- امانگەلدi اعا، جاڭاوزەن كوتەرiلiسi كەزiندە "مەنمەنسiگەن تالايدىڭ" ءۇنi شىقپاي، بيلiكتiڭ جاستاردى "بۇزاقىلار" دەپ ايىپتاعانى بەلگiلi.  وسىنداي الما­­عا­يىپ شاقتا سiز العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ جاڭاوزەن­دەگi جاعدايعا بايلانىستى ءوز ۇستانىمىڭىزدى بiلدiرiپ، حالىقتىڭ ءسوزiن سويلەدi­ڭiز، باتىرلىق تانىتتىڭىز. اتاعىنان ات ۇركەتiن اعا-اپالارىمىزدىڭ ەندiگi از عۇمىرىندا ابىرويدان جۇرداي بولماي ەڭ قۇرماسا ۇندەمەي قالۋعا نەگە شاماسى كەلمەدi?

- ۇلتىمىزعا قاسiرەت جامىلدىرعان سول بiر قارالى كۇنi جازىقسىز قانى توگiلگەن جاستارعا جانىم اشىپ، جانايقايىمدى بiلدiرگەنiم راس. بiراق مەن ونى باتىرلىق تا، ۇلكەن ەرلiك تە سانامايمىن. مەن ساياساتكەر دە، وپپوزيتسيونەر دە، حالىق قالاۋلىسى دا ەمەسپiن. قاراپايىم ادە­بيەت­شiمiن. قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ بiر كiشكەنتاي پەرزەنتi بولعاندىقتان، بيلiكتiڭ زورلىق-زومبىلىعىنا توزبەي، اناما اراشا ءتۇستiم. ەگەر بiزدiڭ قوعامدا اناڭا اراشا ءتۇسۋ دە اسقان ەرلiك بولىپ سانالسا، ول ەش­قانداي دا باتىرلىق ەمەس، زامانىمىزدىڭ كەرi كەتكەنiنiڭ، ازىپ-توزعانىنىڭ بەلگiسi شىعار مۇمكiن.

- امانگەلدi اعا، جاڭاوزەن كوتەرiلiسi كەزiندە "مەنمەنسiگەن تالايدىڭ" ءۇنi شىقپاي، بيلiكتiڭ جاستاردى "بۇزاقىلار" دەپ ايىپتاعانى بەلگiلi.  وسىنداي الما­­عا­يىپ شاقتا سiز العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ جاڭاوزەن­دەگi جاعدايعا بايلانىستى ءوز ۇستانىمىڭىزدى بiلدiرiپ، حالىقتىڭ ءسوزiن سويلەدi­ڭiز، باتىرلىق تانىتتىڭىز. اتاعىنان ات ۇركەتiن اعا-اپالارىمىزدىڭ ەندiگi از عۇمىرىندا ابىرويدان جۇرداي بولماي ەڭ قۇرماسا ۇندەمەي قالۋعا نەگە شاماسى كەلمەدi?

- ۇلتىمىزعا قاسiرەت جامىلدىرعان سول بiر قارالى كۇنi جازىقسىز قانى توگiلگەن جاستارعا جانىم اشىپ، جانايقايىمدى بiلدiرگەنiم راس. بiراق مەن ونى باتىرلىق تا، ۇلكەن ەرلiك تە سانامايمىن. مەن ساياساتكەر دە، وپپوزيتسيونەر دە، حالىق قالاۋلىسى دا ەمەسپiن. قاراپايىم ادە­بيەت­شiمiن. قازاق دەگەن ۇلى حالىقتىڭ بiر كiشكەنتاي پەرزەنتi بولعاندىقتان، بيلiكتiڭ زورلىق-زومبىلىعىنا توزبەي، اناما اراشا ءتۇستiم. ەگەر بiزدiڭ قوعامدا اناڭا اراشا ءتۇسۋ دە اسقان ەرلiك بولىپ سانالسا، ول ەش­قانداي دا باتىرلىق ەمەس، زامانىمىزدىڭ كەرi كەتكەنiنiڭ، ازىپ-توزعانىنىڭ بەلگiسi شىعار مۇمكiن.

