. ەكى باستى، ەكى ءتىلدى وپاسىزعا ءتىپتى دە ۇقسامايدى... ال،- دەپ، كۇلان ەندى ماعان قاراپ، كۇلە سويلەدى، مەنىڭ ءسىڭىلىمنىڭ موينى بەرىك. بەتى كوز الدىنداعى سەندە عانا. باسقا جاققا ەشكىم بۇرا المايتىنىنا ءبىر ءسوزدى مىنەزى كەپىل. بىراق، سەندەرگە كەسىر كەلسە، ءوز ماڭايلارىڭنان كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل جاقىندىقتارىڭدى مەنەن باسقا ەشكىم سەزبەسىن. باسقالاردىڭ الدىندا جات ادامشا بايلانىس جاساڭدار، كوزقاراستارىڭنان بايقاپ قويماسىن... يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق، - دەپ تاعى قىزارا تۇسكەن كۇلان، ءسوزىن تۇقىرا سويلەپ اياقتاتتى. - ءالى جاسسىڭدار عوي، اسىقپاسسىڭدار. ادامگەرشىلىك وپالىققا عانا تۇراقتايدى ەكەن. ەكەۋىڭە ايتارىم وسى عانا. ەندى مەن شاي جوندەيىن!
مەن شايعا قارامايتىنىمدى ايتا بەرگەنىمدە كۇلان لىپ ەتىپ ەسىكتەن شىعىپ تا ۇلگەردى. ورنىمىزدان تۇرا قۇشاقتاستىق.
V
كۇلان نۇريانىڭ قاتارىنداعى ورىندىققا كۇلە، جەڭىل كەلىپ وتىرسا دا ۇلكەن ادام بەينەسىنە ءتۇسىپ، سالماقپەن ويلانا كۇرسىندى.
- قۇتتىقتايمىن، باقىتتى بولىڭدار!- دەگەندە قوس قاراشىعى مولتىلدەپ، ەكەۋمىزگە كەزەك اۋدارىلدى. ءسوزىن نۇرياعا قاراپ ساباقتادى سونان سوڭ. مەنىڭ باسىما تۇسكەن وكىنىش،- دەپ قالعاندا كۇلاننىڭ قىزعىلت تارتقان اق سارى جۇزىنە بىلىنەر-بىلىنبەس مۇڭ كولەڭكەسى ىلىنە قالدى. - ءيا، وكىنىش سەندەردەن مۇلدە اۋلاق بولاتىنىنا سەنەمىن. مۇنى الدىمەن مومىنبايدىڭ ەستەلىگىن وقىعاندا بايقاپ ەدىم. بيعابىلدىڭ ومىرگە كوزقاراسى مەن مىنەزى قازىر ماعان وتە ايقىن. ەكى باستى، ەكى ءتىلدى وپاسىزعا ءتىپتى دە ۇقسامايدى... ال،- دەپ، كۇلان ەندى ماعان قاراپ، كۇلە سويلەدى، مەنىڭ ءسىڭىلىمنىڭ موينى بەرىك. بەتى كوز الدىنداعى سەندە عانا. باسقا جاققا ەشكىم بۇرا المايتىنىنا ءبىر ءسوزدى مىنەزى كەپىل. بىراق، سەندەرگە كەسىر كەلسە، ءوز ماڭايلارىڭنان كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل جاقىندىقتارىڭدى مەنەن باسقا ەشكىم سەزبەسىن. باسقالاردىڭ الدىندا جات ادامشا بايلانىس جاساڭدار، كوزقاراستارىڭنان بايقاپ قويماسىن... يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق، - دەپ تاعى قىزارا تۇسكەن كۇلان، ءسوزىن تۇقىرا سويلەپ اياقتاتتى. - ءالى جاسسىڭدار عوي، اسىقپاسسىڭدار. ادامگەرشىلىك وپالىققا عانا تۇراقتايدى ەكەن. ەكەۋىڭە ايتارىم وسى عانا. ەندى مەن شاي جوندەيىن!
مەن شايعا قارامايتىنىمدى ايتا بەرگەنىمدە كۇلان لىپ ەتىپ ەسىكتەن شىعىپ تا ۇلگەردى. ورنىمىزدان تۇرا قۇشاقتاستىق.
- كامەن بار ما ەدى؟... كەزدەسە الماي قالعان كەزدەرىمىزدە ۇزبەي حات جازىسىپ تۇرايىق... تەز قايت،- دەپ قۇشتى نۇريا، - ال... قايتا عوي،- دەدى ەرنىن ارەڭ اجىراتىپ، بۇرىلا بەردىم مەن. - توقتاي تۇرشى،- دەپ ەندى ءوزى اسىلا ءتۇستى دە ءوزى ءسۇيدى، قايتا عوي!
قۇشاعىن جازىپ شەگىنە بەرگەن ونى مەن تارتتىم:
- تۇرا تۇرشى... ال... كەتتىم!...
- توقتاي تۇرشى!... ال، بار ەندى!
بۇلدىراپ اشىلعان كوزىممەن ەسىكتى ارەڭ تاۋىپ، بىتىراپ شاشىلعان ەسىمدى ارەڭ جيىپپىن.
- شاي ءىشىپ كەت؟- دەگەن كۇلانعا نە ايتىپ شىققانىمدى دا بىلمەيمىن...
كۇلاننىڭ «مەنىڭ باسىما تۇسكەن وكىنىش» دەپ اتاعان ساتسىزدىگىنە «قالىڭ مال» ساحناعا قويىلىپ بولعانشا وزىنەن سۇراي ءجۇرىپ، ايتا الماي، قىسقارتا سويلەۋىنەن تۇسىنىكسىز بولىپ قالعان جايلارىن حات ارقىلى نۇريادان سۇراپ ۇعىندىم:
كۇلان بۇدان ءۇش جىل بۇرىن - 1941 جىلدىڭ كوكتەمىندە ءبىر وقۋشىمەن كوڭىل قوسىپتى. اكەسى شىڭ شىسايدىڭ العاشقى تۇرمەسىندە ولگەن، جاڭا ءوسپىرىم وقۋشى قىز اۋرۋلى جەسىر شەشەسى مەن جالعىز باۋىرىنىڭ كۇن كورۋ قامىن ەرتەرەك ويلاعان كورىنەدى; جوعارى مەكتەپ ءبىتىرىپ، «شىنجاڭ گازەتىنەن» جاڭا عانا قىزمەت العان، بۇرىننان كوز تانىس مۇساتايدىڭ قولتىعىنا ىلىنە كەتىپتى. ءىلىنىپتى دە بىرىگىپتى - شەشەسىنە ايتىپ، تۇرمىسقا شىعۋ رۇقساتىن الىپتى دا كينودان قايتقان شاقتاردا كۇيەۋدى ۇيىنە تۇنەتىپ ءجۇرىپتى.
قاتپارلى ەرەنقابىرعانىڭ ەرەن سەمىز قارتاسىن سورعان اۋقاتتى كىسىنىڭ شىرايلى ۇلى ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ ءبىرى سانالىپ جۇرگەن ەكەن. توي جاساۋ قامىنا ەندى كىرىسكەن كەزەڭدە ءبىر ءتۇنى «قارا ماشينا» الىپتى دا جوعالىپتى.
