باسى: ورالعاندار ەلى – يزرايل

تاريحشىلار ەۆرەيلەردى ريم يمپەرياسىنىڭ قاتىگەز ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن ءوز وتانىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى دەسەدى. بىراق مۇنداي كوزقاراستا بەلگىلى ءبىر جاڭساقتىق بار سياقتى. ارينە، ەشبىر ۇلت كىر جۋىپ، كىندىك كەسكەن قاسيەتتى  مەكەنىنەن وڭايشىلىققا قول ۇزبەسى انىق. ەۆرەيلەردىڭ پالەستينادان كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى ريم يمپەرياسىنىڭ تاعىلىق ساياساتىنان بولعاندىعى داۋسىز. بىراق، سوناۋ ىقىلىم زامانداعى ءداۋىت، سۇلەيمەن پاتشالار داۋىرىندە-اق  ەۆرەيلەر باسقا جەرلەرگە قونىس اۋدارىپ، جات ەلدەردى پانالاي باستاعان بولاتىن. ول كەزدە كوپتەگەن ەۆرەي ساۋداگەرلەرى ساۋدا-ساتتىقتىڭ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى مىسىرعا، سيرياعا قونىس اۋدارعان ەدى. ال ەۆرەيلەردىڭ تولىعىمەن ءوز وتانىن تاستاپ شىعۋى جات ەلدەردىڭ شاپقىنشىلىعىنىڭ سالدارى بولاتىن.  اسسيريانىڭ ءيزرايلدى تالقانداۋىنان باستاپ «ۆاۆيلون قۇلدىعى»، وعان جالعاسقان ريم يمپەرياسىنىڭ ۇستەمدىگى ولاردىڭ وتانسىز بوسقىندارعا اينالۋىنىڭ باستى سەبەپ ەكەنى داۋسىز.

جاڭا ەرانىڭ 70-جىلدارىنداعى ساناقتارعا قاراعاندا، پالەستينادا 3 ملن ەۆرەيدىڭ ءومىر سۇرگەنى ايتىلادى. مىسىردا، سيريادا، كىشى ازيا مەن مەسوپوتاميادا جيىنى 1 ملن-داي ەۆرەي ءومىر ءسۇرىپتى. ال كۇللى الەمدە 8 ملن-داي ەۆرەي بولعان دەسەدى. سول داۋىردە بۇل تىم قوماقتى جان سانى. ريم يمپەرياسى بار-كوحبا كوتەرىلىسىن تاعىلىقپەن جانىشتاعاننان كەيىن ءتىرى قالعان ەۆرەيلەر ءوز وتانىن تاستاپ، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە باس ساۋعالاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سودان باستاپ پالەستينانىڭ تاريحى ەۆرەي حالقىمەن بايلانىستى بولعان جوق. مىسىرعا، سيرياعا، كىشى ازيا مەن مەسوپوتامياعا بوسىپ بارعان ەۆرەيلەر بىرتىندەپ جەرورتا تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىنداعى ەلدەرگە قونىستانا باستادى. ودان ءارى باتىس ەۋروپاعا دا باس ساۋعالاپ باردى. ولار الدىمەن ەۋروپا، ازيا، افريكا – ءۇش قۇرلىققا قونىستاندى دا، بىرتىندەپ الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە شاشىراي قونىستاندى.

جاڭا ەرانىڭ 7-عاسىرىندا يسلام ءدىنىنىڭ كەڭ تارالۋىمەن اراب يمپەرياسى داۋرەن ءسۇرىپ، ونىڭ تەرريتورياسى باتىس ازيا، سولتۇستىك افريكا جانە ەۋروپاداعى يسپانياعا دەيىن كەڭەيدى. ەۆرەيلەر يسلام ءدىنىن قابىلداعىسى كەلمەدى. سول سەبەپتى مۇحاممەد پايعامباردىڭ جانە ودان كەيىنگى اراب حاليفالارىنىڭ ەۆرەيلەرگە ىقىلاسى اۋعان جوق. سوعان قاراماستان، ەۆرەيلەر باتىس ەۋروپاداعى حريستياندار ۇستەمدىك ەتكەن ەلدەرگە قاراعاندا الدەقايدا ەركىن، باقۋاتتى عۇمىر كەشتى. مىسالى مەسوپوتاميادا ەۆرەيلەر ءوز دىندەرىن ەركىن ۋاعىزداپ، عيباداتحانالار تۇرعىزدى. قالاعان مەكەندەرىنە قونىستانىپ، ءوز كاسىپتەرىمەن اينالىستى. ءتىپتى، وردادا جوعارى شەندى مانساپ العاندار دا بولدى. ءحىى عاسىرعا كەلگەندە پالەستينانىڭ وزىندە 40 مىڭداي ەۆرەي، جيىرما عيباداتحانا، ونداعان ءدىني مەدرەسەلەر بولدى. يسپانيانى مۇسىلماندار بيلەگەن داۋىردە ەۆرەيلەر بيلىككە سەنىمدى حالىقتار رەتىندە تانىلىپ، ەرەكشە قامقورلىقتارعا بولەندى. سەبەبى،  قاسيەتتى يسلام ءدىني سەنىمگە زورلىق جاساۋدى جات كورەدى. مۇسىلمانداردىڭ شاراپاتىنىڭ ارقاسىندا ارابتاردىڭ مادەنيەت ورتالىعى سانالاتىن كوردوبادا ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ايتارلىقتاي كوپ بولدى. جانە ولاردىڭ كوپتەگەن مەكتەپ-مەدرەسەلەرى بوي كوتەردى. ولاردىڭ اراسىنان سانداعان ەۆرەي فيلوسوفتارى، ماتەماتيكتەرى، ءتىل عالىمدارى، مەديتسينا عالىمدارى جانە ءدىني عۇلامالار ءوسىپ جەتىلدى. ەۆرەيلەردىڭ اراسىنان اكىمشىلىك قۇرلىمداردا جوعارى شەندى مانساپتىلار، ءتىپتى ۋازىرلەر مەن اسكەري قولباسىلار دا بولدى. وسى داۋىردە ەۆرەيلەردىڭ اقىل-پاراساتى جارقىراي كورىندى. اسىرەسە، مادەنيەتكە بولعان ۇلەسى ەرەكشە قوماقتى ەدى. مۇنى ءبىر قىرىنان ولاردىڭ باتىس پەن شىعىستى بىردەي شارلاپ، ەركىن كەزىپ جۇرەتىن جيھانگەزدىگىنىڭ پايداسى دەسە دە بولادى، ولار سول ارقىلى باتىس پەن شىعىستىڭ مادەنيەتىن توعىستىرۋشى ءرولىن اتقاردى. ولار اراب ەلدەرىنىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارىن الدىمەن يربيت تىلىنە اۋدارىپ، ودان سوڭ، حريستياندار ەلىندەگى ەۆرەيلەر ونى لاتىن تىلىنە اۋدارىپ وتىردى. ءسويتىپ، ەۆرەيلەر اراب مادەنيەتىن، شىعىس مادەنيەتىن جانە گرەك مادەنيەتىن سالىستىرمالى تۇردە قاراڭعى، مەشەۋ، حريستيان دىنىندەگى باتىس ەۋروپاعا تاراتىپ، ەۋروپانىڭ دامۋىنا يگى ىقپال جاساپ وتىردى.