"ادەبيەتتە قۇلدىق بولماۋعا تيiس" دەگەن اتالى ءسوزدi كەزiندە دوستوەۆسكيدiڭ كۇندەلiگiنەن وقى­عانمىن. وكiنiشكە قاراي تالاي قازاق اقىندارىنىڭ بيلiكتiڭ، بايلىقتىڭ، اتاق-داڭقتىڭ، مانساپتىڭ، پەندە­شiلiكتiڭ، داڭعويقۇمارلىقتىڭ قۇلىنا اينالعانى قاي زامان. اقيقاتىندا بۇل وتە قورقىنىشتى قۇبىلىس. قۇل­دىققا مويىنسۇنىپ، رۋحىن جوعالت­قان ادەبيەت ادەمi يدەالداردىڭ ءبارiن كۇيرەتiپ، ۇلتىمىزدى ۇلى ارماندارىنىڭ جولىنان اداستىرادى. ويدىڭ بۇلاعى سۋالىپ، جانىمىز قۋرايدى. ۇلتتىق رۋح ەروزياعا ۇشىرايدى. ادەبيەتiمiز­گە قۇلدىق قامىتتىڭ كيiلۋi بيلiك ءۇشiن دە قاۋiپتi. ويتكەنi ونداي ءسوز ونەرi ءومiردiڭ جابايى شىندىعىنا شىرمالىپ، اقيقاتتى قاپىسىز تانۋ مۇمكiندiگiنەن ايىرىلادى، قوعامعا ءتونiپ كەلە جاتقان قايعى-قاسiرەتتەن ساقتاندىرا الاتىن كورiپكەلدiك قاسيەتiن جوعالتادى، قالىڭ بۇقارانىڭ iشكi مادەنيەتiن تومەندەتiپ، جۇرتتى جاپپاي توبىرعا اينالدىرادى. ال مادەنيەتتەن جۇرداي حالىق اتالى ءسوزدiڭ الدىندا توقتايتىن قابiلەتiن جوعالتىپ، بۇلiك باستاپ، بيلiكتi توڭكەرiپ تاستاپ، قوعامدى ۇزاق جىلدارعا سوزىلاتىن قايعى-قاسiرەتكە ۇرىندىرادى. جانە دۇركiن-دۇركiن ۇرىندىرىپ وتىرادى.

الەم ادەبيەتiنiڭ جارقىراعان جۇلدىزدارى شەكسپيردiڭ، بايروننىڭ، گيۋگونىڭ، بالزاكتىڭ، دوس­توەۆ­س­كيدiڭ، تولستويدىڭ، رەمارك، اباي، ماعجان، مۇقاعالي، جۇمەكەن نەمەسە وتكەن جىلى عانا نوبەل سىيلىعىن العان ماريو ۆارگوس لوسا سياقتى ازاماتتىق ءۇنi بيiك تۇلعالاردىڭ تۋىندىلارىن قايتا وقىپ شىققان سوڭ، مەن وسىنداي قورىتىندىعا كەلدiم. ولار كوپ نارسەگە مەنiڭ كو­زiمدi اشتى. شەكسپير قوعامداعى ۇلى قاسiرەتتiڭ ادامنىڭ ەكiجۇزدiلiگiنەن باستالاتىنىن ايتسا، بايرون رۋحى كiسەندەلگەن حالىقتىڭ باقىتتى بولا المايتىنىن جىرلادى، گيۋگو، بالزاك، دوستوەۆسكي، تولستوي، رەمارك پەن ابايلار ماعان اقىننىڭ كەشە دە، بۇگiن دە، بارلىق ۋاقىتتا دا نارازى بولۋى تيiس ەكەنiن ۇيرەتتi.

بiز، قازاقتار، وتە قورقىنىشتى جاعدايدا ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز. بۇگiنiمiز - بۇلىڭعىر، كەلەشەگiمiز - تۇماندى. باعىتىمىز ايقىن ەمەس. سول باعىتتى ايقىنداپ بەرۋگە تيiس، حالىقتىڭ كوز الدىندا جۇرگەن، تانىمال تۇلعالارىنىڭ وزدەرi مادەنيەتتەن جۇرداي بولىپ كەتكەن.

تاياۋدا "تۇركiستان" گازەتiنەن الماتىداعى بالالار مەن ءجاسوس­پiرiمدەر تەاترىنىڭ ديرەكتورى ءھام كوركەمدiك جەتەكشiسi تالعات تەمەنوۆتىڭ سۇحباتىن وقىپ، قاتتى قاپالاندىم. گازەت تiلشiسiمەن اڭگiمە-دۇكەن قۇرعان ۇلكەن مادەني مەكەمە­نiڭ بiلدەي باسشىسى، ونەرiن سىناعانى ءۇشiن اقىن مىرزان كەنجەبايعا قاراتىپ، اۋزىنا نە كەلسە سونى سويلەپ، جەكە باسىنا تيiسiپ، ادامنىڭ ار-نامىسىنا تيەتiن سوزدەردi ارمانسىز توعىتىپتى. بۇل نە دەگەن استامشىلىق؟ مىرزان كەنجەباي اسىلىق ايتقان كۇننiڭ وزiندە، ونىڭ جەكە باسىنا تيiسۋگە تالعات تەمەنوۆتىڭ قانداي قۇقى بار؟ قىزدى-قىزدىمەن، اقىر سوڭىندا ول اقىنعا "مىرزانششينا" دەپ "ەن" تاعىپتى. ۇلى جازۋشىمىزدىڭ اتىنداعى بiر ۇلكەن تەاتردىڭ كوركەمدiك جەتەك­شiسiنiڭ iشكi مادەنيەتiنiڭ سيقى وسىنداي بولسا، جەتiسكەن ەكەنبiز.