ءتۇن كەزگەن قارا ماشينا، ارينە، بارسا كەلمەس قاراڭعى ۇيگە اپارادى عوي. مۇساتايدىڭ قانداي كەرەمەتى بارى جۇمباق، كەتكەننەن ءۇش كۇن وتكەن سوڭ-اق قالىڭدىعىن جاسىرىن شاقىرتىپ الىپ، تۇرمەدە كەزدەسىپتى. قاتتى جۇدەسە دە قاباعى اشىق، كوڭىلدى ەكەن. «ەكى-اق كۇن قينالدىم. بۇگىننەن باستاپ قىزمەتكە شىعاردى، ۇكىمەتكە اسا ماڭىزدى قىزمەت، ەشكىمگە ايتۋشى بولما! سەن الاڭسىز بولسىن دەپ قانا ايتىپ وتىرمىن، مەن تۋرالى ەكى ويلى بولما!» دەپ بەتىنەن ءسۇيىپ قايتارىپتى. «تويدى ءۇش جىل عانا كەشىگىپ جاسايمىز، سونىسى بولماسا، دارەجە جاقتان الدەقايدا ءوسىپ شىعامىن. ءۇش جىل دەگەن ءۇش-اق كۇن عوي. وعان دەيىن وقىپ ال، سونان سوڭ... مۇراتىمىزعا جەتتىك دەي بەر!» دەپ قالىپتى.
جاسىنان قام كوڭىل بولىپ وسكەن زەردەلى كۇلان سانالى دەپ قوسىلعان «جان ساۋلەسىنىڭ» جارتىميشا سويلەگەن مىنا ساندىراعىنان وپىق جەپ، ويلانا قايتىپتى:
تۇرمەدەگى اۋىر كۇماندى ءار قىلمىستىنىڭ كامەراسىنا ءبىر تۇنەپ قايتىپ جۇرەتىن «كەنەپ داعارلى تىڭشى» بارىن ەستۋشى ەدى. جازالاۋشىلار قاندى داعارعا سالىپ، سۇيرەتىپ اكەپ تاستاعان تىڭشى، وتە راقىمسىز سوققىلانعان قىلمىسكەر بەينەسىمەن ىڭىرانىپ جاتىپ، كامەراداعىلاردىڭ ءسوزىن، ەسىركەۋىن تىڭدايدى، ءجون سۇراعاندارىنا «قينالا-قينالا» جاۋاپ قاتىپ، سىر تارتىپ قايتادى دا، سول ەسىركەۋشىلەردى ەرتەڭىنە-اق جازالاتادى.
كۇلان ءوز سۇيگەنىنىڭ ءدال سونداي «دارەجەلى قىزمەتكە» تاعايىندالعاننان سەكەم الىپ جىلايدى. مۇنداي جيىركەنىشتى قىزمەتكە، ارينە، ءوز ىقتيارىمەن ەمەس، «قينالۋعا شىداماي كىرىپتار بولدى-اۋ!» دەپ ەڭىرەيدى. «بىراق مۇنىسىن «مۇراتقا جەتۋدىڭ كىلتى» دەگەندەي تىم تۇيسىكسىز سويلەۋى قالاي، مۇساتايدىڭ وسىنشا جىلتسىز بولعانى ما؟» دەپ وكىنەدى. سويتسە دە سۇيگەن جۇرەك كەشىرىمشىل بولماي ما، بۇل رەت مۇساتايدىڭ مۇنىسىنا كەشىرىم ەتۋدىڭ ءپاتۋاسىن تاپقانداي بولىپتى. «مۇرات - دارەجە دەپ مەنىڭ كوڭىلىمدى اۋلاۋ ءۇشىن عانا ايتقانى شىعار... ءتىپتى، باسقا قىزمەت تە بار ەمەس پە» دەپ قورىتىپ، ايەلدەر ينستيتۋتىنا وقۋعا كىرگەن سوڭ دا جەكسەنبى سايىن بارىپ كەزدەسىپ تۇرىپتى.
اڭساعان تاماعىن اپارىپ، كىرلەگەن كيىمىن جۋعا الىپ قايتادى. العاشتا كيىمدەرى قانمەن سىرەسىپ، از دەگەندە قان داعى ءتۇسىپ قايتادى ەكەن، كەيىنىرەك تازا قايتىپ، تازا جۋىلىپ تۇرىپتى. ءوزى دە بۇرىنعى ىسپەتىنە ءسال ۇقساڭقىراپ، كۇلاندى ايىرىم، تازا بولمەدەگى كەرۋەتىندە دەم الدىرىپ قايتاراتىن بولىپتى.
ءسويتىپ، مۇساتايدىڭ قىزمەت العانىنا سەنسە دە، سول قىزمەتىنىڭ الالدىعىنان كۇماندانىپ جۇرگەن كۇلان ءبىر كۇنى جۋعا الىپ قايتقان سىمىنىڭ ارتقى قالتاسىنان جۇمارلانعان كىرسىز جاڭا قاعاز تاۋىپ الىپتى. جارتى بەتىنە جازىلعان، مۇساتايدىڭ ءوز جازۋى.
«داعارعا تۇسكەن سوڭ شارىپقان قامالعان كامەرانىڭ ەسىك الدىندا ءبىر ساعاتتاي جاتتىم. شارىپقان قاسىنداعى بىرەۋگە سويلەپ وتىر ەكەن: «شىعا قالساڭ وسپانعا سالەم ايت، بۇل ۇكىمەتپەن كەلىسىمگە كەلەمىن دەپ الدانباسىن، سوعىسا بەرسىن. قارۋ-جاراق جەمەنەي شەكاراسى جانە قوبدا ارقىلى سوۆەتتەن كەلىپ تۇرادى. ونى دالەلقان قامدايدى» دەگەندە، ءبىر شالدىڭ: «ماقۇل، جەتكىزەيىن» دەگەن ءسوزى ەستىلدى. وسىدان سوڭ ەش دىبىس ەستىلمەي قالىپ ەدى. كىلتشى ەسىك اشىپ مەنى كامەرا ىشىنە...».
مۇساتايدىڭ اياقتاماي قالعان بۇل جازباسىن تۇيىلە وقىعان كۇلان سىمدى ەلەگەنگە تاستاي سالىپ، كويلەكتى الىپ قاراسا، ارقا ءوڭىرى قانمەن جابىسىپ قاتىپ قالعان ەكەن، كۇلان ەڭىرەپ جىبەرىپتى. بۇل جالانى ۇكىمەتتىڭ مۇساتايعا وسىلاي قيناپ جازدىرىپ جاتقانى ەلەستەپ جىلاپتى دا، كوز جاسىن تەز تيىپ، قايتا قاتۋلانىپتى: «ءبىر-ەكى اپتادان بەرى مۇساتايدىڭ بۇلاي قاندالماي، ءوڭى كىرە قالعانى، ءتىپتى جاقسى بولمەگە، ءتاۋىر كراۆاتقا يە بولۋى قالاي؟... باسقا تۇتقىندارعا اپات توندىرگەننەن كورگەن راقاتى شىعار!»