مۇسىلمان ەلدەرىندەگى ەۆرەيلەرمەن سالىستىرعاندا باتىس ەۋروپاداعى ەلدەردە ءومىر سۇرەتىن ەۆرەيلەردىڭ تاعىدىرى تىم ايانىشتى بولدى. ەۆرەيلەر باتىس ەۋروپاعا اياق باسقان كۇننەن باستاپ، شەت-شەگى جوق قورلاۋ مەن قۋدالاۋعا ۇشىرادى. ءتىپتى بۇل ءوڭىر جاراتىلىسىنان-اق ەۆرەيلەرگە قانى قاس، ولارعا قارسى قۋعىن مەن سۇرگىننىڭ مەكەنىنە اينالعانداي كورىنەتىن. ەۆرەيلەر نە سەبەپتى ورتا عاسىردا ەۋروپالىقتاردىڭ قىرىنا ءىلىنىپ، قۋعىنعا تۇسەدى؟ بۇل ادامنىڭ اقىلى جەتپەيتىن حيقمەتكە تولى قۇبىلىس. قۇدايدىڭ پەندەسى، ادامنىڭ بالاسى نە سەبەپتى ءبىر-بىرىنە وشتىك پەن قاستىق سايلاۋعا ءتيىس؟ جۇزدەگەن جىلداردان بەرى عىلىمي ورتادا عالىمداردىڭ كوزقاراسى ءبىر ارناعا توعىسقان ەمەس. جالپىلاي قاراعاندا، ورتا عاسىرداعى ەۋروپانىڭ ەۆرەيلەرگە قارسى وشپەندىلىگىنىڭ تاريحي، ءدىني، مادەنيەت جانە ەكونوميكالىق جاقتاعى سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن. مۇنىڭ ىشىندە  دىندىك مادەنيەت ەڭ باستى سەبەپ دەۋگە بولادى. تاريحي تۇرعىدان قاراعاندا ورتا عاسىرداعى ەۋروپا ريم يمپەرياسىنىڭ ەۆرەيلەرگە قاراتقان وشپەندىلىگى مەن قۋدالاۋىنىڭ تاريحي جالعاسى. جاڭا ەرانىڭ 4-عاسىرىندا حريستيان ءدىنىن العاش قابىلداعان كونستانتينوپولدىڭ يمپەراتورى ەۆرەيلەردى تەجەيتىن العاشقى جارلىعىن شىعاردى. وندا: «ەۆرەيلەر وزدەرىنىڭ ءدىني سەنىمىن وزگەرتۋگە بولمايدى جانە باسقالاردىڭ دا حريستيان ءدىنىن قابىلداۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋگە حاقىسى جوق. ولاي بولعان جاعدايدا -ءولىم جازاسىنا كەسىلەدى. ەۆرەيلەردىڭ حريستيان دىنىندەگىلەرمەن نەكەلەسۋىنە، ءبىر داستارقاندا وتىرىپ تاماق ىشۋىنە، جاڭا ەۆرەي عيباداتحانالارىن سالۋىنا ، ەسكى ۇليەرىن جوندەپ، قالپىنا كەلتىرۋىنە بولمايدى. ەۆرەيلەر قۇل يەلەنۋىنە، ارميا قاتارىندا قىزمەت ەتۋىنە تىيىم سالىنادى. ولار مەديتسينا، ءدارى جاساۋ قاتارلى كاسىپپەن اينالىسۋىنا رۇقسات جوق. ولار جات دىندەگىلەرمەن قاتارداعى ازاماتتار سياقتى سوت ىستەرىندە «سەنىمدى كۋاگەر» بولۋعا تولىمدىلىعى جوق» دەگەن قورلاۋ، كەمسىتۋ سيپاتىنداعى كوپتەگەن تارماقتاردان تۇراتىن. اتالعان جارلىقتاعى وسى تارماقتاردى كەيىن كەلە ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تۇگەلگە جۋىعى مۇرا ەتىپ قالدىرىپ، ودان بەتەر كۇشەيتىپ جىبەردى.