جاڭاوزەن وقيعاسىنان سوڭ تiر­شiلiكتە ارالاسىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلارىمنىڭ تالايىنان كوڭi­لiم قالدى. دەگەنمەن، كوپ نارسەگە كوزiم اشىلعانداي. ۇزاق جىلدار بويى جانىمدى مازالاپ جۇرگەن "نەگە بiزدە باتىس ەلدەرi نەمەسە رەسەي مەملە­كەتiندەگiدەي ۇلكەن ادەبيەت جوق؟" دەگەن ۇستارا ساۋالدىڭ جاۋابىن تاپ­قاندايمىن. ادەبيەتiمiز­دiڭ كوسە­گەسiن كوگەرتپەي جاتقان بiر-اق كەسەل بار. ول - قۇلدىق سانا. قۇلدىق سانا-سەزiمنەن ارىلا الماعان اقىننىڭ جانىندا حالىقتىڭ جۇرەگiن نۇرلاندىراتىن ۇلى يدەيانىڭ ءومiر ءسۇرۋi دە بەيمۇمكiن.

مەملەكەتiمiزدiڭ، تiلiمiزدiڭ، دi­نi­مiزدiڭ، مادەنيەتiمiزدiڭ، ادە­بيە­تiمiزدiڭ، پرەزيدەنتiمiزدiڭ..، ءبارi­مiزدiڭ دە تۇبiمiزگە كۇندەردiڭ-كۇنiندە قۇلدىق سانا جەتەدi. جاستاردى قىزىل قانعا بوياعان جاڭاوزەن وقيعاسى - قۇلدىق سانانىڭ سالدارىنان تۋعان تراگەديانىڭ تاۋەلسiز قازاقستانداعى العاشقى كورiنiسi. وسىلاي جالعاسا بەرسە ەكiنشi رەت ول تراگەديانىڭ قاشان جانە قانداي فورمادا قايتالانۋى مۇمكiن ەكەنiن كوزiڭە ەلەستەتپەك تۇگiل، ويلاۋعا شوشيسىڭ.

- قازاق تاريحىنداعى ماڭىزى زور فاكتورلاردىڭ قۇنىن ءتۇسiرiپ، ونى ابدەن ارزانداتىپ العاندايمىز. ماسەلەن، ءالi كۇنگە دەيiن 1986 جىلعى قاندى قىرعىن مەن جاڭاوزەن كوتەرi­لiسiن "وقيعا" دەپ ءجۇرمiز. نەگە بiز جەلتوقسان ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi" نەمەسە جاڭاوزەن كوتەرiلiسi" دەپ ايتا المايمىز؟ الدە ءار نارسەنi اتىمەن اتاۋعا دا باتىلدىق كەرەك پە؟

- مەزگiل مۇناراسىنان كوز سالساق، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرiلiسi بiراز الىستاپ كەتتi. سوندىقتان مىنا بيلiك تۇرعاندا ول ۋاقىتتاعى تولىق شىندىقتىڭ اشىلا دا، ايتىلا دا قويمايتىنىن بەس جاسار بالاعا دەيiن جاقسى بiلەدi. ال جاڭاوزەن - الi قايعىسى بويىمىزدان تارقاماعان، جاراسى جانىمىزدى سىزداتىپ تۇرعان كۇنi كەشە عانا بولعان ۇلتتىق قاسi­رەت. مەنiڭ ويىمشا، ونىڭ كوتەرiلiس، قاندى قىرعىن نەمەسە وقيعا اتالعانىندا تۇرعان دانەڭە دە جوق. ەڭ باس­تىسى، بiز ونى ۇلتتىق يدەياعا اينالدىرا بiلۋiمiز قاجەت. قانىمىز دا، جانىمىز دا بiر قازاق ەكەنiمiزدi دالەلدەپ، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، وركە­نيەتتi جولمەن ماڭعىستاۋ حال­قىنا ءھام قازاقتىڭ رۋحىنا اراشا تۇسەيiك. جاڭاوزەن شىندىعىن "جەر تiتiركەنiپ، اسپان تەرلەيتiندەي" (تولس­توي) ەتiپ ايتايىق. توبىر ەمەس، حالىق ەكەنiمiزدi دالەلدەپ، جاستاردىڭ جازىقسىز سوتتالۋىنا جول بەرمەيiك! نامىسىمىزدى بيلiككە تاپتاتپايىق!