وسى جورامالىمەن كەيىنگى جەكسەنبىدە بارا تەرگەپتى كۇيەۋدى. تۇرمەدەگىلەرگە قانداي زۇلىمدىق ىستەگەنىن جالپىلاي سۇراپ، ەشتەڭە ايتقىزا الماپتى. شارىپقان دۋتۇڭنىڭ* ۇستىنەن جازىلعان شاعىم قاعازىنىڭ جۋىلاتىن سىم قالتاسىندا كەتىپ، كۇلاننىڭ قولىنا تۇسكەنىن مۇساتايدىڭ ءوزى سەزبەيتىن سياقتى.
- داعارعا ءتۇسىپ، باسقا كامەرالاردان تىڭ تىڭدادىڭ با؟- دەپ كۇلان شىتىنا ۇڭىلگەندە كۇيەۋدىڭ ۇلكەن قوڭىر كوزى جارق ەتە ءتۇسىپتى.
- كىم ايتتى؟
- سىرىڭدى مەنەن جاسىرامىسىڭ، ۋاعداڭ قايدا؟ ىستەپ جۇرگەن قىزمەتىڭ نە قىزمەت؟ سونى ايتشى ماعان!
- تىلماشتىق،- دەپ كۇرسىنىپتى مۇساتاي. نە ىستەسەم دە سەن ءۇشىن، ءتىرى قالىپ سەنىمەن ۇيلەنۋ ءۇشىن ىستەيمىن كۇلاش، قىلمىس سۇراما مەنەن!
- «دارەجە» الىپ، «مۇراتقا جەتۋ» ءۇشىن دەيتىندەرىڭ دە بار ەدى عوي؟
- دارەجە دە، مۇرات تا سەنىمەن بىرگە... جانىم، ماعان ءبىر ۇلكەن پالە جابىسقان. ەكى تاۋلىك قاتتى قيناپ، ەرىكسىز مويىنداتقان. «التايدىڭ وسپانىمەن بايلانىسقانسىڭ» دەيدى. راسىندا تيتتەي دە تانىستىعىم جوق ەدى، بىراق، ءتىرى قالايىن دەپ مويىنداعانمىن... ەندى سونى تەرگەۋشىلەرگە تىلماشتىق قىزمەت ىستەپ وتەمەكپىن.
«قورقىپ مويىندادىڭ دا تىڭشى بولدىڭ، تىلماشتىق ەمەس، باسقالاردىڭ ءتىلىن سۋىرتىپ ءولتىرىپ، «مۇراتىڭا» سولاي جەتپەكپىسىڭ!» دەمەك بولىپ بارىپ ءوزىن توقتاتا قويىپتى كۇلان، سۇيگەنىن ونشالىق جاماندىققا تاعى دا قيا قويماپتى. ونىڭ سونداي پالەلى قاعازىن ءوزى مىجىپ، جۇمارلاي سالۋىنان ءۇمىت كۇتىپتى.
- تىلماشتىقتان باسقا مىندەتىڭ جوق پا؟... داعارعا ءتۇسىپ، باسقا كامەرالاردان تىڭ تىڭدامادىڭ با؟
ەكى سۇراققا دا جاۋاپ قاتپاي ەداۋىر ويلانعان مۇساتاي، اقىرى باسقاشا جاۋاپ ايتىپتى:
- كۇلاش، جانىم، ەكەۋمىزدى ايىرۋ ءۇشىن ءارتۇرلى وسەك تاراتۋشىلار بولۋى مۇمكىن.
- شارىپقاننىڭ كامەراسىنىڭ الدىندا، داعار ىشىندە جاتىپ نە ەستىدىڭ؟!
- جوق، ونداي ءىس ىستەمەدىم، ول - وسەك!
كۇلان بۇل جىگىتپەن العاش ۋاعدالاسقاننان بەرى تاستاعان «ءسىز» دەگەن ءسوزدى ەندى قوسىپتى:
- ساباسا عانا مويىندايتىن جىگىت ەكەنسىز-اۋ ءوزىڭىز... مىناۋ كىمدىكى؟!
كۇلان ۇسىنعان قاعازدى باسسالىپتى مۇساتاي:
- ە-ە-ە-ە!- دەپ ويلانا قالىپتى دا، ەسىنە ەندى تۇسكەندەي سىدىرتا جونەلىپتى. - بۇل... ءبىر قىلمىستىنىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابى... مەن وسىلاي جازىپ الىپ، حانزۋشاعا اۋدارىپ بەرگەنمىن... مۇنى قايدان تاپتىڭ؟
- سىمىڭنىڭ قالتاسىنان،- دەي سالىپتى قيسىنىنا سەنىڭكىرەي قالعان كۇلان.
ءبىراز ويلانىپ وتىرعان سوڭ سەنگەنىن سەلگە كەتىرگەندەي ءبىر فاكت تاعى جەڭىپتى - «ءتىلماشتىڭ ارقاسىن تىلگىلەپ، قان جوسا ەتىپ اۋدارتۋشى ما ەدى؟» دەگەن لوگيكا ەدى ول. بىراق، بۇل جولى كۇلان تۋراسىنان تەرگەۋدەن تايساپ، جىگىتىنىڭ الگى جاۋابىنا سەنگەن شىرايمەن وراعىتا سۇراپ انىقتاۋدى جەڭىل كورىپتى:
- داعارعا تۇسكەن كىسى شارىپقاننىڭ وسى ءسوزىن راس ەستىپ پە؟
- كىم ءبىلسىن ونى، ايتەۋىر وسىلاي اشكەرەلەدى عوي... شارىپقانداي ساق ادام ەسىك سىرتىنان تىڭداۋشىعا ەستىلەتىندەي ەتىپ سويلەي مە؟
- وندا نە ءۇشىن وتىرىك جالا جابادى؟... شارىپقانعا ءوش ادام با ەكەن ءوزى؟
- جوق جانىم، تۇرمەدە ءار ادام ءوز جانىن ويلاۋعا ءتيىستى. «ءوزىڭدى اقتاۋ ءۇشىن ونىڭ سىرىن اشكەرەلەيسىڭ» دەپ بۇيىرعان سوڭ... وتىرىك بولسا دا ەستىدىم دەپ اشكەرەلەگەنى عوي!
- ونان دا شىنىن عانا ايتسا بولماي ما؟
- شىنىن ايتسا سەنەمە تەرگەۋشى... «سىبايلاسىڭ بولعاندىقتان سىرىن جاسىردىڭ» دەپ قيناماي ما؟ جانە شارىپقانعا ەڭ سەنىمدى ءبىر سىرلاس اقساقالىن كامەراعا ادەيى قوسىپ، سول ەكەۋىنىڭ نە سويلەسەتىنىن تىڭداتىپ وتىرماي ما؟
- جالا جاپپاعان تىڭشىنى ۇرا ما؟
- ۇرعاندا قانداي!.. تەرگەۋشى ءوزى كۇتكەن جەرىنەن شىقپاسا وتە قاتتى جازالايدى ەكەن.
- قاي جەرىنە ۇرادى؟
- باسىڭ-كوزىڭ دەي مە ول، جالاڭاشتاپ قويىپ، تىلگىلەي بەرمەي مە؟.. بىراق... مىنا اشكەرەلەگەن ادام سول وتىرىگىنەن تانىپ الىپ ەدى، جاتقىزىپ قويىپ دۇرەلەدى.