ءدىني، مادەني سەبەپتەرگە كەلسەك، ەڭ الدىمەن، ەۆرەيلەردىڭ اتا-باباسى يسا پايعامباردى ولتىرگەن قۇندىگەر بولىپ شىعادى. حريستيانداردىڭ تانىم-تۇسىنىگىنشە، يسا الەمدى قۇتقارۋشى اللانىڭ ەلشىسى. قۇدايدىڭ نۇرىنان جارالعان بالاسى. ونى ەۆرەيلەردىڭ اتا-باباسى كرەستكە شەگەلەپ، ازاپتاپ ولتىرگەن. بيبليانىڭ «تاۋرات پەن ءىنجىلدىڭ تولىق جيناعىنداعى» 4 كيەلى كىتاپتىڭ ىشىندەگى «ەۆانگەليەدە» جازىلۋىنشا يسا ياھۋدي ءدىنىنىڭ ءداستۇرلى ۇستانىمىنا قارسى شىعىپ، مۇساعا تۇسكەن تاۋراتتاعى وسيەتتەردى وزگەرتكىسى كەلگەن. ول ءتىپتى ءوزىن ەرەكشە قۇدىرەت يەسىنە بالاپ، ەگەر ادامدار قاسيەتتى سارايدى قيراتار بولسا، ول ءۇش كۇن ىشىندە ول سارايدى قايتادان قالپىنا كەلتىرۋگە قابىلەتتى ەكەندىگىن ايتادى. يسانىڭ ءاربىر ىستەرى ەۆرەيلەردىڭ قىزعانىشىن قوزعاعان. يەرۋساليمدەگى ياھۋدي راۆۆيندەرى يسانى ۇستاپ، ريم گۋبەرناتورى پيلاتقا تاپسىرىپ، ونىڭ كرەستكە شەگەلەپ ولتىرۋىنە سەبەپكەر بولعان. «ەۆانگەليەدە» ەۆرەيلەردىڭ وزدەرى جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا دەيىن يسانىڭ ولىمىنە قۇندىگەر ەكەندىگى جازىلعان دەسەدى. سول سەبەپتى حريستياندار ەۆرەيلەردى ءتاڭىردىڭ جازۋىنا قارسى كەلىپ، كەشىرىلمەس قىلمىس جاساعانداردىڭ ساناتىنا جاتقىزادى. كەيىن كەلە ءىشىنارا حريستيان ءدىندارلارى يسا ولتىرىلگەننەن كەيىنگى ەۆرەيلەر ءدال سول يسانى ساتىپ كەتكەن مۇنافىق تايتانوستىڭ ۇرپاقتارى ەكەن دەگەن ساۋەگەيلىك پەن وسەك تاراتىپ ەۆرەيلەرگە دەگەن وشپەندىلىكتىڭ وتىن ودان بەتەر ۇرلەي ءتۇستى. بۇل قيسىنعا سەنسەك، ەۆرەيلەر حريستيانداردىڭ الدىنداعى كەشىرىلمەس كۇناھارلار سانالادى. سول سەبەپتى ولاردىڭ كوزىن قۇرتقاندا عانا كەگى تارقاماق. حريستيان ىلىمىنە قاراعاندا، قاسيەتتى قۇران يسا پايعامباردىڭ ءولىمىن ءادىل تارازىلاعاندىعىن استىن سىزا وتىرىپ اشىق دارىپتەۋگە ءتيسپىز.

ەۋروپانىڭ فەودالدىق قوعامى ەۋروپاعا اۋىپ بارعان عۇندار تاراپىنان كۇيرەتىلگەن باتىس ريم يمپەرياسىنىڭ  قيراعان جۇرتىندا قايتا تۇلەگەن مەملەكەتتەر بولاتىن. ەۋروپالىق تاريحشىلار عۇنداردىڭ مادەنيەت ورەسى ريمدىكتەردەن كوش كەيىن بولعاندىقتان، ولار قۇرعان فەودالدىق مەملەكەتتەر ريمدىكتەردىڭ ادامزات ءۇشىن جاساعان وزىق مادەني مۇرالارىن قابىلداماي، حريستياندىق ءدىني اجىرعىعا مۇراگەرلىك ەتىپ، سونىڭ قۇلىنا اينالدى دەپ سانايدى. شىنداپ كەلگەندە، حريستيان ءىلىم مەن عۇنداردىڭ ءۇش قايناسا، سورپاسى قوسىلمايدى. عۇندار تاڭىرگە تابىناتىن كوشپەندى ۇلىس. ولاردىڭ قاتىسۋىنسىز-اق حريستان ءدىنى بىرنەشە عاسىردىڭ ىشىندە-اق  كۇللى ەۋروپاعا تاراپ ۇلگەردى. شىركەۋلەر بارلىق ەلدى-مەكەندەردە بوي كوتەردى. ريمدە بوي كوتەرگەن ۆاتيكانداعى كاتوليك شىركەۋى جانە ريم پاپاسى ەۋروپادا تەڭدەسسىز رۋحاني بەدەلگە يە بولدى. شىركەۋ ءىنجىلدى ەشقانداي شەك كەلتىرۋگە بولمايتىن تالاسسىز اقيقات سانايدى جانە ول بارلىق كاتوليك ءدىندارلارىنىڭ ءىس-ارەكەتىنىڭ قۇبىلاناماسى سانالادى.  سول سەبەپتى دە حريستيان ءدىنىن قابىلداعان بارلىق قاراشا حالىق حريستياندىڭ ەۆرەيلەر جونىندەگى ايتقاندارىن ءشۇباسىز قابىلداپ، قالتقىسىز سەنەدى. ولار يسانى ولتىرگەن ەۆرەيلەردى شىركەۋ بيلىگىنىڭ ايتۋىمەن الباستىلار ساناتىندا قابىلدادى. بۇدان تىس،  حريستيان ءدىنى ءبىر كەزدەگى ياھۋدي دىنىنەن ءبولىنىپ شىققان، سونىڭ ءبىر تارماعى دەگەن ۇعىم دا حريستيان ءدىندارلارى ءۇشىن قابىلداۋعا اۋىر، شىندىققا ساي كەلمەيتىن ساندىراق سانالادى. الەمدەگى تەڭدەسسىز اقيقات ءوز قولىمىزدا دەپ ويلايتىن ۆاتيكان شىركەۋى ءۇشىن حريستيان ءدىنى ياھۋدي ءدىنىنىڭ قول بالاسى دەگەن تۇسىنىك ولاردى ەۆرەيلەردىڭ اياعىنا جىعىپ بەرۋمەن بىردەي. سول سەبەپتى ولار تاۋراتتىق ءىلىمدى ۇستانۋشىلاردىڭ كوزىن قۇرتىپ، وزدەرى عانا اسىل ءدىننىڭ باستاۋىندا تۇرماق بولدى.