كۇنi كەشە عانا جاڭاوزەندەگi كوتەرiلiسكە بايلانىستى وتكەن فورۋمداعى ءابدiجامiل نۇرپەيiسوۆ، قابدەش جۇمادiلوۆ، مۇحتار شاحانوۆ، تۇرسىن جۇرتباي سياقتى قازاقتىڭ مار­عاسقا قالامگەرلەرiنiڭ ءسوزiن تىڭداعانىمدا كوڭiلiم تولقىپ، قاتتى ريزا بولدىم. Iشiم جىلىپ قالدى. بiز (اقىن-جازۋشىلاردى ايتام) وسى ۋاقىتقا دەيiن ونبەيتiن داۋعا تالاسىپ، پەندەشiلiك ماسەلەلەر توڭiرە­گiندە ايتىسىپ-تارتىسىپ كەلدiك. ەل باسىنا مىنانداي قيىن زامان تۋعان شاقتا سونىڭ ءبارiن ۇمىتىپ، حالىقتى قورعاۋعا بەل شەشiپ كiرiسۋگە تيiسپiز. سانامىزدىڭ سiلكi­نەتiن ۋاقىتى كەلدi. ازامات بولساق، رۋحىمىزدىڭ ولمە­گەنiن كورسەتەيiك. حالىقتى ەمەس، سوتتاسا بiزدi سوتتاسىن. جازىقسىز جاستاردى ەمەس، قاماسا بiزدi قاماسىن تۇرمەلەرiنە توپىرلاتىپ.

مۇرات اۋەزوۆ جاڭاوزەندەگi جاعدايدى سارالاي كەلiپ، "قازاقتىڭ قازاققا وق اتۋى يتتiك" دەگەن پiكiر بiلدiردi. مەن بۇل پiكiرمەن كەلiس­پەيمiن. قازاق قازاققا ەشۋاقىتتا دا وق اتقان ەمەس. قانداي ناۋبەت بولسا دا الاش ازاماتتارى بiرiن-بiرi جاماندىققا قيماعان. قىز الىسىپ، قىز بەرiسiپ ناعاشىلى-جيەندi بولىپ كەتكەن ءۇش ءجۇزدiڭ ازاماتتارى ەل شەتiنە جاۋ تيگەندە جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، الاشتىڭ كەڭ بايتاق جەرiن بiرگە قورعاسقان. قازاق ەمەس، بيلiك حالىققا وق اتتى. بيلiك! جاڭاوزەندەگi وق ماڭ­عىستاۋ حالقىنا عانا ەمەس، قازاققا قاراتىلىپ اتىلدى. بiز وسى اقيقاتتى اشىق جانە باتىل ايتا بiلۋiمiز قاجەت.

- مۇنداي جاعداي قايتالانباۋى ءۇشiن قايتپەك كەرەك؟

- بيلiكتiڭ iشiندە رەۆيزيا ءجۇر­گiزiپ، وتiرiكتiڭ باتپاعىنا باتىپ كەتپەي تۇرعاندا بiر تازارتىپ العان ابزال. جاعىمپاز، الاياق، ەكi­جۇزدi شە­نەۋ­نiكتەردەن ارىلىپ، قولىنان iس كەلەتiن مەملەكەتشiل ازاماتتاردى بيلiككە كوبiرەك تارتقان ءجون. بiراق مەن بيلiكتەگiلەردiڭ بارiن جاپپاي جامانداۋدان اۋلاقپىن. نەكەن-ساياق بولسا دا، وندا دا قازاققا جانى اشيتىن ازاماتتار بار.

- مىسالى كiمدەردi ايتار ەدiڭiز؟

- ايتالىق، استانا قالاسىنىڭ اكiمi يمانعالي تاسماعامبەتوۆتi ۇلتقا جانى اشيتىن، مەملەكەتشiل ازامات سانايمىن. بۇل ازامات تۋرالى نەشە ءتۇرلi قاڭقۋ سوزدەر جەلدەي گۋلەگەندە وعان اراشا ءتۇسiپ، "التىن وردا" گازەتiنە ماقالا جازعانمىن. شاڭىراق وقيعاسىنان سوڭ يمەكەڭە قارا كۇيە جاعىلا جازداعانى دا راس. دەگەنمەن يمانعالي اشىنعان جۇرت پوليتسەيدi تiرiدەي وتقا ورتەپ جiبەر­سە دە، حالىققا قارسى وق اتۋعا بۇي­رىق بەرگەن جوق قوي.