- نە ءۇشىن تانىپ الدى ول؟
- شارىپقاندا ءبىر كامەرادا ەكەۋ عوي، بەتپە بەت كەلگەندە مويىنداتا المايتىنىن ءبىلىپتى جانە وعان جالا جاپقىسى دا كەلمەيدى. تەرگەۋشى سوندا دا زورلاپ قول قويعىزىپ الدى وعان!
سول داعارداعى تىڭشى مۇساتايدىڭ ءوزى ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن كۇلان تىتىرەنىپ قالىپ جانە سۇراپتى:
- ول ادام داعارعا ءتۇسىپ، نەشە كامەراعا تىڭشى بولىپ بارعان ەكەن؟
- داعارعا ءتۇس دەسە ءتۇسىپ، بار دەسە بارماي لاجى نە ونىڭ، بىرنەشەۋىن تىڭداپ شىعىپتى.
- سول ارقىلى سيلانعان جەرى بار ما؟
- ونى قويشى جانىم، بىلمەيمىن. كەلشى ساعىندىم عوي!- دەپ قۇشاقتاپ قىسا ءتۇسىپتى مۇساتاي.
- ال، الگى تىڭشى شارىپقاندى سىرتىنان عانا تىڭداپ قايتىپ پا الدە كامەراسىنا دا كىرىپ پە؟ قىزىق ەكەن، تولىق ايتشى!
- كامەراعا كىرگىزىپ تاستامايتىن بولسا داعارعا سالا ما... بىراق، ەشكىمگە ايتۋشى بولما، جانىم، بۇل ءوزى ۇلكەن قۇپيالىق...
- ماعان سەنبەيمىسىڭ!... «ءبىر-بىرىمىزدەن جاسىراتىن ءىسىمىز بولماسىن» دەگەنىڭ قايدا ءوزىڭنىڭ!
- بايقاماي بىرەۋگە ايتىپ قويماسىن دەگەنىم عوي. ونى ەكى ساقشى داعارىمەن ەسىك الدىنا قاۋمالاپ اپارىپ، ءبىراز جاتقىزعان سوڭ كامەرانى اشىپ، ىشىنە لاقتىرىپ تاستايدى دا، ەسىكتى قايتا قۇلىپتايدى. بۇلاي لاقتىرىپ تاستاماسا تۇرمەدەگىلەر ونىڭ تىڭشى ەكەنىن سەزىپ، سويلەمەي قويادى... دەيدى... داعار وتە سيرەك توقىلعان ەكەن، ىشىندەگى ادام ءبارىن ايقىن كورىپ جاتادى. شارىپقان كامەرانىڭ ءبىر جاعىندا، سوم تەمىرلەردەن جاسالعان تار قاپاسقا زور دەنەسىن ارەڭ سيعىزىپ، تۇقىرىپ الىپتى. ونىڭ كامەراسىنا تىڭشىدان ءسال بۇرىن كىرگىزىلگەن شال، شارىپقاننىڭ قارسىسىنداعى كەڭىرەك قاپاستا مالداسىن قۇرىپ وتىرىپتى. (ول - بۇرىن شارىپقانعا جاقىن جۇرەتىن ەل ادامى ەكەن. سىرلاساتىنىن بىلگەندىكتەن ۇستىلەرىنە تىڭشى كىرگىزىپ وتىرماي ما؟) شال قان-قان داعارعا تۇرشىگە قاراپ: «وي بەيشارا-اي!» دەپ قالعاندا تۇقىرىپ وتىرعان شارىپقان وعان كوزىنىڭ استىمەن بادىرايا قارادى... تەرگەۋشىنىڭ كوزى ءدال وسىنداي بولسا، ادامنىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتەر ەدى. شارىپقان شالعا سونشالىق سۋىق قارادى. ارىقتاعاننان ىشىنە ءتۇسىپ كەتكەن ۇلكەن كوز شاراسى بوس كۇبىدەي ۇڭىرەيگەندە ار جاعىنان بىردەمە جارق ەتە تۇسكەندەي بولدى. «سويلەمە» دەگەنى ەكەن، شال ءۇنسىز بەدىرەيىپ وتىرىپ قالىپتى!... سودان ەرتەڭىنە ساقشىلار داعاردى قايتا سۇيرەپ اكەتكەنشە ول ەكەۋى ءتىل قاتىسپاپتى، - دەپ توقتاتتى مۇساتاي ءسوزىن.
- داعارعا ءتۇسىپ تىڭداپ جۇرگەن ءوزىڭ ەكەنىڭدى ءشۇباسىز ۇقتىم،- دەپ سۋىق جىميعان كۇلان قاتتى كۇرسىنىپتى. تىم بولماسا، ءسوزىڭنىڭ ەتىستىك جالعاۋلارىنان جاسىرا الماسىڭ بار، مەنەن جاسىرامىن دەپ نەسىنە اۋرە بولدىڭ ەكەن؟... بىراق مۇنان سوڭ ەشكىمگە جالا جابۋشى بولماڭىز!...
وسىنى ايتىپ شىعا بەرگەن كۇلان ۋ ىشكەندەي سەندەلەكتەپ قايتىپتى ۇيىنە. ومىردەن كۇتكەن سەرىگى وسىنداي سۋ جۇرەك، ىنجىق پا ەدى! «ەكى كۇن قينالۋعا شىداماي ەسالاڭعا اينالىپتى-اۋ... سويلەگەن ءسوزىنىڭ سيقىن قاراشى، قانشا جالتارسا دا جاڭىلىپ، شارىپقاننىڭ كامەراسىنا كىرگەن ءوزى ەكەنىن ءدامىل-ءدامىل اشكەرەلەپ الادى. تىڭشى بولعان ءوزى ەكەنى شارىپقاننىڭ كوزىن سۋرەتتەۋىنەن دە كورىنىپ تۇرماي ما. ياپىر-اي نەتكەن ماسقارالىق ەدى!... بار پالەنى قورقاقتىعى مەن شىدامسىزدىعىنان تاپقان عوي، سول السىزدىگىن ءبىلىپ العان تەرگەۋشى نە ىستەتپەيدى وعان! قىلمىس ىزدەتەتىن ءيتى، قارالايتىن كۇيەسى، اتسا مىلتىعى، شاپسا قىلىشى، ءسويتىپ ءولىم ۇرىعىن ارتقان ەسەگى بولعانى عوي!... قايتىپ قانا جار ەتەرسىڭ بۇل ارامدى!... جوق، ارامدىقپەن ەمەس، شاراسىزدىقتان ىستەپ ءجۇر عوي سونى، بەيشارا! ءوزى دە ايتپادى ما، جالا جاپقىسى كەلمەيتىنىن... نامىسسىز «قىزمەتىن» مەنەن جاسىرعانى - ارلانعاندىعى عوي، ايتپەسە ماعان دەگەن اق نيەتتىلىگى بار... بىرەۋگە ازاپ كەلتىرەتىن جالا جاپپايتىن ەتسەم! ودان باسقا نە شارا بار بۇعان؟... باسىنا مۇنداي ءىس تۇسكەندە تاستاپ كەتسەم، وپاسىزدىق بولماي ما؟ قانداي جانعا قوساقتالسام دا، ءوزىم تاپتىم عوي، بولارىم بولمادى ما!... وي اتتەگەن-اي!...»