حريستيانداردىڭ دارىپتەۋىنشە ەۆرەيلەر قۇدايدىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان «الباستى ىبىلىستەر» بولعاندىقتان ولارعا تەجەۋ سالۋ، قورلاۋ مەن كەمسىتۋ تابيعي نارسە. حريستيان بيلەۋشىلەرى ەۆرەيلەردىڭ جەر يەلەنۋىنە جول بەرمەيتىن. ءتىپتى، ولاردىڭ ونەركاسىپ جانە اۋىلشارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋىنا دا تەجەم سالدى. ەندى ەۆرەيلەرگە تەك قانا ساۋدامەن اينالىسۋعا، ودان قالسا، جوعارى ءوسىمدى قارىز بەرۋدەن باسقا ءومىر سۇرەتىن جول قالماعان بولاتىن. حريستياندار يسلام دىنىندەگىلەر سياقتى ءوز ۇمبەتتەرىنە وسىممەن كۇن كورۋگە تىيىم سالاتىندىقتان، ولار اقشا كاپيتالىمەن اينالىسپايتىن. ال ەكونوميكانىڭ دامۋ زاڭى قارجىلىق قولداۋدان قول ۇزە المايتىن بولعاندىقتان بيلەۋشىلەر ەۆرەيلەرگە وسىنداي كەشىرىلمەس كۇناعا باتاتىن تىرلىكپەن اينالىسۋعا جول قويىپ ەدى.  كاسىپكەرلىك سالالارىنداعى شەكتەۋلەر مەن وزدەرىنىڭ ەرەكشە قارىم-قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ەۆرەيلەر تابىستى ساۋداگەر، ەسەپقور بانكير جانە اشكوز وسىمقورلارعا اينالدى. ولاردىڭ قولىنا توپتالعان اقشا كاپيتالى مەن قيساپسىز بايلىق اينالىپ كەلىپ، «اسا بايلىق جانعا قاس»-دەگەندەي، ولارعا جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەر مەن باقىتسىزدىق اكەلدى. ءدىنباسىلارى، اسكەري شونجارلار، ءتىپتى، پاتشالارعا دەيىن اقشا مەن بايلىقتى سۋشا ساپىرىپ  نەمەسە  تىنىمسىز جورىقتارعا اتتاناتىن بولعاندىقتان، ۇنەمى قازىناسى قاعىلىپ، ەۆرەيلەردىڭ بورىشكەرلەرىنە اينالاتىن. بۇل اينالىپ كەلىپ، وسىمقور ەۆرەيلەرگە دەگەن وشپەندىلىكتى ۇدەتە تۇسەتىن. سوندىقتان، ەۋروپاداعى مەملەكەتتەر نەمەسە جەرگىلىكتى بيلەۋشىلەر ەسەبىن تاۋىپ، ەۆرەيلەردى توناۋدى ادەتكە اينالدىردى. وسى ارقىلى ولار ەۆرەيدىڭ الدىنداعى بورىشتان قۇتىلادى جانە ءوز جان-دۇنيەسىندەگى قىزعانىش وتىن سوندىرۋگە سەبەپ تابادى.  مۇنداي باسسىزدىققا بارۋعا ولار ءتىپتى دە قينالمايدى. ول ءۇشىن قيسىنىن تاۋىپ، ءبىر جاپىراق جارلىق شىعارسا، جەتىپ جاتىر. سەبەبى، ەۆرەيلەر قانشا جەردەن باي بولعانىمەن، زاڭ جۇزىندە ولاردىڭ قوعامدىق ورنى مەن قۇقىتقتارى مۇلدە قورعالمايتىن. ياھۋدي دىنىنەن تىسقارى قاراشا حالىق تا ەۆرەي ساۋداگەرلەرى مەن وسىمقورلارىنىڭ قۇربانىنا اينالاتىن.  ولاردىڭ ەۆرەيلەرگە قاراتىلعان وشپەندىلىگى بيلەۋشىلەردەن اسىپ تۇسپەسە، كەم ەمەس ەدى. ولاردىڭ ەۆرەيلەرگە كوزقاراسى شەكسپيردىڭ «ۆەنەتسيا ساۋداگەرىندەگى» سومدالاتىن شەيلوكتىڭ وبرازىنان پارىقتى ەمەس بولاتىن. ۇلى شەكسپيردىڭ ءوزى  ەۆرەيلەردى اشكوز، بەزبۇيرەك، بورىشكەرلەردىڭ ەتىنەن ەت كەسىپ الۋعا تايىنبايتىن قاتىگەز قاراقشى بەينەسىندە ەلەستەتكەن سوڭ، قاتارداعى توبىردىڭ ولار تۋرالى نە ويلايتىندىعى بەسەنەدەن بەلگىلىتۇعىن.  ناداندىق پەن ءدىني سىڭارجاقتىلىقتىڭ كەسىرىنەن ادامدار ءوز باقىتسىزدىعى مەن كەدەيلىگىنە ەۆرەيلەردى كىنالاپ، اق-قارانى ايىرماستان، ىشتەگى بارلىق اشۋ-ىزاسى مەن اششى زاپىرانىن  ەۆرەيلەرگە توگىپ، ءوشىن سولاردان الاتىن. سول سەبەپتى دە ورتا عاسىرداعى ەۆرەيلەردى قۋعىن-سۇرگىنگە سالۋ تۇتاستاي حالىقتىق سيپات الدى. بىراق ەۋروپاداعى ەلدەردىڭ بيلەۋشىلەرى ءبىر قىرىنان ەۆرەيلەردى قۋدالاسا، تاعى ءبىر قىرىنان ولارعا مۇقتاج بولدى. سەبەبى، ەۆرەيلەر كاسىپكەرلىكتىڭ مايتالمان شەبەرلەرى بولعاندىقتان، مەملەكەتتىك قازىنالىق كىرىستىڭ اسا ماڭىزدى قاينار كوزى سانالاتىن. بىلايشا ايتقاندا، بەلسەندى سالىق تولەۋشىلەر ەدى. ولار كەيدە ەۆرەيلەردى قىرىنا الىپ، قۋدالايتىن. كەيدە ولاردىڭ اياعىنا باس ۇرىپ، ينۆەستور رەتىندە قايتا شاقىراتىن. مىسالعا، جاڭا ەرانىڭ 1182 جىلدان 1321 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا فرانتسيا ەۆرەيلەردى ءتورت رەت قۋعىنعا ءتۇسىرىپ، ءتورت رەت قايتا شاقىردى. ەۆرەيلەردىڭ انگليادا قونىستانعانىنىڭ نەبارى ەكى ءجۇز جىلدىق تاريحىندا 1066 جىلعى نورماندىق باسىپ الۋدان باستاپ، 1290 جىلعى ەدۋارد ءى ەۆرەيلەردى قۋدالاۋ جونىندەگى جارلىعى جاريالانعانعا دەيىن 16 000 ەۆرەي انگليادان كەتىپ، ولاردىڭ بارلىق مۇلكى كورولدىڭ قولىندا قالدى.