مادەنيەت جانە اقپارات مي­نيسترi دارحان مىڭباي دا بiلiمدi, تەكتi ازامات. شەنەۋنiك بولىپ شiرەنبەيدi, ءوزiن وتە قاراپايىم ۇستايدى. استاناعا كەلگەنiمدە مەن ونىمەن كەزدە­سiپ، ۇزاق سويلەستiم. كوپ نارسەدەن حابارى بار جانە ۇلتقا شىن جانى اشيتىن ازامات بولىپ كورiندi ماعان ول جiگiت.

بيلiكتە جۇرگەن دارحان قى­دىرالi دەگەن تالانتتى iنiممەن تانىسقانىما بiراز ۋاقىت بولدى. مۇستافا شوقاي تۋرالى جازعان كiتابىن اسا ۇلكەن سۇيiسپەنشiلiك­پەن، قىزىعا دا، قىزعانا وقىپ شىقتىم. بيلiكتە وسىنداي ساۋلەسi بار جiگiتتەردiڭ جۇرگەنiنە iشتەي قۋاندىم. قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىن اتقارۋعا ارمان قىرىقباي دەگەن ازاماتتىڭ قانداي ەڭبەك سiڭiرگەنiن "جاس الاش" گازەتiندە ءامiرحان مەڭدەكە جاقسى جازدى.

وكiنiشكە قاراي مۇنداي ازاماتتار بيلiكتە وتە از، ساۋساقپەن سانارلىقتاي. ۇلتقا جانى اشيتىن، بiلiمدi جiگiتتەردi بيلiككە كوبiرەك تارتۋ قاجەت. بiزدە ءبارiن دە بيلiك شەشەدi عوي. بiلiمدi ازاماتتار بيلiك باسىندا كوبەيسە، قوعامدا جاقسى وزگە­رiستەر جاساي الاتىنىنا سەنە­مiن. توڭكەرiس قازاققا ەش جاقسىلىق اپەرمەيدi. ءبارiن دە ۇستامدىلىقپەن، پاراساتپەن، زاڭ جولىمەن شە­شەيiك.

- تاياۋدا عانا وتكەن جاس اقىنداردىڭ باس قوسۋىندا سiز جاڭاوزەن كوتەرiلiسi جايىندا ولەڭ جازباعان iنiلەرiڭiزگە رە­نiشتi ەكەنiڭiزدi بiلدiردiڭiز. جاس اقىنداردىڭ جاڭاوزەن جايىندا ولەڭ جازباۋى ولاردىڭ جاسىقتىعىن كورسەتە مە، الدە اعا بۋىننان جۇققان جاعىمپازدىق دەرت پە؟ قازiرگi جاس اقىنداردىڭ اراسىندا كەشەگi ماحامبەتتەر مەن ماعجانداردىڭ كۇرەسكەرلiك رۋحى نەگە جوق؟

- نەگە ەكەنiن بiلمەيمiن، اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ بويىندا كەشەگi كەڭەستiك داۋiردەن قالىپ قويعان بiر ۇرەي بار. مۇنىڭ سىرى ارiدە جاتىر دەپ ويلايمىن. ويتكەنi وتكەن عاسىرداعى ادەبيە­تi­مiز قانعا تۇنشىققان قايعى-قاسiرەت پەن ازاپتى جاعدايدا جاسالدى. ادەبيەتiمiزدiڭ التىن ءداۋiرiنiڭ iرگەتاسىن قالاي الاتىن تۇلعالارىمىزدىڭ ءبارiنiڭ باسى شابىلدى. سiبiرگە ايدالدى. رۋحىمىز كiسەندەلiپ، قوعامداعى شىندىقتى، ۇلتىمىزعا جاسالىپ جاتقان قياناتتى ۇزاق جىلدار بويى ايتا المادىق. اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ رۋحى ازات بولمادى.