وي تالقىسىنا وسىلاي تۇسكەن كۇلان مەڭ-زەڭ بولسا دا، ءار جەكسەنبىدە بارىپ كەزدەسىپ ءجۇرىپتى. بارعان سايىن باسقاعا پالە تاۋىپ بەرمەۋىن تاپسىرىپتى. «جالا جاپپا. جاپپادىڭ دەپ قانشا قيناسا دا شىدا. جازاسىنا ەكى-ءۇش رەت شىداپ كەتسەڭ، وزدەرى سىنۋى، بوساپ قالۋى مۇمكىن.... بىرەۋگە جالا جاپپادىڭ دەپ ولتىرە مە؟... ولتىرسە دە حالىق الدىندا، مەنىڭ الدىمدا الال ءولىم بولسىن، مەنى... دەسەڭ، وسىلاي بول!» دەپ تە ايتىپ كەتىپ ءجۇرىپتى.
جۋعا الىپ شىققان كيىمىنەن جارانىڭ قانىن كورگىسى كەلىپ، ۇڭىلە ىزدەيتىن بولىپتى. ول كيىمدەردەن كەيدە ازىن-اۋلاق قان داعىن كورسە دە، كوبىنەسە تازا قايتاتىن بولىپتى. تازا قايتقانىنان باسقالارعا تارتقىزىپ، قانىن توككىزىپ جۇرگەنىن سەزەدى. «بولارى بولعان عوي»، ارتىن كۇتەيىن دەپ، وسيەتتەن جالىقپاپتى سوندا دا.
ءسويتىپ جۇرگەندە تۇرمە گوميندانعا ءوتىپتى. بۇل ۇكىمەتتىڭ «شىڭ شىساي قاماعان ادامداردى بوساتامىز، ەندى تۇرمەلەمەيمىز» دەگەن «جايدارىلىعىنا» سەنىپتى دە، كۇيەۋىنىڭ كيىمىن بۇرىنعىداي تاپتىشتەپ زەرتتەمەيتىن بولىپتى. قان كوزىنە تۇسە قالعان كۇندە دە «ءوز ماسەلەسىن انىقتاپ شىعارۋ ءۇشىن قيناعانى بولار» دەي سالادى ەكەن.
1943 جىلدىڭ كۇزىنەن سوڭ كيىمدەرىنەن قان تۇگىل سىرگە دە كورىنبەي، تاپ-تازا شىعاتىن بولىپتى. ءوزى دە اجارلانىپ، قالىڭدىققا قۇشاق جايعىش حالگە قايتا جەتكەنىن كورەدى كۇلان. بىراق، ونداي قۇشاققا ءسۇيىنۋدى كوپتەن بەرى قويعان ول بۇل اجارلانۋدىڭ جايىن انىقتاعانشا ءتىپتى ىلىنبەۋگە دە بەكىپ الىپتى. سويتسە دە، اجار استىنان انىق يت بولعاندىعىن كورمەي، «ۇكىمەتتىڭ كەڭشىلىك كۇتىمىنەن» دەپ مولشەرلەگەن ەكەن. تۇرمەدەن تاراعان حابارلار بۇل مولشەرىن دە قاتەگە شىعارىپ، مۇساتايدى قارالاي تارايتىن، قاباعان يتكە تەڭەي تارايتىن بولىپتى.
جانسەبىل ماحاببات سوندا دا جان ۇزە الماي، «وپاسىز» اتالعىسى كەلمەي، «الدە دە انىقتايىن» دەپ ىزدەپ بارىپتى ءبىر كۇنى. بىراق، تۇرمە كۇزەتشىسى: «كەزدەسۋگە رۇقسات جوق» دەپ قايتارىپتى.
مۇنىڭ سەبەبىن تۇسىنە الماعان كۇلانعا مۇساتايدىڭ باسقا اتپەن قۇلجادا جۇرگەنى 44 جىلدىڭ باسىندا عانا ەستىلگەن ەكەن. «باسە!» دەپ قالىپتى دا، قولىن ءبىر-اق سىلتەپتى - «داعار ىشىنەن تىمىسكىلەپ ءجۇرىپ، كۇتكەن «دارەجەسىنە» جەتكەن ەكەن عوي! پالەقورلىقتان ەڭبەك سىڭىرمەگەن بولسا ەل ارالاتىپ ەركىنە جىبەرەر مە؟ ول جەردە قانشا سورلىنى سويعىزار ەكەن... بولدى ەندى، ءبىتتى... سونداي جالادان ولگەن اكەم ءۇشىن تۇكىردىم سول وپاسىزعا...»
ءسويتىپ، وي-سەزىمى ەندى تىنىشتالىپ قالعان كۇلاندى وسى جاقىندا ساقشى باسقارماسى شاقىرتىپ، ءبىر كەشتە جەڭىل ماشينا كەلىپ اكەتىپتى. شاقىرتقان حۋ گوجىننىڭ ءوزى ەكەن. ءوز كابينەتىنە جالعىز قابىلداپتى. فاشيستىك گەرمانيادان وقىپ كەلگەن قانقۇيلى جەندەت، سپور شپيوننىڭ قاندى كوزى كۇلە قادالىپتى كۇلانعا:
- ا... ا... كۇلان جولداس*, كەل! - دەپ، قۋاتتى قولىمەن قولىن قابا تارتىپتى وزىنە. شوشىپ قالعان كۇلان حانزۋشا ەڭ سىپايى تىلمەن اماندىققا اماندىق ايتىپتى دا، قولىن كۇشەي تارتىپ شىعارىپ، شەتكى ءبىر كرەسلوعا وتىرا كەتىپتى. ونىڭ وڭاي-ولپى قىز ەمەستىگىن بايقاعان حۋ گوجىن ءوز ورنىنا بارىپ وتىرىپتى دا، وداعايلىقتان سىپايىگەرلىككە ويىسىپ، ءوزىنىڭ «قامقورلىق» كۇشىن كورسەتە ارباپتى ەندى.
- ءسىزدىڭ ايەلدەر ينستيتۋتىنان جاقسى ديپلوم الىپ شىعۋىڭىزعا، مىنا جاقسى قىزمەتكە ورنالاسۋىڭىزعا مەن كومەكتەسكەنمىن. سىزدەي ءبىلىمدى ايەلدەردىڭ كوبەيۋىن تىلەيمىن!
- راحمەت!- دەپتى كۇلان كۇلىمسىرەگەن بولىپ. - ءسىزدىڭ مەنى قالاي تانىپ، نەلىكتەن قامقورلىق ەتكەنىڭىزگە عاجاپتانىپ وتىرمىن.
- مەن مۇساتايدى جاقسى تانيمىن. ءسىز سونىڭ قالىڭدىعىسىز، سول تانىستىرعان.
كۇلاننىڭ بەتى دۋىلداپ قىزا جونەلىپتى مۇنى ەستىگەندە. «يتپەن قۇدا بولساڭ بوقپەن توي جاسايدى» دەگەن وسى عوي. سونىڭ قالىڭدىعى بولعان سوڭ ماعان دا سونىڭ كەبىن كيگىزبەك شىعار» دەگەن ويمەن ءوزىن ودان ءبىرجولاتا اۋلاققا تارتىپتى. اشۋ ەكەنى دە، قورلانۋ ەكەنى دە بەلگىسىز، القىمىن بىردەمە كەرنەي تۇسكەندەي سەزىلىپتى وزىنە.