حريستيان ىلىمىندە ەۆرەيلەر ساۋ دەنەگە شىققان وسپە سياقتى. وسپەنى وتا جاساپ، كەسىپ تاستاۋدان بۇرىن، وسپەنىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيتىن. سول سەبەپتى ءار مەملەكەتتەگى ەۆرەيلەر ۇلكەن قالالاردا ارنايى وقشاۋلانعان ايماقتاردا عانا تۇرۋعا رۇقسات ەتىلدى. «وقشاۋلانعان ايماق» ۇعىمى جاڭا ەرانىڭ 1516-جىلدان باستاپ قولدانىسقا ەندى. وسى جىلى ۆەنەتسيا رەسپۋبليكاسى  ءوز اۋماعىندا تۇراتىن ەۆرەيلەردى قۋعىنداپ، ارنايى وقشاۋلانعان ايماققا ورنالاستىردى. «وقشاۋلانعان قالا»  ۇعىمى سودان باستاپ ەۆرەيلەر قونىستانعان اۋماقتىڭ اۋىسپالى ماعىناداعى اتاۋىنا اينالدى.

وقشاۋلانعان قالالاردىڭ ءوز قورعانىس-قامالدارى بولىپ، باسقا الەمنەن وقشاۋلانۋمەن بىرگە قورعانىستىق ءرولدى دە اتقاردى. ەۆرەيلەر وسى قامالداردىڭ ىشىندە ءوز تىرلىكتەرىمەن اينالىسىپ، مۇمكىندىگىنشە قامالدان قارعا ادىم ۇزاپ شىقپاۋعا تىرىساتىن. اسىرەسە، حريستيانداردىڭ مەرەكەسىندە نەمەسە قوعامدىق تولقۋلار كەزىندە قامالدىڭ قاقپاسى تارس بەكىتىلىپ، ادام بالاسى قامالدان اتتاپ شىقپايتىن. ونداعى ماقساتى كوزىنە قان تولعان حريستيان مۋريتتەرى پالە ىزدەپ، جانجال شىعارىپ، قانتوگىس جاساماۋ ءۇشىن سولاي جاسالاتىن. ءاربىر وقشاۋلانعان قامالدار سىرت الەممەن بايلانىسى جوق شاعىن مەملەكەتتەرگە ۇقسايتىن. ولاردىڭ ءوز اۆتونومياسى بار، ءوز كوسەمدەرى بار. ءوز سۋديالارى ياھۋدي ءدىنىنىڭ شاريعاتتارىمەن ەلدى باسقارىپ، تۇرلىشە داۋ-شارالارعا تورەلىك ايتاتىن. ياھۋديلەردىڭ عيباداتحانالارى مەن مەكتەپ-مەدرەسەلەرى وقشاۋلانعان قامال تىرلىگىنىڭ وزەگى سانالاتىن. بۇدان تىس، ەۆرەيلەردىڭ وزىندىك سوت جۇيەسى مەن دەربەس باسقارۋ قۇرىلىمدارى دا بولدى. قامالدىڭ ىشىندە ەۆرەيلەردىڭ مونشالارى، مال سوياتىن قاساپحانالارى، قوناق ۇيلەرى، قايتىس بولعانداردى جەرلەيتىن قابىرستاندارى، ءتىپتى، ارنايى تۇرمەلەرى دە بولدى. كولەمدى وقشاۋ-قامالداردا كوبىندە 12 بيدەن تۇراتىن ارنايى كەڭەس بيلىك جۇرگىزەتىن. ءوز ەرەجەلەرىنە ساي 12 ءبيدىڭ ىشىندە بىرەۋى مىندەتتى تۇردە ياھۋدي راۆۆيندەرىنەن سايلاناتىن. ەۆرەيلەردىڭ وقشاۋلانۋى جانە ارنايى قامالدارعا بەكىنۋى وزدەرىنىڭ قالاۋىمەن دە جاسالاتىن. ەۆرەيلەر وزدەرىن ءتاڭىردىڭ سۇيگەن قۇلى سانايتىندىقتان، جات دىندەگىلەرمەن ارالاسىپ كەتۋدى قالامايتىن. سول سەبەپتى ولار بەلگىلى دارەجەدە وقشاۋلانعان قامالداردى ءتاڭىردىڭ وزدەرىنە جاساعان سىيى رەتىندە دە قابىلدادى. وقشاۋلانعان قامالدار ەۆرەيلەردى سىرتقى الەمنەن ءبولىپ تاستاعانىمەن، قامالدىڭ ىشىندەگى ەۆرەيلەر بەيبىت، وزىمەن-ءوزى ەركىن، باياشات ءومىر كەشتى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، ەۆرەيلەردى تەرىس اعىم مەن دۇرمەككە ىلەسۋدەن ساقتاپ، ەرەكشە تاربيەلەنگەن دەربەس قوعامدىق قاۋىم رەتىندە قالىپتاستىردى. مىڭداعان جىلدار بويى ەۆرەيلەردىڭ باسقا ۇلتتارعا اسسيميلياتسيالانىپ، جۇتىلىپ كەتپەۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتقان بولۋى دا بەك مۇمكىن.