قازاقستان تاۋەلسiزدiككە قول جەتكiزگەنiمەن، رۋحىمىز ءالi دە ازاتتىق العان جوق. مiنە، سوندىقتان تاۋەلسiزدiكتi جىرلاعان جاس اقىندارىمىز شىن نيەتiمەن وعان سەنبەيدi. رۋحاني ازاتتىققا قول جەتكiزە الماعاندىقتان ولاردىڭ ساناسى داعدا­رىس­قا ۇشىراعانداي كورiنەدi ماعان. ءبارi دە اسپانعا قاراپ، كوكبورiشە وتiرiك ۇليدى، بولمايتىن نارسەگە تورىعادى. باسپاناسىنىڭ، جاعدايىنىڭ جوقتىعىن ايتىپ قانا جىلايدى. ۇلكەن، كەلەلi ماسەلەلەرگە ارالاسۋدان قورقادى. وكiنiشتiسi, بۇگiنگi تاڭداعى جاستاردىڭ پوەزياسى قالىپتاسۋ كەزەڭiنەن وتە الماي جاتىر. بiزدە جاس اقىن بولۋدىڭ مەرزiمi تىم ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەندەي كورiنەدi ماعان. ادەبيەت ەمەس، ادەبيلiك باسىم بiزدە. ءسوز ءولiپ قالعان. ول سەنi ەندi تولعاندىرا المايدى. شەبەر جاسالعان، بiراق جانى جوق، سەنiڭ سەزiمiڭدi سەلت ەتكiزبەيتiن ولەڭدەر قاپتاپ كەتتi. جاس اقىندارىمىز بiر-بiرiنەن اۋماي بارادى. بiرiنiڭ قولتاڭباسىن ەكiنشiسiنەن اجىراتا المايسىڭ. ەگiز قوزىداي ۇقساس.

رۋحتى پوەزيا جوق بۇگiن. پوەزيا مiنەزiنەن ايىرىلدى. بiراق، ول ءۇشiن جاستاردى جازعىرا بەرۋگە دە بولمايدى. ويتكەنi قازiر بiزدiڭ ادەبيە­تiمiزدە جاستاردى رۋحتاندىراتىن ۇلكەن يدەيا بولماي تۇر. ونى جاقسارت­قىسى كەلەتiن پيعىل دا، ۇمتىلىس تا جوق قوعامىمىزدا. ال ادەبيە­تiمiز­دەگi ءولi كلاسسيك، تiرi لاۋرەاتتارىمىز جاستاردى جاعىمپاز، ساتقىن، ەكiجۇزدi, الاياق، دۇنيەقوڭىز ەتiپ تاربيەلەۋدە. مەملە­كەتiمiزگە وتتاي جانعان مiنەزدi جاستار كەرەك بولماي قالدى. ويتكەنi بiزدەگi بيلiك ۇنەمi بەتi جىلتىراپ، ءبارiن وتiرiك ماقتايتىن جاستاردى كوتەرمەلەيدi. جانىنا جاقىنداتىپ، قىزمەت بەرەدi. قازبا-بايلىقتارىمىزدى قالاي ارزانعا ساتساق، جاستارىمىزدى دا ءدال سولاي ارزانعا، تىم ارزانعا ساتىلۋعا ۇيرەتiپ جاتىرمىز. ونەر ادامى جۇمسالماۋعا تيiس. جۇرەگi كiرلەگەن اقىننىڭ جان الەمi دە بىلعانادى، رۋحى دا ولەدi. ۇلى جازۋشى گوگولدiڭ بۇل تۋرالى "پورترەت" اتتى كەرەمەت پوۆەسi بار. مiنە، وسى پوۆەسiندە ۇلى جازۋشى: "قاراپا­يىم ادامدارعا كەشiرiلەتiن پەن­دەشiلiك، تالانتقا كەشiرiلمەيدi" دەپ جازادى.

- پرەزيدەنتكە ارناپ ودا جازعانداردىڭ جامان بولعانى جوق. ءبارi دە ءۇي الىپ، ءار ءتۇرلi سىيلىقتارعا يە بولۋدا. وسى ءۇردiس اقىنداردىڭ قولىنا قالام الىپ ودا جازۋعا ءماج­بۇرلەيتiن ءتارiزدi مە قالاي...

- وعان سونشاما تاۋسىلۋدىڭ قاجەتi جوق. پاتشانى ماقتاپ ودا جاز­عان اقىندار قاي زاماندا دا بول­عان. شىن تالانت ادەبيەتكە قوشەمەت كورۋ ءۇشiن ەمەس، ادامگەرشiلiك مۇراتتاردى جىرلاۋ، قوعامداعى ادiلەت­سiزدiكتەرمەن كۇرەسۋ ءۇشiن كەلەدi. ادەبيەت - ادامتانۋدى عانا ەمەس، ادام بولىپ قالۋدى دا ۇيرەتەتiن ۇلى ونەر. بiز اباي مەن مۇقاعاليدى قارا توبىردىڭ ورتاسىندا دا ادام بولىپ جارقىراپ جۇرگەنi ءۇشiن ەرەكشە جاقسى كورەمiز عوي.