- قازىر مەن مۇساتايدى تانىمايمىن، ودان بەزگەنمىن!
- نە سەبەپتى؟!
- ول قىلمىس ىستەدى. ءبىزدىڭ جۇڭحۋا مينگوعا وپاسىزدىق ەتتى! سول ءۇشىن وعان تۇرمىسقا شىقپايتىن بولعانمىن!
- ولاي ەمەس، بەلگىلى دارەجەدە قىلمىس وتكىزسە دە، كەيىن ودان جاقسى تازاردى. ەندى ول ءبىزدىڭ ءوز ادامىمىز. ونىڭ سەمياسىن ءبىز قورعايمىز. ودان اجىرادىم دەگەندى ايتپاڭىز! ول، وپاسىز ەمەس!
كۇلان مۇساتايدان قۇتىلۋدىڭ قيىن ەكەنىن ەندى ءتۇسىنىپ، قاقپانعا مىقتاپ تۇسكەندەي قىسىلىپتى. ودان مۇلدە سۋىنعانىن اشىق ءبىلدىرۋدىڭ قاتەرلى بولاتىنىن سەزىپ، جاڭاعى سوزىنەن جالتارا تۇرۋدىڭ امالىنا كوشىپتى:
- ول جاعى ماعان تۇسىنىكسىز، قىلمىسىنان ارىلىپ، جاقسى ادام بولسا، تۇرمەگە نەگە جاتادى؟ كوپتەن بەرى مەنىمەن كەزدەسۋدەن دە شەكتەلدى. تۇرمە باسقارۋشىلار كەزدەستىرمەي قويدى... جاقسى ادام بولسا نەگە ولاي؟!
- حا - حا - حا... ول، تۇرمەدە ەمەس، وتە جاقسى قىزمەتتە. ول قىزمەتى بىتكەن سوڭ... ءسىزدىڭ قاسىڭىزعا كەلەدى. ءتۇسىندىڭىز بە؟ وعانعا دەيىن ءسىز مەنىڭ قامقورلىعىمدا بولاسىز... تۇرمىسىڭىزعا نە كەرەك؟... جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ بارلىعى ءبىر سەميا، نە كەرەك بولسا، تارتىنباي ايتىپ تۇرىڭىز ماعان... تۇرمىسىڭىز قانداي؟
- تۇرمىسىم جاقسى، ەشنارسە كەرەك ەمەس.
- حا-حا-حا... كۇلان جولداس، مەنەن تيتتەي دە تارتىنباڭىز! ءسىزدى مەن وتە جاقسى كورىپ قالدىم، نەتكەن سۇيكىمدى ايەلسىز!... ءسىز جوعارى تۇرمىسقا لايىقسىز، سىزگە نە كەرەك بولسا، ءبارىن قامدايمىن!
حۋ چۋجاڭ1 وسىلاي كوكىپ وتىرعاندا، كۇلان ءوزى ەستىپ-بىلگەن تالاي ماسەلەنى، تالاي ۇجدانسىزدىقتى ەلەستەتىپ، كوز الدىنان وتكىزىپ بولىپتى. وسى ساقشىعا شپيون بولعان بىرنەشە ايەل بارىن ەستيتىن. ءبىر-ەكەۋى ءوزى وقىعان مەكتەپتى بۇرىنىراق ءبىتىرىپ شىققان تانىس قىزدار ەدى. ولار كۇندىز دەم الىپ، ءتۇن بويى وسى چۋجاڭنىڭ سايرانىندا بولادى ەكەن. تاڭ بوزارا جەڭىل ماشينامەن ماس قايتىپ، ءوز ۇيلەرى تۇراتىن اۋلالاردىڭ قاقپالارى اشىلعانشا بوساعادا سۇلاپ جاتقاندارىن دا ەستىپتى. «سول وسەكتەردە ايتىلاتىن اتىشۋلى توسەك مىنە، كەرمە شىمىلدىقپەن قورشالىپ تۇرماي ما!»... وسىلاردى ويلاي وتىرىپ كۇلان تىتىرەنە جاۋاپ قايىرىپتى:
- مۇنداي ءسوزدى ماعان ايتۋشى بولماڭىز، مەن ءسىز بىلەتىن «سۇيكىمدى» ايەلدەرگە ءتىپتى دە ۇقسامايمىن جانە ماعان ەشنارسە كەرەك ەمەس!
- حا-حا-حا... بۇل ءسىز ايتۋعا لايىق ەمەس جاۋاپ. مەنەن ەشقانداي جاماندىق كورمەيسىز،- دەپ چۋجاڭ ۇستەل ۇستىندەگى امەريكا ۆيسكيىنەن ەكى ريۋمكاعا قۇيىپتى. ءسىز ءسانمينجۋيدى سۇيەسىز بە؟
بۇل تاجالدىڭ الدىندا «سۇيمەيمىن» دەي السىن با:
- ارينە، سۇيەمىن،- دەپتى كۇلان.
- جۇڭحۋا مينگونى قورعايسىز با؟
- قورعايمىن.
چۋجاڭ ەكى ريۋمكانى ەكى قولىنا ۇستاپ، كۇلاننىڭ الدىنا كەلىپتى.
- كەلىڭىز وندا، ەكەۋمىز ءبىر تىلەكتىڭ ادامى ەكەنبىز، وسى ءسوزىڭىز ءۇشىن ىشەلىك!
- مەن ىشپەيمىن، راحمەت!- دەپ كۇلان ورنىنان تۇرىپ باس ءيىپتى. - مەن ەشقانداي جاعدايدا دا ىشپەيمىن!
- ەندەشە ءسىز ءۇشىن مەن ىشەيىن،- دەپ چۋجاڭ ەكى ريۋمكانى دا ءوزى قاعىپ الىپ، كۇلاننىڭ قاتارىنداعى كەڭ كرەسلوعا شالقالاي ءتۇسىپتى، - ءسانمينجۋيدى سۇيسەڭىز مەنى دە سۇيۋگە، جۇڭحۋا مينگونى قورعاساڭىز سينجياڭدا الدىمەن مەنى قورعاۋعا مىندەتتىسىز! سولاي ەمەس پە؟
- سولاي... مەن ءسانمينجۋيدىڭ «حالىقتىق قۇقىق مۇراتىن» وتە سۇيەمىن. ول جۇڭحۋا مينگونىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ قۇقىعىن قورعايدى.
- مەنى قالاي كورەسىز؟
- ءسىز - سول مۇراتتى قورعاۋعا ەڭ بورىشتى چۋجاڭسىز.
حۋگوجىننىڭ قاندى كوزى باعجاڭ ەتە تۇسسە دە كۇلگەن بولىپتى:
- حا-حا-حا... دۇرىس، دۇرىس! مەنىڭ قاسىما وتىرۋعا قۇقىقتىسىز، مەن سىزدەي جۇرەگى بار ايەلدى سۇيۋگە قۇقىقتىمىن. سولاي ەمەس پە، كەلىڭىز!