بۇل جەردە بارلىق ەۆرەيلەر تەك قانا قامالدىڭ ىشىندە راحات ءومىر ءسۇردى دەگەن ۇعىم تۋماۋعا ءتيىس. ەۆرەيلەر باتىس ەۋروپاعا اياق باسقاننان تارتىپ، ولاردى ءوز دىندەرىنەن بەزدىرىپ، شوقىندىرۋعا ماجبۇرلەگەن ەلدەر دە بولدى. يسپانيا جاڭا ەرانىڭ 630-جىلى، فرانتسيا 629-جىلى ەۆرەيلەردى كۇشپەن شوقىندىرۋعا بارىن سالدى. دەي تۇرعانمەن، ءحى عاسىردان بۇرىن ەۋروپانىڭ باسقا ەلدەرى ياھۋدي دىنىندەگىلەردى قۋدالاۋى سالىستىرمالى تۇردە از بولدى. ءحىى عاسىردان باستاپ  ياھۋديلىك سەنىم-نانىمعا بولعان وشپەندىلىك پەن قۋدالاۋ ءورشي ءتۇستى. 1096-جىلدان باستاپ كرەست ارمياسى شىعىسقا جورىق جاساعان داۋىرلەردە سان مىڭداعان ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى اياۋسىز ءولتىرىلدى. ەۆرەيلەر قونىستانعان ايماقتار قيراتىلىپ، تالان-تاراجىعا ءتۇسىپ، حالقى قىرعىنعا ۇشىرادى. كرەست جاساقتارى ەۆرەيلەردى كورگەن سوڭ، ەندى ولارعا پالەستيناداعى قاسيەتتى  جەرگە بارىپ، يسا پايعامباردى ولتىرگەن قۇندىگەر قىلمىسكەرلەردىڭ ۇرپاقتارىن ىزدەپ تاۋىپ، جازالاۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلادى. ويتكەنى ولار ءوز ارالارىندا ءجۇر ەكەن. ەندى ات تەرلەتىپ، الىسقا شابۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ كوز الداعى ەۆرەيلەردى قويشا باۋىزداپ، قىرا بەرۋ كەرەك. كرەستشىلەردىڭ ۇراندارى: «ءبىر ەۆرەيدى ءولتىرىپ، ءبىر ارۋاقتى رازى ەتەيىك!» دەيتىن. ريم پاپاسى يننوكەنتي ءىىى ءتورتىنشى كەزەكتى لاتەراندىق شىركەۋلەرىنىڭ جينالىسىن شاقىرىپ، ەۆرەيلەرگە قارسى ءدىني جارلىقتى جاريالادى. وسىدان كەيىن كۇللى ەۋروپانى ءدۇر سىلكىندىرگەن ەۆرەيلەرگە قارسى قۋعىن-سۇرگىن باستالدى. ەۆرەيلەر كىرى ارزىمايتىن سىلتاۋلارعا بولا ولىمگە بۇيىرىلاتىن، نەمەسە مال-مۇلكى تاركىلەنىپ الىناتىن. 1348 جىلى «قارا ءولىم ىندەتى» ەۋروپانى جايلاپ، ەۋروپالىقتاردىڭ تورتتەن ءبىرىنىڭ ءومىرىن جالمادى. ەۆرەيلەر ياھۋدي ءدىنىنىڭ شاريعاتتارى بويىنشا سانيتارلىق تازالىققا ەرەكشە ءمان بەرەتىندىكتەن، جانە مەديتسينالىق شارت-جاعدايى قاتارداعى ەۋروپالىقتاردان كوش ىلگەرى بولعاندىقتان قارا ءولىم ىندەتىنەن قايتىس بولعانداردىڭ سانى ازداۋ بولدى. وسىنى پايدالانعان حريستيان شىركەۋلەرى: «ەۆرەيلەر شايتانمەن وداقتاسىپ، قارا ءولىم ىندەتىن بىزگە تاراتتى» - دەپ جالا جاپتى. وعان جالعاس، ەۆرەيلەردەن كەك الۋ باستالىپ، كوپتەگەن ەۆرەي قونىستارى شابىلىپ، سان مىڭداعان ەۆرەيلەر ناقاقتان قىرىلدى.