- جازۋشىنىڭ بەدەلiن كوتەرۋ ءۇشiن نە iستەگەن ءلازiم؟

- بiز كوبiنەسە جازۋشى بەدەلiنiڭ قۇلدىراۋىن ماتەريالدىق جاعدايىنىڭ تومەندەپ كەتكەنiمەن عانا بايلانىستىرىپ ءجۇرمiز. ارينە، مۇنداي پiكiردiڭ دە جانى بار. كەڭەس وداعى كۇيرەمەي تۇرعان جىلدارى قالامگەر بيلiككە تاۋەلدi بولماي، رۋحاني الە­مiن­دە ءومiر ءسۇرiپ، قوماقتى قالاماقى الىپ، جازۋشىلىقپەن ارمانسىز اينالىستى. دەگەنمەن، سول جىلدارداعى جازۋشىنىڭ ابىرويلى بولۋى - ونىڭ تۇر­مىس-تiرشiلiگiنە جەتكiلiكتi اقشا تاۋىپ تۇرعانىمەن عانا بايلانىستى ەمەس. رەسەيدiڭ ءسوز ونەرiنە ەلiكتە­گەندiكتەن بە، الدە ۇلىلارىنا ۇقساعىمىز كەلگەن­دiكتەن بە، بiلمەي­مiن، سول زاماندا بiزدiڭ بويىمىزدا ورىس­تىڭ ۇلكەن اقىن-جازۋشىلارىنىڭ تابيعاتىنان جۇققان بiر اسىل قاسيەت بولدى. وتiرiك سويلەۋدەن ۇيالاتىنبىز، اردان اتتاپ كەتۋدi ءولiم سانايتىنبىز، بيلiكتiڭ اياعىنا جىعىلىپ، قولىن سۇيمەيتiنبiز. ال تاۋەلسiزدiك العاننان بەرگi جيىرما جىلدىڭ iشiندە بiز بارىمىزدان ايىرىلىپ، بيلiككە قۇلدىق ۇرىپ، كۇننەن-كۇنگە كەرi كەتiپ، ۇياتسىزدىقتىڭ باتپاعىنا باتىپ بارامىز. بيلiكتiڭ تاستاعان سۇيەگiنە ءماز بولىپ، تابانىن جالاۋعا دايىن تۇرعان ادەبيەتتە قانداي ۇلى رۋح پەن يدەال بولۋى مۇمكiن؟

نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرi, جازۋشى ماريو ۆارگوس لوسا سوناۋ 1967 جىلى رومۋلو گالەگوسا اتىنداعى سىيلىقتى الىپ تۇرىپ: "جازۋشى كەشە دە، بۇگiن دە، ىلعي دا نارازى بولۋى تيiس. ءومiردiڭ جابايى شىندىعىن قابىلداعان جانە ونىمەن كەلiسكەن ادامنان جازۋشى شىقپايدى" - دەگەن ەدi. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبە­بiم، بيلiكپەن اۋىز جالاسقان نەمەسە كەلiسiمپازدىققا بارعان ادەبيەت ماڭگiلiك قاسيەتiن جوعالتىپ، قوعامنىڭ ۋاقىتشا عانا قاجەتiنە جارايتىن ارزانقول دۇنيەگە اينالادى. بارشا رەجيمدەردiڭ رەپرەسسيالىق تسەنزۋرانى ەنگiزiپ، ەركiندiكتi اڭساعان جازۋشىلاردى تۇرمەگە قاماپ، جاعىمپازدار مەن الاياقتاردى كوتەرمەلەپ، رۋحى ازات اقىندارعا قارسى نەشە ءتۇرلi ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەردi ۇيىمداستىرىپ جاتاتىنىنىڭ سەبەبi نەدە ەكەنiن ويلانىپ كوردiڭiز بە؟ ويتكەنi جازۋشى شىعارماسىنداعى ۇلكەن يدەيادان رۋحتانعان حالىق قوعامداعى ادiلەتسiزدiككە، ۇياتسىزدىققا، ارسىزدىققا قارسى بۇلiك باستاپ، رەجيمدi توڭكەرiپ تاستاۋى ىقتيمال. ازاماتتىق ءۇنi بيiك ادەبيەت بارلىق ۋاقىتتا دا ءومiردiڭ جالعان كورiنiسiن اشكەرەلەۋمەن كەلەدi.

سۋرەتكەرلiكتiڭ تiل، فورما، ستيل، سيۋجەت ت.س.س ونەردiڭ فورمالدىق جاعىنا عانا نازار اۋدارعان ادامنان ۇلى اقىن نەمەسە ۇلى جازۋشى شىقپايدى. ونداي ادامدا بەدەل دە بولمايدى. بولعان كۇننiڭ وزiندە ول وتiرiك، ەرتەڭگi كۇنi-اق ۇمىتىلاتىن بايانسىز بەدەل. جازۋشىلىق - سەنiڭ ازاماتتىق پوزيتسياڭ. ازاماتتىق ۇنiنەن ايىرىلعان ادەبيەت - ولi ادەبيەت. وكiنiشكە قاراي بiزدiڭ بۇگiنگi ادەبيەتiمiزدiڭ ازاماتتىق ءۇنi جىلدان-جىلعا باسەڭسiپ بارادى. ونداي ءسوز ونەرiندە ۇلى بەدەل قايدان بولسىن؟! ادەبيەتiمiز رۋحسىزدىق دەر­تiنە شالدىقتى. كورسەقىزارلىق، جاعىمپازدىق، الاياقتىق، ارسىزدىق، داڭ­عويقۇمارلىق، ەكiجۇزدiلiك سياقتى جامان ادەتتەر ۇلتتىق مiنەزiمiز بولىپ كەتتi. قوعاممەن بiرگە اقىن-جازۋشىلارىمىز دا ازىپ-توزىپ بiتتi. حالىقتى بيiك ماقساتتارعا قۇلشىندىراتىن ۇلى يدەيالاردىڭ ءبارi ءولiپ، ادەبيەتiمiز ۇمتىلىسى جوق، يدەالسىز الەمگە اينالدى.

-   "كۇنiنە توقسان ءتۇرلi پالە كورسەڭ، سوندا دا كۇدەر ۇزبە بiر اللادان" دەيدi عوي دانا حالقىمىز. كەلەر كۇننەن نەنi ءۇمiت ەتە­سiز، نەدەن سەكەمدەنەسiز؟ جالپى، قازاق حالقىنىڭ بولاشاعى بار ما؟

- كەلەشەكتەن ءۇمiت كۇتپەسەم، بۇل سۇحباتتى ساعان بەرمەس ەدiم. كۇننەن-كۇنگە ۇساقتالىپ بارا جاتسا دا ءبارiبiر مەن وسى بايعۇس قازاعىمدى شەكسiز سۇيەمiن. ەگەر مەن ءوز ۇلتىمدى سونشالىقتى قاتتى جاقسى كورمەسەم جاڭاوزەندەگi جاستار قانعا تۇنشىققاندا جانىم اۋىرماس ەدi. ورىس اقىنى اندرەي ۆوزنەسەنسكي بiر ولەڭiندە "رەسەي مەن سەنiڭ بiر تامشى قانىڭمىن. سەن اۋىرساڭ، مەن دە دەرت­كە شالدىعامىن" دەگەن ەكەن. مەن قازiر قازاقتىڭ بايلارى قۇلدىققا ساتىپ جiبەرگەن وتانىمداي سىرقاتپىن. بiراق بۇل جامان دەرتتەن جازىلۋدىڭ قانداي جولى، امالى بار؟ بiلمەيمiن. بيلiكتەگiلەر حالىقتى سۇلiكتەي سورىپ، توناۋدان باسقانى ويلامايدى. زيالىلارىمىز كiمنiڭ تارىسى پiسسە، سونىڭ تاۋىعى بولىپ ءجۇر. اناۋ جوعارىداعى كiسiگە ولگەنشە تاقتا وتىر­عاننان باسقا ەشتەڭەنiڭ دە كەرەگi جوق. ۇلتقا ۇلگi قىلاتىن ادام قالمادى قوعامدا. ءبارi قۇردىمعا كەتiپ بارادى. تiل دە، دiل دە، رۋح تا، ار-ۇياتىمىز دا، ادەبيەتiمiز دە.

دەگەنمەن، مەن ۇلتىمىزدىڭ با­قىت­قا جەتiپ، شىن تاۋەلسiزدiك الاتىن كۇنiنiڭ جاقىن قالعانىنا سەنەمiن. رۋحىمىز تiرiلiپ كەلەدi. جاڭاوزەندەگi بولعان جاعداي - سونىڭ ايقىن كورi­نiسi. اباي اتامنىڭ ايتاتىنى بار ەمەس پە: "جاماندىقتى كiم كورمەيدi? ءۇمiتiن ۇزبەك - قايراتسىزدىق. دۇنيە­دە ەش نارسەدە بايان جوق ەكەنi راس، جاماندىق تا قايدان بايانداپ قالادى دەيسiڭ؟ قارى قالىڭ قىستىڭ ارتىنان كوگi مول، جاقسى جاز كەلمەۋشi مە ەدi".

- اڭگiمەڭiزگە راحمەت!

اڭگiمەلەسكەن سەرiك جولداسباي.

«جاس الاش» گازەتى