- مەن ءوزىڭىز جاقسى كورىپ زور مىندەت ارتقان ادامنىڭ قالىڭدىعىمىن عوي. ەشقاي جاقسى كىسى ءوزىنىڭ جاقسى كورگەن قىزمەتتەسىنە وپاسىزدىق ەتكەن ەمەس. ەگەر وعان وپاسىزدىق ەتسەڭىز، ءسىزدىڭ ونى جاقسى دەپ باعالاۋىڭىز جالعان. ولاي بولعاندا مەن ودان دا، ونىڭ قوجايىنى - سىزدەن دە بەزۋگە قۇقىقتىمىن. مۇنى مەن جۋشاۋلياڭ سليڭنىڭ1 الدىندا بايانداۋعا دا قۇقىقتىمىن.
- حا-حا-حا... ازىلدەسۋگە تاتيتىن ايەل ەكەنسىز... جاقسى. سولايدا، سىزدەي سۇلۋدى سۇيمەۋگە ەركىم جوق قوي!... ازاماتتىق مىندەت ءبىر باسقا دا، جۇرەك ءبىر باسقا بولادى. بار ادامدا دا سونداي، سولاي ەمەس پە؟!
- ادامنىڭ جۇرەگى قالاي قويسا سولاي تۇرا قالاتىن ويىنشىق ەمەس،- دەپ كىدىرگەن كۇلان ءدال قازىر اشىق تويتارىس جاساسا، بۇل قاباننىڭ زورلىق كۇشكە كەتكەلى تۇرعانىن سەزىپ، ويلانىپ قويعان ءبىر سىلتاۋىن ايتىپتى. چۋجاڭ، بۇگىن ءسىزدى كورگەنىمە قۋانىشتىمىن. مەنىڭ شەشەم قاتتى ناۋقاس، قايتامىن، رۇقسات ەتسەڭىز.
- نە اۋرۋ؟
كۇلان چۋجاڭدى وزىنەن جيرەندىرەتىن اۋرۋدىڭ اتىن اتاۋعا ۇيالعانسي، تۇقىرا قايتارىپتى جاۋابىن:
- سيپلس... مەن تۋىلعاننان بار، ەسكى اۋرۋ ەكەن. انا جىلدار ەمدەلىپ، جازىلعانداي كورىنگەن سوڭ ءدارىسىن توقتاتىپ قويىپ ەدى. ەندى ءتىپتى كۇشەيىپ كەتتى. كەشتە قينالادى. تەز قايتىپ جەتۋىم كەرەك!
- ا-ا-ا... ماقۇل، ءسىزدى مەنىڭ ماشينام اپارىپ قويادى. كۇلان جولداس، مەن سىزگە مۇساتايدى ۇمىتپاۋدى تاپسىرۋعا شاقىرعانمىن. ول - ءبىزدىڭ ەڭ جاقسى ازامات. قىزمەتى بىتىسىمەن قايتىپ كەلەدى. ءسىزدىڭ تويىڭىزدى مەن جاساپ بەرەمىن. تۇرمىسىڭىزدا قيىنشىلىق بولسا، ماعان كەلىپ ايتىپ تۇرىڭىز. ءبىز مۇنان سوڭ ءبىر سەميانىڭ مۇشەلەرى سياقتى بولامىز. بىراق بۇل بايلانىسىمىزدى ەشكىمگە، ءتىپتى شەشەڭىزگە دە بىلدىرمەيسىز!... ەگەر بىرەۋگە ايتىپ قويساڭىز، ۇلكەن جازاعا ۇشىراپ قالاسىز، ۇقتىڭىز با؟ ءسىز مۇنان سوڭ ءوزىڭىزدى جۇڭحۋا مينگونى قورعاۋعا ارقاشان دايىن تۇراتىن، شىن بەرىلگەن ازاماتشا دەپ ءبىلىڭىز! مۇساتايدىڭ سەمياسى سونداي باقىتتى سەميا بولۋعا ءتيىستى! قالعان ءىستى كەيىن سويلەسەمىز!...
حۋگوجىن بۇل رەت وسىنى ايتىپ شىعارىپتى دا، ءۇش-ءتورت كۇن وتكەن سوڭعى ءبىر كەشتە تاعى شاقىرتىپتى. ماشينا كەلگەنىن بىلىسىمەن كورپە جامىلىپ، جاتا قالعان كۇلان، «اۋىرىپ» جاتقانىن ايتىپ، بارماي قالعان ەكەن. ەرتەڭىنە كەشتە شاقىرۋشى شوفەر تاعى كەلىپ، چۋجاڭنىڭ حاتىن ۇسىنىپتى. «دەرەۋ كەلىڭىز، ءوزىمىزدىڭ دارىگەرگە ەمدەتەمىن، تەز جازىلاسىز!» دەگەن ءسوز ەكەن.
- راحمەت ايتتى دەڭىز،- دەپتى كۇلان، - دارىلەنىپ جاتىرمىن، سونى بايقايىن. جازىلماسام ءوزىم-اق بارامىن...
بۇدان سوڭ اۋرۋدىڭ سىلتاۋ بولا المايتىنىن بىلگەن كۇلان، باۋىرىن كۇزەتكە قويىپ، قاقپا الدىنا ماشينا كەلگەندە-اق بوتەن كيىممەن ۇيىنەن شىعىپ كەتەتىن ءيا جاسىرىناتىن بولىپتى.
كۇلاننىڭ نۇريا ەكەۋمىزدى قۇتتىقتاي وتىرىپ، «باسىما تۇسكەن وكىنىش» دەگەنى وسى ەكەن. «وكىنىش قانا ەمەس، ۇلكەن قىرسىق» دەپ ءتۇسىندىم مەن.
پەسا ساحناعا قويىلاتىن كۇنى تۇستە ۇيىنە ءبىر كىرگەنىمدە مۇساتايمەن بايلانىسىنىڭ ەندى قالاي بولاتىنىن سۇرادىم وزىنەن.
- «دوڭىزعا ەرگەن بالشىققا اۋنايدى» دەگەن ماقال بار عوي. قايتسەم دە ەندى ەرە قويماسپىن... مىنا تۇسىرگەن قۇيىنان قۇتىلسام، وزىنەن قۇتىلۋ قيىن ەمەس قوي،- دەپ كۇرسىندى. بارىنەن قيىنى حۋگوجىننان قۇتىلۋ سياقتى. ول مەنى تاپپاي قويمايدى عوي. اڭدۋشىنى شۇبىرتىپ-اق قويعان شىعار قازىر!... شپيوندىققا تارتسا، نە دەسەم بولار ەكەن؟
- تاپسىرعانىن مۇلدە ورىنداماي تاستا،- دەدىم مەن، - ءبىر دانىكتىرىپ الساڭ، مۇساتايدىڭ وزىنە اينالعانىڭ.
ءبىر جاعىمدا وتىرعان نۇريا بۇل ءسوزىمدى باس يزەپ قۇپتادى دا، كۇلان قارسى سۇراۋ قويا كۇلىمسىرەدى:
- ساياساتىنا قارسى بولىپ اشىق كورىنىپ قالمايمىن با؟
- وزىڭشە قالاي ەتكىڭ كەلەدى؟
- قۇرعاق ەمىزىك بەرسەم قايتەدى؟
- حۋىڭ وعان الدانا قوياتىن كىشكەنە بالا ەمەس شىعار... مەن ءوزىم وسى ساياساتىن ەمگىم دە، ەمىزگىم دە كەلمەيدى.
بۇل سوزىمە كەلگەندە جاتىپ اتار كۇلكىسىمەن سىق ەتە ءتۇستى كۇلان:
- كۇيەۋجان، ساياسات دەگەندى بۇكىل ۇستازىڭا، بارلىق ساباقتاسىڭا ەمىزگەنىڭدى ۇمىتتىڭ با؟ سىڭىلىممەن قازىرگى وتىرىسىڭ نەنىڭ كۇشى؟... كلاسىڭداعى وتىرىك توبەلەس پەن مىنا پەساڭ قالاي شىقتى؟!
- بۇلار شپيوندىق ەمىزىك ەمەس شىعار؟
- ءبارى ءبىر ەمىزىك، ءبىر ساياسات، سەنىڭ سول ساياساتتارىڭ ويعا ورالا بەرەدى... ال، كەيەۋجان، وسى وقيعانى نۇرياش، اقىلباي ۇشەۋىڭ عانا ەستىدىڭدەر، باسقا ەشكىم ەستىمەسىن.
وسىنى ايتتى دا كۇلان اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.
- بۇل اقىلبايمەن سىرلاس،- دەدى نۇريا مەنىڭ يىعىما باسىن سۇيەپ.
- باسە، الگى «ساياسات» سونىڭ اقىلى ەكەن عوي؟- دەي قۇشتاقتادىم. گوميندانعا مۇشە بولۋدا اقىلبايدىڭ ماعان ايتقان سول ىسپەتتەس اقىلى ەسىمە تۇسە قالىپ ەدى.
- ەكەۋى كوڭىلدەس پە؟
- ءيا، بىراق، كۇلان ءسوز بەرمەي جۇرگەن سياقتى، «مىنا پالەدەن قۇتىلماي ۋاعدا بەرمەيمىن» دەيدى.
- مۇساتايمەن بايلانىسىن اقىلباي بىلە مە ەكەن؟
- بىلەدى دەيدى،- دەپ كۇلىپ جىبەرگەن نۇريا بەتىن مەنىڭ ومىراۋىما باستى.
- نەگە كۇلدىڭ؟
- ويلاماي كۇلىپپىن، مۇندايعا كۇلۋگە بولمايدى... بۇگىن كەشتە ويىندارىڭا كەلگەنىممەن سەنى كورە المايتىن سياقتىمىن عوي، ءيا؟...
ەكەۋمىز ءبىر مەزەت ءۇنسىز جابىسىپ قالىپپىز. نۇريا القىنا جالعاستىردى ءسوزىن.
- كامەن سوڭىمنان ءالى قالماي ءجۇر، قاسىڭا بارماسام بارماي-اق قويايىن، سەن ءۇشىن بارىنە شىدايمىن. سەن دە شىدا!...
تاعى دا بىردەم تىنا جابىسىپ الىپ، قۇشاق جازدىق.
- قايتىپ كەتەيىن بە؟- دەپ سۇراندىم مەن. نۇريا وعان جاۋاپ ايتپاي، باسقا سوزگە كوشتى:
- جاڭا كۇلانعا: «ساقشى تاپسىرماسىن مۇلدە ورىنداما» دەگەنىڭە وتە رازى بولدىم. ءبىر بەتتىلىك جاقسى عوي.
- اقىلباي اسا اقىلدى جىگىت، كۇلان ءوز تەڭىن ەندى تاپقان ەكەن... الگى «قۇرعاق ەمىزىك» سونىڭ ايتقانى بولسا، مۇمكىن دۇرىس تا شىعار. بىراق، مەن دە بىربەتكەيلىكتى سۇيەمىن!...
قۇدىرەتتى تەرگەۋشىم، گوميندان مەن ءسىزدىڭ گۋڭشانداڭ ولىسپەي بەرىسپەيتىن قاراما-قارسى ەكى پارتيا ەمەس; مانساپقورلاردىڭ جەكە مۇددەلەرىمەن عانا قان توگىسىپ، ەكى اتپەن اتالىپ جۇرگەن ءبىر پارتيا ەكەندىكتەرىڭىزدى باس ۇراندارىڭىزدىڭ بىرلىگىنەن عانا تانيتىنمىن. (گوميندان «دۇنيەنىڭ ۇلى بىرلىگى» دەپ، سىزدەر «كوممۋنيزم» دەپ ۇرانداعاندارىڭىزبەن ەكەۋى ءبىر ماعىناداعى «دۇنيەنى باسىپ الۋ» سىندى ءبىر عانا ۇران عوي). ەكەۋىڭىزدىڭ دە وكپەلەرىڭىزدىڭ بىردەي زور ۇلتشىلدىقپەن قابىناتىندىعى دا سول بىرلىكتەرىڭىزدى تۇسىندىرمەي مە؟
كىتابىمنىڭ وسى تاراۋىندا اشكەرەلەنگەن گومينداننىڭ ساقشى باستىعى حۋگوجىڭنىڭ قولىنداعى تۇتقىندارى مەن ولاردىڭ ايەلدەرىنە جۇرگىزگەن ساياساتىنان ەكەۋىڭىزدىڭ ۇپ-ۇقساس قىلمىس تاڭىرلەرى ەكەندىكتەرىڭىز انىقتالدى. ماسەلەن، ويى تۇگىل تۇسىندە كورمەگەن قورقىنىشتى قىلمىس جاساپ شىعىپ، مۇساتاي سياقتىلاردى سول قىلمىسقا قيناپ مويىنداتىپ الىپ، جان تۇرشىگەرلىك قىلمىستى ءىس ىستەتۋ، ايەلدەرىن ەرلەرى جونىنەن جالىنىشتى ەتىپ، كوڭىل اشار رەتىندە قورلىق-كۇڭدىككە سالۋ، ول جاۋىزدىڭ ادەتتەگى ەرمەگى بولىپتى.
ال، سىزدەردە ونداي ەرمەكتىڭ الۋان ءتۇرلىسى جەتىلىپ، ءوتىلىپ جاتپاي ما! (كوسەمدەرىڭىزدىڭ «مىلتىقتان اكىمشىلىك جارالادى» دەگەندەگىسى وسىنداي شەگىنە جەتكەن زۇلىم ارمان ەكەن عوي). قازىر ءبىر ميلليارد ەكى ءجۇز ميلليون حالىقتى توناپ-بۇلاي، ىڭعاي بومبى-اەروپلان، تانكى ساتىپ الىپ جاتقاندىقتارىڭىزدان سۇمدىقتىڭ ەندى قانداي كەرەمەتىن كورسەتپەك ەكەندىكتەرىڭىز بەلگىلى بولىپ جاتىر-اۋ!... قىلمىس تاڭىرلەرى جاراتقان قىلمىستاردان قىتاي اسپانى قۋىرىلىپ، جەرشارى ءشىرىپ، ساسىپ، تىرشىلىك تىنىسى بۋىلىپ بارادى؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* دۋتۇڭ (قىتايشا) - ءۋالي (ايماق باستىعى)
* گومينداننىڭ ساياسي وكىلدەرى «جولداس» دەگەن اتاۋدى قولدانا بەرەتىن.
1 چۋجاڭ (حانزۋشا) - باسقارما باستىعى.
1 سليڭ (حانزۋشا) - قولباسشى.