وسى رەتكى قىرعىنشىلىقتا يسپانيالىق ەۆرەيلەر ەڭ قاتىگەزدىكپەن قانعا بويالدى. يسپانيا كورولى ەۆرەيلەرگە  ەكى ءتۇرلى تاڭداۋ جاساۋعا بۇيىردى: ءبىرىنشىسى – ءوز دىندەرىنەن بەزىپ، حريستيان دىنىنە شوقىنۋ، ەكىنشىسى  جول تەك قانا ءولىم. ودان دا سوراقىسى ەۆرەيلەر بارلىق ازاماتتىق قۇقىقتارى مەن ەكونوميكالىق قۇقىقتارىنان ماقرۇم ەتىلدى. كورولدىڭ قاتىگەز ساياساتىنان قورىققان ەۆرەيلەر امالسىزدان ءوز دىندەرىنەن بەزىپ، شوقىنۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇلاردىڭ كوبى كورىنىستە شوقىنعانىمەن، ىشكى سەنىمدەرى ءباز-باياعىسىنداي ياھۋديلىك نانىمدا قالىپ قويدى. قازىرگى ءححى عاسىردا قىتاي بيلىگىنىڭ سول ەلدەگى مۇسىلماندارعا جاساپ وتىرعان تاعىلىق ساياساتى يسپانيا كورولىنىڭ سول كەزدەگى ساياساتىنىڭ كوشىرمەسى سياقتى. كور سوقىر بيلەۋشىلەر كوبىندە ادامداردىڭ عاسىرلار بويى قانعا سىڭگەن نانىم-سەنىمدەرىمەن الەككە تۇسەمىن دەپ ونى جويعانشا كەڭەستىك بولشەۆيكتەر سياقتى وزدەرىنىڭ دە تالقانى تاۋسىلىپ بىتەتىندىگىن سەزىپ-بىلگەن جوق. يسپانيالىقتار شوقىنعان ەۆرەيلەردى «جاڭا حريستياندىقتار» دەپ اتاعانىمەن،  ولاردى كوبىندە «شوشقالار» دەپ كەمسىتەتىن. بىلايشا ايتقاندا، بايعۇس ەۆرەيلەر يسپانيادا وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق بولىپ كوز تۇرتكى مەن قورلاۋ استىندا عۇمىر كەشتى. يسپانيالىقتار سياقتى پورتۋگاليانىڭ ءدىن باسىلارى دا ەۆرەيلەردىڭ ماڭدايىنان سيپاعان جوق. پورتۋگاليالىق ەۆرەيلەر دە تاعىلىقپەن قىرعىندالدى، تونالدى جانە اياۋسىز قۋدالاندى. ءۇش جارىم عاسىرعا سوزىلعان قاتىگەز ساياساتتىڭ كەسىرىنەن ءتورت ءجۇز مىڭ ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ، وتىز مىڭى ولىمگە ۇكىم ەتىلدى. 1479-جىلى كاتوليك پاتشاسى باسشىلىعىمەن كاستيليا مەن اراگون بىرىككەن كەزدە ەۆرەيلەردى قۋدالاۋ ناۋقانى شىرقاۋ شەگىنە جەتتى. فەرديناند پاتشا مەن يزابەللا پاتشايىم ەۆرەيلەردى قۋدالاۋدى وزدەرىنىڭ قاسيەتتى پارىزى سانادى. ولار ءوز ەلىندەگى جات دىندەگىلەردى تۇگەلىمەن تازارتىپ، تاپ-تازا كاتوليكتىك مەملەكەت قۇرۋعا بەل بايلادى. سونىمەن، 1492 جىلى ارنايى جارلىق شىعارىپ، وسى ەلدەگى ەۆرەيلەردى ءتۇپ-تۇگەل يسپانياعا جەر اۋداردى.

حV عاسىردىڭ سوڭىنا كەلگەندە ەۆرەيلەر تۇگەلگە جۋىق  باتىس ەۋروپادان قۋىپ شىعارىلدى. تەك قانا ءالى دە ءبىرتۇتاس ەلگە اينالماعان يتاليا مەن گەرمانيادا عانا ازداعان ەۆرەيلەر قالىپ قويدى. قۋعىندالعان ادامدار ءنوپىرى ەكى توپقا ءبولىنىپ، شىعىستاعى ەكى ءىرى ەلگە بەت تۇزەدى. اشكەنازيلەر (سولتۇستىك ەۋروپاداعى ەۆرەيلەر) پولشاعا بوسىپ باردى. سەفاردتار (يسپانيا مەن لاتىن ءتىلى ايماعىنداعى ەۆرەيلەر) وسمان يمپەرياسىنىڭ اۋماعىنا بەت تۇزەدى.

وسمان يمپەرياسىنىڭ سۇلتانى ءوز يەلىگىنىڭ قاقپاسىن ايقارا اشىپ، ازىپ-توزعان ەۆرەيلەردى مۇسىلمانعا ءتان ەرەكشە جاناشىرلىقپەن قابىلدادى. XVI عاسىردىڭ ورتاسىنا بارعاندا وسى ەۆرەيلەردىڭ ۇرپاقتارى تۇركيا ەكونوميكاسىنىڭ  قۋاتتى كۇشىنە اينالدى. تۇرىكتەر ءوز يەلىكتەرىن كەڭەيتۋ بارىسىندا 1517 جىلى پالەستينانى باسىپ الدى. ول كەزدە پالەستينا ەكونوميكاسى كۇيرەۋدىڭ شەگىندە تۇرعان بولاتىن. كوپتەگەن ەۆرەيلەر تۇركيا ارقىلى اتا-قونىسى پالەستيناعا ورالۋعا مۇمكىندىك الدى. ولار ازداعان جىلدىڭ ىشىندە اتالعان ايماقتى وركەندەتىپ، ەكونوميكاسىن شىرقاۋ بيىككە كوتەردى. تۇركيانىڭ ەۆرەيلەرگە بولعان قامقورلىعى 1574 جىلعى سەليم ءىى سۇلتان ومىردەن وتكەنگە دەيىن جالعاستى. پولشاعا بوسىپ بارعان ەۆرەيلەر دە ۇزدىكسىز كوبەيدى. ساناق مالىمەتتەرىنە قاراعاندا XVII عاسىردىڭ ورتا شەنىنە بارعاندا، پولشادا قونىستانعان ەۆرەيلەردىڭ سانى 500 مىڭنان اسىپ جىعىلىپتى.

XVI عاسىردىڭ سوڭى مەن XVII عاسىردىڭ باسىندا نيدەرلاندىدا بۋرجۋازيالىق توڭكەرىس جەڭىسكە جەتتى. ەۆرەيلەر گوللانديانىڭ ەكونوميكالىق سالاسىندا ەرەكشە بەلسەندى بولاتىن. مىسالعا، امستەردامداعى قۇندى قاعازدار ورتالىعىنداعى سايلانعان 41 كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ 37-ءسى ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى ەدى. گوللانديانىڭ يەلىگىندەگى شىعىس ينديا كومپانياسى اكتسياسىنىڭ تورتتەن ءبىرى ەۆرەيلەرگە تيەسىلى بولاتىن. ەۆرەيلەر گوللانديانىڭ سىرتقى ساۋداسىن دوڭگەلەتىپ تۇردى.

XVIII عاسىردا ەۋروپاداعى ەۆرەيلەر بۋرجۋازيالىق توڭكەرىس تولقىندارىنىڭ ىقپالىمەن ەۆرەي ۇلتىنىڭ ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسىن باستاپ كەتتى. فرانتسياداعى ۇلى توڭكەرىستىڭ قارساڭىندا باتىس ەۋروپادا ءتورت ءجۇز مىڭداي ەۆرەي ۇلتىنىڭ وكىلدەرى بولدى. ولاردىڭ ءۇش ءجۇز مىڭى گەرمانيادا تۇردى. كوپتەگەن ەۆرەيلەر ساياسي جانە قۇقىقتىق جاقتان تەڭ قۇقىلى بولۋعا ۇمتىلىپ، سان عاسىرعا سوزىلعان وقشاۋلانعان قامالداردان شىعىپ، قوعامعا بەلسەندى ارالاسا باستادى. ولار ءوز راۆۆيندەرىنىڭ سوتتاۋ قۇقىعىنان، اۆتونوميالىق قۇقىعىنان جانە پالەستيناعا قايتۋ ارماندارىنان باس تارتىپ، وزدەرى قونىستانعان ەلدەردىڭ تەڭ قۇقىلى، ادال ازاماتتارى بولۋعا بەل بايلاپ، ءوز تاعدىرلارىن وزدەرى ءومىر سۇرگەن مەملەكەتتەردىڭ تاعدىرلارىمەن بايلانىستىرۋدى ارماندادى. ەۋروپالىق بيلەۋشىلەردىڭ ىشىندە دە داستۇرگە مويىن ۇسىنبايتىن دارا تۇلعالار دا بولدى. فرانتسيا يمپەراتورى ناپالەون ەۆرەيلەردى ەرەكشە باتىلدىقپەن ازات ەتۋ ساياساتىن ۇستانىپ، فرانتسياداعى ەۆرەيلەرگە بارلىق ازاماتتىق قۇقىقتارىن قايتارىپ بەردى. ناپالەون: «ەۆرەي ۇلتى فرانتسيادان وزدەرىنىڭ تاعى ءبىر يەرۋساليمدەرىن تابا الادى» - دەپ مالىمدەدى. وسىنداي قامقورلىق پەن بەيبىتشىلىكتىڭ ارقاسىندا باتىس ەۋروپاداعى كوپتەگەن ەۆرەيلەر ءوز دىندەرىنەن بەزىپ، شوقىنا باستادى. ايگىلى اقىن گەنريح گەينە وسى شوقىنعان ەۆرەيلەردىڭ وكىلى سانالدى. كارل ماركستىڭ اكەسى دە ەرتە شوقىنعان ەۆرەيلەردىڭ ساناتىندا. ولاردىڭ بۇلاي ىستەۋدەگى ماقساتى وركەنيەتتى ەۋروپا قوعامىنا كىرۋگە جولداما الۋ جانە ەۆرەيلەردىڭ ازات حالىق اتانۋىنا قۇقىسى بارلىعىن دالەلدەۋ ءۇشىن بولاتىن. ءحىح عاسىردىڭ 60-جىلدارىنا كەلگەندە باسىم كوپشىلىك ەۋروپا ەلدەرىندەگى ەۆرەيلەر ازاتتىق الدى.

وكىنىشكە وراي، ەۆرەيلەردىڭ ماسەلەسى مۇنىمەن شەشىلىپ كەتكەن جوق. مىڭداعان جىلعا سوزىلعان سان قابات مۇز وڭايلىقشا ەرىپ كەتپەيدى ەكەن. حريستيانداردىڭ  ون توعىز عاسىرعا جۋىق ەۆرەيلەرگە قارسى ۇگىت-ناسيحاتى ادامدار ساناسىندا  مىزعىماستاي ورناپ قالىپ ەدى. ايتەۋ ءبىر سەبەپ-سىلتاۋ بولسا، ەۆرەيلەرگە قارسى وسى ءبىر كوڭىل-كۇي ادام اعزاسىندا جاسىرىلىپ جاتقان اۋرۋدىڭ قوزدىرعىشتارى سياقتى ءوسىپ شىعا كەلەتىن. ەۋروپاداعى ەۆرەيلەر وزدەرىن ءوزى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەلدىڭ قوعامى ەشبىر جاتسىنباي قابىلداسا دەپ ارماندادى. جانە سول جولدا كۇرەستى. بىراق ءحىح عاسىردىڭ سوڭىن الا ەۆرەيلەرگە قارسى باعىتتالعان الدەنەشە رەتكى قوعامدىق تولقۋ ولاردىڭ ىزگى ارمانىن كۇل-تالقان ەتتى. ولاردىڭ ىشىندەگى كوپتەگەن اقىلدى جاندار وزدەرىنىڭ قاتىگەز تاعدىرلارىنان ەۆرەيلەر شىنايى ازاتتىققا قول جەتكىزگىسى كەلسە، ءبىر عانا جول بار، ول قاسيەتتى سيون تاۋىنا قايتۋ دەگەن قورىتىندىعا كەلدى.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz