قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
ءتارتىپ مەڭگەرۋشى جارقىلداپ، تىم جايدارى كەيىپكە كىرە قالدى وسى مەزەتتە. ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدى دا كۇلە اتاپ، «حاۋ-حاۋىن»1 يزەكتەي ايتىپ، ءۇيىمىزدىڭ قايدا ەكەنىن، «قالادا ما، قىردا ما؟» دەپ تە، «تاۋدا ما، قىستاقتا ما؟» دەپ تە سۇرايتىندى شىعاردى. ساياسات ساباعىنان لەكتسيا باستاسىمەن-اق وڭ قولىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، اق قولعاپ ىشىندەگى سالالى بەس ساۋساعىن تاربيتا جايادى دا، الدىمەن بىلەگىن كورسەتەدى: «مىنە، جۇڭحۋا ۇلتى دەگەن وسى. ۇلى جۇڭحۋانىڭ ءدال مىنا بەس ساۋساق سياقتى بەس تارماعى بار. ولار: حانزۋ، ءمانجۋ، موڭعول، مۇسىلمان، زاڭزۋ. كوردىڭدەر عوي، ءبىزدىڭ كىمنەن تۋىلعاندىعىمىزدى! ءبارى بىلەكتەن - جۇڭحۋادان تاراعان. ەگەر وسى بىلەكتىڭ كۇشى بولماسا، مىنا ءبىر ساۋساق نە بىتىرمەك؟ بىلەكتەن ايىرىپ، كەسىپ تاستاڭدارشى قانە، نە بولار ەكەن؟»
دوڭگەلەك كوزىلدىرىگىن قيىق كوزىنەن الىپ تا، قايتا سالىپ تا سۇرايدى بۇل سۇراۋىن. مەزى قىلعان بۇل سۇراۋعا دا، قاسقا تىسىمنەن جيرەندىرىپ بولعان قۇبىلمالى وزىنە دە نازار سالماي، كوبىمىز پارتا استىنداعى كىتابىمىزعا ساقتىقپەن عانا ۇڭىلەمىز. اۋدارۋشى اقىلباي كورمەگەنسيدى دە، «شەشەن» مەڭگەرۋشى ءوز سوزىمەن ءوزى ءماز، سويلەي بەرەدى. الگى سۇراۋىنا كەلگەندە عانا كوپشىلىككە ىرجيا قاراپ تۇرىپ العاندىقتان، تىلەۋقان قايىردى جاۋابىن.
- كەسىپ تاستاساڭىز، شورشىپ-شورشىپ بارىپ ءولىپ قالادى. قانە، كەسىپ كورسەتىڭىزشى!
اقىلباي مىرس ەتە ءتۇسىپ الدىڭعى جاۋابىن عانا اۋدارىپ بەردى.
ءىى
ءتارتىپ مەڭگەرۋشى جارقىلداپ، تىم جايدارى كەيىپكە كىرە قالدى وسى مەزەتتە. ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدى دا كۇلە اتاپ، «حاۋ-حاۋىن»1 يزەكتەي ايتىپ، ءۇيىمىزدىڭ قايدا ەكەنىن، «قالادا ما، قىردا ما؟» دەپ تە، «تاۋدا ما، قىستاقتا ما؟» دەپ تە سۇرايتىندى شىعاردى. ساياسات ساباعىنان لەكتسيا باستاسىمەن-اق وڭ قولىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، اق قولعاپ ىشىندەگى سالالى بەس ساۋساعىن تاربيتا جايادى دا، الدىمەن بىلەگىن كورسەتەدى: «مىنە، جۇڭحۋا ۇلتى دەگەن وسى. ۇلى جۇڭحۋانىڭ ءدال مىنا بەس ساۋساق سياقتى بەس تارماعى بار. ولار: حانزۋ، ءمانجۋ، موڭعول، مۇسىلمان، زاڭزۋ. كوردىڭدەر عوي، ءبىزدىڭ كىمنەن تۋىلعاندىعىمىزدى! ءبارى بىلەكتەن - جۇڭحۋادان تاراعان. ەگەر وسى بىلەكتىڭ كۇشى بولماسا، مىنا ءبىر ساۋساق نە بىتىرمەك؟ بىلەكتەن ايىرىپ، كەسىپ تاستاڭدارشى قانە، نە بولار ەكەن؟»
دوڭگەلەك كوزىلدىرىگىن قيىق كوزىنەن الىپ تا، قايتا سالىپ تا سۇرايدى بۇل سۇراۋىن. مەزى قىلعان بۇل سۇراۋعا دا، قاسقا تىسىمنەن جيرەندىرىپ بولعان قۇبىلمالى وزىنە دە نازار سالماي، كوبىمىز پارتا استىنداعى كىتابىمىزعا ساقتىقپەن عانا ۇڭىلەمىز. اۋدارۋشى اقىلباي كورمەگەنسيدى دە، «شەشەن» مەڭگەرۋشى ءوز سوزىمەن ءوزى ءماز، سويلەي بەرەدى. الگى سۇراۋىنا كەلگەندە عانا كوپشىلىككە ىرجيا قاراپ تۇرىپ العاندىقتان، تىلەۋقان قايىردى جاۋابىن.
- كەسىپ تاستاساڭىز، شورشىپ-شورشىپ بارىپ ءولىپ قالادى. قانە، كەسىپ كورسەتىڭىزشى!
اقىلباي مىرس ەتە ءتۇسىپ الدىڭعى جاۋابىن عانا اۋدارىپ بەردى.
- ا... ا... مىنە، سولاي بولادى. قۇدىرەتتى بىلەكتەن، ۇلى جۇڭحۋادان ايرىلۋ دەگەن ارام ءولۋ عانا، باسقا ەش نارسە ەمەس! دۇرىس جاۋاپ!
- مەنىڭ تۇسىنبەگەن ءبىر جەرىم بار،- دەدى تىلەۋقان، دومالاق مۇرنى جىبىر ەتە تۇسكەنىن ءوزى دە سەزگەندەي، قاتتى تۇيىلە ءتۇستى.
- ءوزىن بارلىققا كەلتىرىپ جارىلقاۋشى بىلەكتەن ايرىلىپ كۇن كورەمىن دەۋ-ساۋساقتار ءۇشىن ۇلكەن اقىماقتىق. جۇڭحۋانىڭ بەس بالاسى، ارينە، ونداي اقىماق ەمەس. ال، كەيبىر تاۋداعى كەيبىر اقىماق قازاقتار قۇيىرشىق بولىپ كەتىپتى. سولاردى دا ءبىز تۋىسقانعا ساناپ، ءبىر جۇڭحۋانىڭ بالاسى دەيمىز بە؟
- قايدان ەستىدىڭ؟- دەگەندە مەڭگەرۋشىنىڭ قيىق كوزى جىلتىڭداي ويناقتاپ، ارقايسىنىمىزدى ءبىر-ءبىر ءتۇرتىپ ءوتتى.
- جازدىق دەمالىستا ۇيگە بارعانمىن عوي، قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ ءۇي قالادا، جۇپ-جۋاس قازاقپىز. ال تاۋداعى قازاقتاردان قۇيىرشىق شىعىپتى.
- ا... ا... سەن ەندى بارىپ كور، قازىر قايدا ەكەن سول باندىلارىڭ، حا.... حا... حا!... سوزگە كونگەندەرى تىپ-تىنىش ورنىنا كەلدى دە، كونبەگەن كەي بۇزىقتارىنىڭ ولىگىن قاسقىر مەن قارعا جەدى. باندى جوق قازىر، ەشقاي تاۋدا جوق، تىپ-تىنىش... باندى بولۋ - ءولۋ دەگەن ءسوز. كوردىڭدەر مە، ءبىزدىڭ ارميانىڭ قانشا ەكەنىن؟... بارلەرىڭ دە ۇيلەرىڭە حات جازىڭدار، وسپان قاراقشىنىڭ ازعىرۋىنا ەرسە-اق قىرىلادى، سەندەر ءتىرى كورە المايسىڭدار، ولاردى ساقتاندىرىڭدار!... بىزدە مينگو ۇكىمەتى، ياعني ەڭ-ەڭ حالىقشىل ۇكىمەت بار، تۇرمەگە المايدى. شىڭ شىسايدىڭ اشقان تۇرمەسى جابىلىپ جاتىر. تۇرمەلەردىڭ ورنىنا مەكتەپ، اۋرۋحانا سالماقشىمىز!
- تۇرمەگە قاماپ اسىراپ اۋرە بولعانشا، وسىلاي قىرىپ تاۋىسۋ تىنىش ەمەس پە، تۇرمە نە كەرەك؟- دەپ كۇبىرلەدى اساۋ امىرقان. قاسىندا وتىرعان ءبىر ساباقتاسى بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالدى. اقىلباي ونىڭ «تۇرمە نە كەرەك» دەگەن ءسوزىن عانا مەڭگەرۋشىنىڭ ءوز سوزىنە ۇيلەستىرىپ اۋدارا سالدى.
- مەڭگەرۋشى، شىڭ شىساي قاماعان ادامداردى قايتەتىن بولدىق؟- دەپ تاعى جىلتىڭداي قالعان تىلەۋقانعا مەن باسىمدى شايقاپ قالدىم.
- ولاردىڭ كوبى قازىر ۇيلەرىنە قايتارىلىپ بولدى،- دەدى مەڭگەرۋشى، ءجۇزى جانباي، كوزىلدىرىگى جارق-جۇرق ەتە ءتۇستى. - باندى شىققان جەرلەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ ادامدارى عانا قايتا الماي جاتىر. ۇكىمەت ولاردى باندىلار ءولتىرىپ كەتپەسىن دەپ ادەيى وسىندا ساقتاپ وتىر. ەندى ولاردىڭ بار نارازىلىعى ءوز جەرلەرىنەن شىققان باندىلارعا اۋعان. باندى تازالانىپ بولعان سوڭ ءبارى قايتادى، قىزمەت پەن اقشا بەرىپ قايتارادى ولاردى. سوندىقتان، ءبارىمىز دە حالىقتى تىنىشتالۋعا شاقىرۋىمىز، باس باندىلاردى قۇرتۋىمىز كەرەك. سەندەر ءبارىڭ دە ۇلى گومينداننىڭ مۇشەسىسىڭدەر، وسى تەز ۋاقىت ىشىندە اتا-انالارىڭا، تۋىسقاندارىڭا، ءتىپتى تامىر-تانىستارىڭنىڭ بارىنە دە حات جازىپ، ناسيحات ايتىڭدار، ءسويتىپ، قىرىلىپ قالۋىنان ساقتاڭدار!... ءبىزدىڭ سانمينجۋي - سۇن جۇڭشان...- دەپ قالىپ، ىرشىپ ءتۇستى ءوزى. كوسەم اتىن اتاردا ىزەتكە توسىننان وسىلاي كەلەتىن ادەتىمەن، وقتاۋ جۇتقانداي كەرديە قالدى، - اپەندەنىڭ ۇلى مۇراتى، ءبىزدىڭ قولباسشىمىز - ۇلى فيلوسوف، گەنەراليسيمۋس جياڭ جۇڭجىڭ - جۇڭحۋا حالقىنىڭ باقىت جۇلدىزى ول باتپايدى دا، وشپەيدى دە، جەڭىستەن جەڭىسكە جەتە بەرەدى. دۇنيەنىڭ ۇلى بىرلىگىن ءسوزسىز ىسكە اسىرامىز!... حاتتارىڭا وسىلاي جازىڭدار!... ءبىر كەزدە ناپولەون: شىعىستا ۇلى الىپ ۇيىقتاپ جاتىر. ول ويانسا دۇنيەنى الاقانىندا ويناتادى دەگەن ەكەن. سول الىپ - جۇڭگو مەملەكەتى قازىر ويانىپ، تىك تۇردى. دۇنيە ەندى كوزىن اشۋعا ءتيىستى. ەشقانداي جابايى ماقلۇق بۇل الىپتىڭ شىنتاعىنا ىلىنبەك ەمەس، قىرىلىپ قالماي تۇرعاندا ءبىزدىڭ كەشىرىمىمىزگە كەڭشىلىگىمىزگە يە بولسىن، باسقا جولى جوق!... حاتتارىڭا وسىلاي جازىڭدار!...
مەڭگەرۋشىنىڭ وسى ءسوزىن اقىلباي تىجىرىنا تۇرىپ، اۋدارىپ بولدى دا ول شىعا بەرگەندە، سالقىن عانا رەسمي داۋىسپەن:
- بيعابىل،- دەپ شاقىردى، شياۋجاڭنىڭ ءبىر لەكتسياسىن اۋدارىپ ەدىم. سونى كوشىرىپ بەرشى، قازىر ءجۇر!
«شىعىس تۇركىستان» قيمىلىنىڭ بۇلاردى ەندى شىڭعىرتا تۇسكەنىن وسى «جەڭىمپاز» ۇگىتتەن بايقاعان مەن پارتامنان كۇلىمسىرەي تۇرەگەلدىم. «باندىلاردى مۇلدە جوعالتتىق، تىپ-تىنىش بولدى» دەي سالىپ، تىنىشتالۋعا شاقىرىڭدار دەگەن مىنا ساسقالاق ساندىراعىنا كۇلىپ ەدىم. تۇرمەدەگىلەردى بۇرىنعىدان بەتەر تۇمشالاپ، بالالارىن ماڭايىنا دا جولاتپاي وتىرىپ، «تۇرمەدەگىلەردىڭ كوبىن قايتارىپ بولدىق، كەيبىرەۋلەرىن باندىلاردان قورعاۋ ءۇشىن عانا باعىپ وتىرمىز» دەگەنى ەسىمە تۇسكەندە ىزام مۇرنىمنان شىققانداي مىرس-مىرس ەتە ءتۇسىپپىن. الدىمدا كەلە جاتقان اقىلباي كۇلىمسىرەي قايرىلدى.
- مەنىڭ اۋدارعان «ءدارىسىمنىڭ» دامىنە تامسانىپ كەلەمىسىڭ؟
- جوق، بولدىرعان سيىردىڭ جاپالاۋىنا تاڭىرقاپ كەلەمىن.
- ءتۇر-تۇرىمەن جىبەرە مە ەكەن؟- دەپ كۇلگەن اقىلباي، مەنىمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ كۇبىرلەدى. - قازىر وسى ۇگىت بار تاۋعا شاپقىلادى. باسشىسىن جۇرتقا تانىس سادۋلەردەن سايلاپ، توپ-توبىمەن جىبەرىپ جاتىر. تۇلكى بوپ كەلىپ ازۋلاپ قويعان قاسقىر تۇلكى جىلماڭعا قايتا اۋىستى.
اقىلباي مەنى ءوزى جاتاتىن ۇيگە ەرتىپ كىردى.
- وتىر، - دەدى كۇلىمسىرەگەن قالپىمەن، شاعىن ۇستەلىنىڭ جانىنا ورىندىق قويا سويلەدى. - كوشىرەتىن جۇمىسقا ەمەس، اڭگىمەلەسەتىن جۇمىسقا شاقىردىم. سوندا دا مەنىڭ مىنا اۋدارمامدى الدىڭا جايا وتىر. باسقا بىرەۋ كەلىپ قالسا اڭگىمەنىڭ «كوشىرۋ» جۇمىسىنا اينالۋى وڭاي بولسىن... ءجا... قازىرگى وقۋدىڭ دا، قىزمەتتىڭ دە تۇگەل ۇگىتكە اۋىسىپ جاتقان سەبەبىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ؟
المەننىڭ ايتقان بايلانىستىرۋشى ادامى وسى اقىلباي بولار ما ەكەن دەگەن ويعا كەلسەم دە، انىقتالعانشا سىر بەرمەۋگە بەكىپ، سۇراۋىنا باس يزەي سالدىم:
- تۇسىنىكتى عوي.
- ولاي بولسا، بۇل اتتانىسقا ءبىزدىڭ دە قاتىناسۋىمىز، ۇگىتكە كىرىسۋىمىز كەرەك قوي!
- نە تاقىرىپتاعى ۇگىت؟
- مەڭگەرۋشىنىڭ جاڭاعى نۇسقاۋى بويىنشا بولادى دا، - دەپ اقىلباي جىميا قارادى. مەنى بايقاعىسى كەلەتىن سياقتى.
- مۇنداي كەرەمەت «شەشەندىك» تالاپ ەتەتىن «ۇگىتكە» مەنىڭ قابىلەتىم جەتپەيدى عوي، مۇعالىم!
- جەتىسىنشە ىستەي تۇرامىز دا، - دەپ ول ەندى مىرس-مىرس كۇلدى.
- ونداي قابىلەت بىتكەنشە مەن ءوزىمنىڭ شاكىرتتىك تىڭداۋشىلىعىمدى ساقتاي تۇرۋىم كەرەك قوي.
- ەندەشە، «كەرەمەت شەشەندىككە» ەمەس، شىندىققا عانا سۇيەنەتىن ۇگىتكە قالاي قارايسىڭ؟... ماسەلەن، وتىرىگىنە قارسى شىنىن اشۋ، ۇيىقتاتۋعا قارسى وياتۋ ماقساتىنداعى ماقالا جازۋعا قالايسىڭ؟
- وندايدى عوي ويلاپ كورۋگە بولار. بىراق، قالاي جازىپ، قالاي جاريالاۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەيمىن. قازىرگى بىلەتىنىم - ءتىلىمنىڭ قىشۋى عانا.
- باسە،- دەپ اقىلباي ءىرى اق تىستەرىن جارقىراتا كۇلدى، - ەندى كەلىستىك!... وسى رەتكى جالپىلىق ۇگىت ناۋقانى ماعان ءبىر وي تۇسىرگەن، مەنىڭ دە ءتىلىم قىشۋلى. سىپىرا وتىرىك ۇگىتتىڭ ىشىندە بىرەر شىنى دا بولۋ كەرەك قوي. مەنىڭ ءتىلىم ءسانمينجۋيدىڭ شىن سىرىن اشا «ۇگىتتەۋدى» اڭساپ قىشىدى. مەن سونىڭ ءۇشىنشىسىن - ۇلت مۇراتىن «ۇگىتتەيمىن»، سونىسىن قازاقشاعا اۋدارىپ باستىرامىن. مۇنىم قالاي؟... ماقساتىمدى ءتۇسىندىڭ بە؟
- ءتۇسىندىم،- دەپ جىميدىم مەن، - بىراق، ونىسىن وزدەرى تولىق جاريالاماي وتىرعاندا، ءسىزدىڭ اۋدارىپ، ايىرىم باستىرۋىڭىزدى شەكتەمەي مە؟
- «حالىقشىل» ۇكىمەتىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ساياساتى سول بولعاندىقتان، ونى ءوز حالقىنا وقىتىپ ءتۇسىندىرۋ قانشالىق ايىپ بولماق؟... تەرگەي قالسا، ءوزىن تەرگەيمىز، «ءبىز جۇڭحۋا ۇلتى ەمەسپىز بە، بىزگە «ۇلت مۇراتى» كەرەك ەمەس پە، ءسانمينجۋيمىزدى حالىققا ۇگىتتەپ، ۇيرەتكىزبەيتىن سەن قايدان كەلگەن نەمەسىڭ» دەيمىز بە!... كامەندى دە وسى تەوريامەن مويىنداتتىم.
اقىلبايدىڭ بۇل امالىنا قارىق بولا كۇلدىم مەن. ءدال قازىر مۇنىڭ ۇكىمەت ساياساتىن ۇگىتتەۋ ەمەس، وتكىر اشكەرەلەۋ بولاتىنى ايقىن ەدى. كوتەرىلىسشى حالىقتىڭ وتىنا ماي قۇياتىنىنا كوزىم جەتكەندەي. وسىلاي ءوز دالداسىنا تۇرىپ الىپ، ءوزىن اتقىلاۋ مۇنداي اقىماق جاۋمەن ءۇرىمجى جاعدايىندا كۇرەسۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى ءبىر تاكتيكاسى بولاتىنىنا سۇيىنىشپەن كۇلدىم.
- وسىنداي قازاق وقۋشىلارى ەڭ كوپ مەكتەپ - وسى مەكتەپ قوي، - دەدى اقىلباي تاعى دا. - بىزدە قازىر جاس ادەبيەتشىلەر كوبەيىپ قالعانىن، ولاردىڭ ءبارى «ۇگىت قىزمەتىنە قۇلشىنا» دايىن تۇرعانىن ايتىپ الدىڭعى كۇنى «شينجياڭ گازەتى» رەداكتسياسىمەن كەلىستىم. اپتاسىنا قازاقشا گازەتتىڭ ءبىر بەتىن بىزگە بەرمەك. سول بەتتى سەيسەنبى سايىن ءبىر تولتىرىپ تۇراتىن بولدىق. مەكتەپ اتىندا بولعانىمەن نەگىزگى شىعارۋشى سەندەردىڭ كلاسس پەن مەن عانامىن. وسىنى شىعارا المىز با، جوق پا؟
جۇرتشىلىقتى، ءتىپتى وسىنداعى ساباقتاستاردىڭ وزدەرىن دە تۇگەل وياتىپ، جۇمىلدىرا ءتۇسۋدىڭ ءساتتى ورايى تابىلعانىن سەزە قۇلشىندىم:
- ءسىزدىڭ الگىندەي اۋدارمالارىڭىز قوسىلىپ تۇرسا، تولىق شىعارا الامىز.
- مۇنداي اشكەرەلەۋ ۇگىتىنىڭ اۋدارۋشىلىق قانا ەمەس، ودان الدەقايدا وتكىر، الۋان ءتۇرى بولادى عوي... ساباقتاستارىڭا قالاي جازۋدىڭ، نەنى جازۋدىڭ ءجونىن اشىق ايتپاي، ەپپەن باستاپ اكەتۋدى مىندەتىڭە الامىسىڭ؟
- ماقۇل، شامامنىڭ كەلىسىنشە...
- بۇل سىر ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا عانا تۇرسىن... بۇگىن كەشتە كازەن مەن كامەندى قوسىپ، جاي عانا «ادەبي جۋرنال شىعارۋ» سوزىمەن جيىن اشامىز. مەكتەپ اتىنان اسىرەسە كامەندى قوسا شاقىرىپ كاۋكەلەتپەسەك قاتەرلى بولادى. ونىڭ ءوز يدەياسى مەن ءوز تىلىندە سويلەپ قابىلداتۋدى ۇمىتپايىق...
سىرتتان قاراعاندا قويداي قوڭىر وسى ات جاقتى، سۇرعىلت كوزدى كەكسە جىگىتتىڭ اقىلدى اۋدارۋشىلىعى مەن دوپ وينىنا اسقان شەبەرلىگىن عانا كورىپ جۇرەتىنمىن، ىشىندە الاي-دۇلەي تولقىندى تەڭىز بارىن بۇرىن مۇنشالىق سەزبەگەن ەدىم. الدە دە تولىق ۇقتىرماي-اق تولقىنداتىپ الا جونەلگەنى بايقالدى ماعان. سونشالىق اۋىر جۇرەتىن قارت مىنەزدى جىگىت باسكەتبولعا تۇسكەندە كيىكشە ورعىتىپ، نەشە مەتر بيىككە كوتەرىلىپ كەتكەنىن ءوزى سەزبەيتىنىن ايتۋشى ەدى. «بۇل جولى دا مەنىڭ الدىمدا قانشالىق بيىككە كوتەرىلىپ كەتكەنىن سەزدى مە ەكەن؟» دەي شىقتىم ىشىمنەن. «جاي عانا جىميىستى سوزىمەن جىلجىتىپ، كۇرەس تاكتيكاسىنىڭ تىڭ تولقىنىنا مىندىرە سالدى عوي مەنى، «شىعىس تۇركىستان»، «ۇيىم» دەيتىن سوزدەردەن ءيىس تە سەزدىرگەنى جوق!... مەنى تولىق تۇسىنەدى ءوزى، المەنمەن سىرلاس. بىراق، المەن ماعان ايتقان توتە بايلانىستى باسشى بۇل ەمەس سياقتى، ءسوزى توتە ەمەس، كولبەگەيلىلەۋ، كولبەي شىعىپ جاتىر عوي؟»
اقىلباي جيىندى سول كۇنى كەشتە، اشىقتان-اشىق عىلىمي ءبولىمىنىڭ كەڭسەسىنە شاقىردى. «كامەندەردىڭ ءوز ءتىلى، ءوز يدەياسى بويىنشا سويلەۋدىڭ» قاينارىنا كىرە تۇستىك كەلىپ. ءبىزدىڭ كلاستان مەنەن وزگە ورالقان بانجاڭ مەن ىنتىقباي، سەرالى كەلدى، تومەنگى كلاستاردىڭ بانجاڭدارى قاتىناستى، ءۇش وقىتۋشىنى قوسقاندا ون-ون ءبىر عانا ادام ەكەن.
- مەكتەبىمىزدىڭ ابىرويى ءۇشىن، وسىنداعى بارلىق قازاق وقۋشىلارى ءۇشىن اسىرەسە ءتىل-ادەبيەت اۋەسكەرلەرىمىز ءۇشىن وتە يگىلىكتى ءبىر ءىستى اقىلداسپاقپىز،- دەپ باستادى اقىلباي ءسوزىن. بۇل ءوزى ءبىزدىڭ سانمينجۋيلىك ساياسي تەوريا مەن فيلوسوفيا ۇيرەنۋىمىزدى كەمەلدەندىرەتىن، بولاشاق قالامگەرلەرىمىزدىڭ بەتىن اشىپ، ءتىلىن ۇستارتاتىن، ءسويتىپ ۇكىمەتىمىزدىڭ ۇگىت-ناسيحات تاربيە قىزمەتىنە ەلەۋلى ۇلەس قوساتىن ءىس...
اقىلباي ءوستىپ اعىنداتا كەلە، مەكتەبىمىزدىڭ قازاق وقۋشىلارى اتىنان اپتالىق جۋرنال شىعاتىنىن، «شينجياڭ گازەتى» قامقورلىق ەتىپ، ءبىر بەتىن ءبىزدىڭ سول جۋرنالعا ارناعانىن حابارلادى. «شىنداپ بىرلىككە كەلسەك، بۇدان ەكى ەسە كولەمدى جۋرنال شىعارۋعا دا كۇشىمىز جەتەدى» دەپ سەنەتىندىگىن ايتا سۇرادى سونان سوڭ بىزدەن.
- مۇنىمىز اقىلداسۋ جيىنى، مەكتەبىمىزدەگى قازاق وقۋشىلارعا وكىلدىك ەتە الار دەپ سەندەردى عانا شاقىردىق. وسى جۋرنالدى شىعارا الاتىندىعىمىزعا مىنا ۇستازدارىڭدى سەندىرە الاسىڭدار ما؟
- تولىق سەندىرە الامىز، - دەپ قالىپ ەدىم، جيىنعا كەلە جاتقانىمىزدا پەيىلىمدى بايقاپ قالعان سىرالعى ىنتىقباي مەن سەرالى ماعان ەرە ساق-ساق ەتە تۇسكەندە، قالعاندارى تۇگەل وت العانداي ساقىلدادى.
- مۇنداي شابىتتاندىرۋ بولسا عوي، ءبىزدىڭ كلاسس تۇگەلىمەن اقىن،- دەپ ۇستەمەلەي قۋاتتادى ورالقان، - باسقا كلاستاردا دا جازۋعا تالاپتانىپ جۇرگەندەر كوپ، شىعارا الادى.
- توبەلەسە ءجۇرىپ بيعابىل مەن ىنتىقباي-اق تولتىرار ونى،- دەپ كۇلە كۇبىرلەدى كازەن مۇعالىم كامەنگە قاراپ.
كامەن باسقاشا پىكىر ايتا الماي قيپىجىقتاي ءتۇستى دە، كوپشىلىكتەن سىرت قالعىسى كەلمەگەندەي باس يزەي سالدى. از كىدىرىستەن سوڭ ءبارىمىزدىڭ الدىمىزعا تۇسە جونەلدى:
- اپتاسىنا ءبىر رەت بولعان سوڭ، ءتىپتى ەكى بەتىن دە تولتىرار ەدىك،- دەپ اقىلبايعا قارادى. - مەن بارىپ سۇراپ، تاعى ءبىر بەتىن قوستىرىپ الايىن... ماقالا رەتتەۋگە ۋاقىتىم جەتكىلىكتى عوي!
اقىلباي «سۇيىنگەن» بەينە كورسەتە، اق ءتىسىن جارقىراتا كۇلىپ جىبەرىپ يزەدى باسىن.
- دۇرىس، بىراق الدىمەن وسىنا قامداۋىمىزدىڭ ساپاسىن بايقاعان سوڭ اقىلداسايىق. سەگىزىنشى ءارىپ ۇساق قوي، ءبىر بەتكە دە نەداۋىر ماقالا سيادى.... كەلىستىك پە كوپشىلىك؟ ال ەندى جۋرنالىمىزدىڭ اتى تۋرالى پىكىرگە كەلەيىك. لايىقتى دەگەن اتتارىڭدى كورسەتىڭدەرشى قانە!
- «باقىت» بولسىن،- دەدى كامەن. تىپىر ەتكىزبەي باسىپ وتىرا قالعىسى كەلگەندەي، الدىمەن قامتۋدى ويلاعان سياقتى. «وسى اپاتتى باقىت دەپ ۇگىتتەتپەكشى عوي بۇل شوشقا» دەگەن ويدان ءتىسىم شىقىر ەتە ءتۇستى.
- مەن... «كۇرەس» دەپ اتاۋدى لايىق كورەمىن!- دەدىم.
كامەن ادىرايا قارادى دا، اقىلباي مەن كازەن ماعان دا، كامەنگە دە كوز استىلارىمەن ءبىر-ءبىر قاراسىپ قويدى.
- تاعى دا قانداي اتتى ۇسىناسىڭدار؟- دەدى اقىلباي جىميا ءتۇسىپ. - الدىمەن ايتىپ الايىق، ونان سوڭ تالقىلاپ كورىپ، ءبىرىن قابىلدايمىز!
باسقا قاتىناسۋشىلار «ءۇمىت»، «جاس تالاپ» سياقتى وقۋشىلارىمىزعا لايىق تاعى بىرنەشە اتتار ۇسىندى. اقىلباي ءبارىن جازىپ الدى دا:
- «تۇلەك» دەگەن ات لايىق پا ەكەن دەيمىن،- دەدى. كازەن دە وسى اتقا قوسىلاتىندىعىن بىلدىرگەن سوڭ، كامەن ءوزى ۇسىنعان اتىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەي جونەلدى:
- «باقىت» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى ايقىن،- دەدى ول، بۇل جۋرنالعا قويۋعا لايىق ات. جياڭ ۋيۋانجاڭنىڭ باسشىلىعىنداعى جۇڭحۋا مينگو - ءبىزدىڭ باقىتىمىز. بۇل جۋرنالدا ءبىز سول باقىتتى عانا جىرلايمىز. ۇلى كوسەمىمىزدى، ءسانمينجۋيدى جىرلايمىز، باقىت - وسى!
- كالاۋسىنىڭ بۇلاي جىرلاۋى دا، ونى باقىت دەپ اتاۋى دا ىپ-راس... دۇپ-دۇرىس! - دەپ «ىپ-راس» دەگەن ءسوزدى ادەيى جاڭىلعانسي قوستىم. - بىراق، بۇل ات جۋرنال مازمۇنىنىڭ ءبىر جاعىن عانا قامتي الادى. ءبىز سول باقىتتارىمىزدى شىن سۇيسەك، جىرلاپ قانا قويماي، ونىڭ جاۋلارىمەن كۇرەسۋىمىز دە كەرەك! بۇل جۋرنالدا شىعاتىن ماقالالار سىپىرا جىرلاۋ، ۇگىتى عانا ەمەس، جاۋلارعا قارسى كۇرەس ۇگىتىن دە قامتۋى قاجەت. ماسەلەن، جۇڭحۋا مينگونىڭ ءبىرسىپىرا جەرلەرىن باسىپ الىپ، قاندى قىرعىن سالىپ وتىرعان جاپون فاشيزمىنە قارسى، ونىڭ شينجياڭداعى قۇيىرشىعى وسپانعا قارسى ماقالالار دا جازىلادى. سوندىقتان، «باقىت» جاقسى ات بولسا دا، جۋرنالىمىزدىڭ مازمۇنىن تولىق قامتي المايدى. مەنىڭ «كۇرەس» دەگەن اتتى ۇسىنعان سەبەبىم وسى. جاقسىلىقتى جىرلاۋدىڭ ءوزى دە كۇرەس قاتارىنا جاتادى.
اقىلباي كامەنگە «جەڭىلدىك» دەگەندەي كۇلىمسىرەپ قارادى دا، كازەن ماعان جۋان باسىن يزەپ-يزەپ قالىپ ەدى كامەن ءوز پىكىرىن قىزاراقتاي قۋاتتاپ، تولىقتاي تۇسۋگە تىرىستى:
- وسى جۋرنالدى شىعارۋ قۇقىعىنا يە بولۋىمىزدىڭ ءوزى دە ءبىر ۇلكەن باقىت ەمەس پە؟
- ارينە، باقىت، كالاۋسى، جىرلايتىن باقىت قوي بۇل دا، وعان داۋىم جوق. بىراق سول باقىتتاردىڭ جاۋىن تۇيرەيتىن ماعىنا بەرە الماي قالىپ تۇرعانى عوي پىكىر تۋدىرعانى!
- سەنىڭ ءبىر سوزىڭدە قاتە تۇسىنىك بار. شينجياڭداعى باندىلار جاپوننان جاردەم الىپ وتىر ما؟... بۇل باندىلار كىمنىڭ قۇيىرشىعى؟ بىلەسىڭ بە ءوزىڭ؟
- قاتە بولسا ءتۇسىندىرۋىڭىزدى وتىنەمىن. بىراق كىمنىڭ قۇيىرشىعى بولسا دا، وعان قارسى كۇرەستى دە ۇگىتتەۋىمىز قاتە بولماس!... قاتە مە ءيا؟!
كامەن جاۋاپسىز توقىردى دا، مەن شينجياڭ كولەمىندە گومينداننىڭ سوۆەت وداعىن ءالى دە «جاۋ» دەپ اتاي الماي كەلە جاتقان جاعدايىن پايدالانىپ، كامەننىڭ قاتە دەگەن تۇسىنىگىنىڭ وزىنە دۇرسە قويا بەردىم:
- «قۇيىرشىقتىڭ» قوجايىنى جونىندەگى ءوز تۇسىنىگىم بىلاي: ءبىزدىڭ ىشكى جاۋىمىزعا ارينە سىرتقى جاۋىمىز عانا جاردەمدەسەدى. سىرتقى جاۋىمىز جاپون ءفاشيزمى عانا. ودان باسقا جاۋ بار دەپ ايتپاعانسىز. سوندىقتان، وسپان - جاپوننىڭ عانا قۇيىرشىعى دەپ تۇسىنەمىن. مۇنى قاتە تۇسىنىك دەسەڭىز، وقۋشىڭىزبىن عوي، انىقتاپ ۇعىندىرىپ قويىڭىزشى، قانە!
ءبىر-بىرىنە قاراسىپ قويىپ جىمىڭداسقان اقىلباي مەن كازەن باسقا سوزدەرگە كۇلگەنسىدى دە، ساباقتاستار مەنىڭ تالابىمدى قايتالاپ، كالاۋسىدان بۇل جونىندە ءبارىنىڭ دە ءتۇسىنىپ العىسى كەلەتىنىن ايتىستى. تۇنشىققانداي تىعىلا كۇرەڭىتكەن كامەننىڭ بەت-اۋزى بۇلكىلدەي ءتۇستى. قانشالىق شيرىققانىمەن دە قۇلشىلىقتىڭ رىزدىعى قورشىلىق قانا عوي، قوجايىندارى ۇعىندىرعان قۇپيالىعىن اشكەرەلەپ الۋدان قورىققانداي جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قالدى.
- ۇعىندىرامىز ءالى!- دەپ كۇمىلجي كۇبىرلەپ قانا قويدى كازەنگە قاراپ.
جەڭىلگەنى سەزىلدى. ايتەۋىر «باقىت» دەپ باعجيۋدان قالعانىن بىلگەن سوڭ مەن دە ءوز شاناعىما تۇسە قالدىم; جۋرنال شىعارۋدى قابىلداتۋ ءۇشىن «اسقازانىن» دارىلەي تۇرۋ كەرەك قوي. ونىڭ «باقىتىن» جەلكەمىزگە مىنگىزبەي، جەڭۋ ءۇشىن عانا ايتقانىم بولماسا، ماركسيزمنىڭ «كۇرەس» دەيتىن ۇرانىنان گومينداننىڭ ات-تونىن الا قاشاتىنىن بىلەتىنمىن. سونى اتاعانىمدا بۇل قۇيىرشىعىنىڭ الارا قاراعان سەبەبى دە سول عوي.
- كالاۋسى، ۇستاز الدىندا قايشى سويلەپ، ادەپسىزدىك كورسەتتىم عوي دەيمىن، كەشىرىڭىز!... جاقتىرماساڭىز «كۇرەس» دەيتىن اتتى ۇسىنۋدان مەن دە قايتتىم! بۇل جۋرنالعا ول دا سىڭار جاقتى ات سياقتى.
- ءيا، مۇنىڭ دا دۇرىس،- دەدى اقىلباي، شىنداعانداي سويلەپ. ماسەلە تالقىمەن، ايتىسپەن عانا شەشىلەدى. ايتىس اتا بەتىنە دە قارامايدى. بەتكە قارالسا ايتىس بولا ما؟ سوندا دا ۇستازىڭنىڭ قۇرمەتىن ساقتاپ، بۇلاي كەشىرىم سۇراي ايتىسۋىڭ اسا جاقسى ۇلگى. ءوز ۇسىنىسىڭنىڭ دا سىڭار جاقتىلىعىن تۇسىنە قويۋىڭا كامەن مۇعالىمىنىڭ ءتىپتى رازى. «كۇرەسكە» كامەن دە، ءبىز دە وسىلاي قاراپ وتىرعانبىز.
كامەننىڭ جادىراي قالعانىن بايقاي قاراپ سويلەدى.
- «باقىت» جاقسى ات بولسا دا، وسى جۋرنالدىڭ مازمۇنىن تولىق قامتي المايتىنى راس سياقتى ما، قالاي؟!
- ولاي بولسا وسى ۇسىنىلعان اتتاردىڭ بىرەۋىن قابىلدايىق، قانە؟- دەپ كامەن قۇلاعان تاعىنا قايتا مىنگەندەي تىكتەلە وتىردى...
رەتى بويىنشا تالقىلاي كەلگەندە كوپشىلىكتىڭ پىكىرى «تۇلەك» بولسىن با، «تىلەك» بولسىن با دەگەن ەكەۋىنە عانا قۇيىلىپ ەدى. كامەن «تۇلەك» دەگەنگە تاعى دا تۇكسيە، تۇيىلە قالدى. بىراق، اقىلباي مەن كازەن مۇعالىم ۇسىنعان ات بولعاندىعىنان اشىق قارسى پىكىر ايتا الماي قيپىجىقتاي سۇرادى:
- «تۇلەك» دەگەن جاس بۇركىت پە ەدى، كوزىنە كورىنگەنىنە تۇسەدى دەۋشى مە ەدى؟
اقىلباي وعان جىميا قاراپ قالدى دا، كازەن قايىردى جاۋابىن:
- راس، جاس قۇس. العىر كەلەدى دەيدى. وقۋشىلارىمىز سونداي العىر بولسا ەكەن دەگەن تىلەكپەن ۇسىنىپ وتىرمىز. جۋرنال سولاردىكى عوي!
- بۇل دا «كۇرەس» ماعىناسىنداعى ات بولىپ كەتەر مە ەكەن؟!- دەپ كۇمىلجىدى كامەن، - العىر ەمەس، البىرت قۇس دەيدى عوي!
- وقۋشىلارىم قىران بولىپ كەتىپ بۇرە تۇسەر مە ەكەن دەپ قورقامىسىڭ؟- دەپ كۇلگەن كازەنگە اقىلباي قوسىلا ساقىلداپ كۇلدى. ساباقتاستار جىميىسا قاراپ قالدى كامەنگە.
«ءبارىن قويىپ، وسى جۋرنالىمىزدىڭ اتىن «كۇشىك» قويساق، يتتەرگە قالاي جاعار ەدى؟ - دەگەن ويمەن كۇلدىم مەن. - ايتەۋىر قىراندىعى جوق، يت اياعىنا قۇيعانىڭدى عانا ءىشىپ، قۇيرىعىن بۇلاڭداتا بەرەتىن «ەركە نازدى» جانۋار عوي!».
- ولاي بولسا «تىلەك» بولسىن، - دەدىم مەن كۇلكى باسىلعان سوڭ.
- بولسىن، - دەدى بىرنەشە داۋىستان سوڭ اقىلباي ماقۇلداپ. - جاقسى تىلەكتىڭ جاعىمسىز جەرى بار ما. ايتەۋىر، قايىر تىلەۋ ماعىناسىندا بولماس، باسقا قاتەر جوق، ۇيلەسەدى... اتىندا نە تۇر، ماسەلە زاتىندا عوي... ەندەشە، كەلىستىك، ىستەرىڭە ءسات بولسىن، ساباقتاستار! باس ماقالانى مىنا مۇعالىمدەرىڭمەن اقىلداسىپ، مەن جازىپ بەرەيىن. كلاسس باسشىلارى سەندەر ساباقتاستارىڭا تولىق حابارلاڭدار! ءبىرىنشى رەتكى جازعاندارىڭ الداعى ءۇش كۇن ىشىندە كەلىپ بولسىن... قىسقا اڭگىمە، ماقالا، ولەڭ كەرەك. قازىرشە وسى ۇشەۋىن قابىلدايمىز!...
اقىلبايدىڭ «ماسەلە زاتىندا عوي» دەگەنى، ماعان تاعى ءبىر ەسكەرتۋ ەدى. سول «زاتىن» قالىپتاستىرۋ مەنى ءتۇن بويى ويلاندىردى. جۋرنالدىڭ «زاتى» حالىقتى وياتۋ - كۇرەسكە شاقىرۋ بولۋعا ءتيىس. المەن: «العا شىعىپ كورىنۋشى بولما، شپيوننان ساق بول» دەپ ەدى; اقىلباي: «نە جازۋدى ساباقتاستارىڭا اشىق ايتپاي جەتەكتە» دەدى. بۇل دا كوزگە تۇسپە دەگەنى. ۇيىمداستىرۋ قىزمەتى ماعان جۇكتەلىپ، ونىڭ ءتۇبى قاتەرلى بولعان سوڭ ساقتاندىرعانى عوي بۇل، قالاي «جەتەكتەسەم» كورىنبەي تۇرارمىن؟...
سول ءتۇنى ولەڭنىڭ بەينەلەي اشكەرەلەۋ ادىسىنە لايىق ءۇش-ءتورت ءتۇرلى تاقىرىپ تاۋىپ ەدىم. ونى دا شۋ دەگەننەن العا ءتۇسىپ، شۇبىرتا جونەلگىم كەلمەدى...
ورالقاننىڭ جۋرنال تۋرالى حابارلاندىرۋىن ەستىسىمەن جازۋدان دامەلى ساباقتاستار باس سيپاسا باستادى. استىڭعى ەرنىن سالپيتىپ جىبەرگەن تىلەۋقان كەمپىر بەينەسىنە كەلە قالىپ، بەتىن شىمشىدى.
- بەتىم-اۋ، نەمدى ايتايىن!... ىپپىرت، ادىرا قال، ونەيلىسىن ءوزىنىڭ، ماقتاتىپ الماق!
- ماقتاي الساڭ ماقتاي بەرمەيمىسىڭ، وندا نە تۇر؟ - دەدى ورالقان.
- ە، «اعامدى ءدال باسىنان جاقسى اتتىڭ، جاساي بەر اينالايىن» دەپ جازسام، ۇلكەن ۇلىنىڭ ميى شاشىلىپ كەتكەندە شىڭعىرىپ جىبەرگەن شەشەمنەن ۇيات بولماي ما؟
تىلەۋقاننىڭ بۇل ءسوزىن تەز جابا سالعىسى كەلگەن ىنتىقباي كۇلكىگە اينالدىردى.
- تىلەۋقان، ەي، تىلەۋقان!... «بازاردان الىپ كەلگەن بەس تيىن دەپ، سوزدەرىن ەكەۋىڭنىڭ ەستيىن دەپ» دەيتىن ولەڭىڭ بار ەدى عوي، تىم بولماسا سونى جازساڭشى!
- ونداي ءسوز گازەتحانادان ۇيات بولماي ما؟
- «بىلاي جۇرسەڭ وگىز ولەدى، بىلاي جۇرسەڭ اربا سىنادى» دەگەننىڭ ءوزى بولدى عوي مىناۋ، - دەپ كۇلدى بىرەۋى.
- ءبىر كەزدە شىڭ شىسايدى كوككە كوتەرگەن جاڭقابايلار جەرگە كىرگەندەي ۇيالىپ جۇرمەي مە قازىر؟- دەپ بىرەۋگە قۋات كۇبىرلەدى.
كوپ كورىنبەيتىندىكتەن «بەيتانىس» اتالىپ جۇرگەن كوزىلدىرىكتى مۇعالىم كەلمەي قالعان ءبىر بوس ساعاتتا ادەبيەتشىلەرىمىز تاعى دا باس سيپاستى. ارقايسىسىنا ءۇڭىلىپ بايقاسام، ىنتىقبايدىڭ عانا بەت الىسى دۇرىس سياقتى. ول ميسال ولەڭ جازىپ جاتىر ەكەن. باسقالارىنىڭ كوبى وزدەرى گازەتتەن كورىپ جۇرگەن ماقتاۋدىڭ كونە شيىرىندا ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كەلە جاتقانداي. ءبىرسىپىراسى جازا سالىپ، ايقۇش-ۇيقىش سىزىپ تاستاپتى.
- قاي بابامنىڭ باسى بار ەدى وسى زيراتتا، - دەپ قالعان سەرالى اتىپ تۇردى ورنىنان، - ەي، بيعابىل، ەي، نە جازدىڭ، سەن ءبىر وقىپ بەرشى، ەسىمە بىردەمە تۇسەر مە ەكەن!
- ءبىر تاقىرىپتىڭ مازمۇنىن دايىنداپ ەدىم. ولەڭگە اينالدىرا الماي جاتىرمىن،- دەدىم مەن ادەيى.
- سونىڭدى ايتىپ بەرشى تىم بولماسا.
- سەن تۋعاندا نەگە قۋانىپ ەدىم،- دەپ تىلەۋقان قۋ جابىسا قالدى، - ايتشى كوكەشىم، اينالىپ كەتەيىن!
- وزدەرىڭ ويلاساڭدارشى! - دەپ كەيىگەنسىدىم مەن، تاقىرىپ دەگەن كوپ قوي!... وسى قويىلىپ جاتقان كينونىڭ ءبارى مىسال ەمەس پە؟
- وتىنگەن سوڭ بۇلدانباي ايتىپ بەرە سالساڭشى، ودان نەڭ كەتەدى،- دەپ قالدى قۋات.
نەمقۇرايدى كەيىپكە كەلە قالىپ، تۇندە دايىندالعان ءبىر ولەڭ تاقىرىبىن اتادىم دا، قارا سوزبەن كەستەلەپ قويعان مازمۇنىن وقىپ بەردىم: اتى «سارى باقاي جاپون» ەدى. گوميندان اسكەرىنىڭ بەينەسى بەرىلىپ، قاداعا شانشىلعان ادام باسىنا قاندى قولىن سوزا، ارانداي اشقان اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ تۇرعانى سۋرەتتەلەدى. سوڭىنا «مىنا قاراقشىنىڭ ەتى ءتاتتى ەكەن» دەگەن ءسوزىن ايتقىزۋ جوبالانعان.
- ماعنالى ەكەن مىناۋىڭ، قانداي اسەرلى!- دەپ قالدى تۇسىنە قويعان سەرالى. ورالقان اڭىرا سۇرادى:
- مىنا قاندى قولىڭ كىم، ەي، بيعاش؟... «شيبيگەن ارىق ساۋساق، شي بورباي، اقسيعان ورساق ءتىس، سارى باقاي» ەكەن ءوزى.
- «جاپون» دەپ ەكى جەردە ايتىلىپ تۇرسا، باسقا كىم بولۋشى ەدى شىراعىم-اۋ؟- دەدى قۋات. ساسقانىنان وزىنەن ۇلكەن ورالقانعا «شىراعىمىن» دا قوسىپ جىبەردى.
ءوزى كىم دەپ تانيتىنىن بايقاعىم كەلىپ، ورالقانعا سۇراۋ تاستادىم:
- وجا، مۇنى كىمگە ۇقساتىپ وتىرسىز، ءوزىڭىز ايتشى!... جاپوننان باسقا وسىنداي جاۋىز بار ما ەدى، الدە؟
- جوق، جوق،- دەدى اڭقاۋلىق ەتىپ قويعانىن ەندى ۇققان ورالقان، - ولار دا سارى كيىمدى، سارى بالتىر ەكەن عوي، ءدال ءوزى، جاپون!
- مۇنىڭ قىلىعىن ءوزىمىزدىڭ سارى اياققا تاڭاتىن بولساڭىز،- دەگەندە تىلەۋقاننىڭ مۇرنى جىبىرلاپ كەتتى، مەڭگەرۋشى «مينگو ارمياسىن وسىنداي كورەمىسىڭ» دەپ قارنىڭىزدان بەس شەلەك ماي اعىزار!...
بۇل تاقىرىپتى ولەڭگە اينالدىرا قويماعانىمدى بايقاعان سەرالى دەمالىسقا شىققانىمىزدا سۇراپ الدى دا، تىلەۋقان، شاقان، سالىقتار بىرىنەن-ءبىرى جاسىرىنا كەلىپ قولقالاپ، قالعان ۇشەۋىن اكەتتى.
- قالاي جازۋ كەرەك ەكەنىن وسى تاقىرىپتارىڭنان ءبارى ۇقتى،- دەپ سىبىرلادى قۋات، «كەرۋەن ساراي» قورىلعا باسقان كەزدە. - سەنىڭ وسى ۇلگىڭمەن ىنتىقباي دا ءبىر-ەكەۋىنە ۇيرەتتى. مۇنان سوڭ تاقىرىپ اۋىستىرماي-اق قوي، تەرگەي قالسا، بىرەۋى ايتا سالار!...
ءبىزدىڭ كلاستان ەكىنشى كۇنى-اق بىرنەشە جاۋىنگەر ولەڭ شىققانىن بايقاپ قاتتى قۋاندىم. «جول اناسى - ءىز»، ءىز ءتۇسىپ سوقپاققا اينالعان سوڭ-اق جول بولعانى عوي. «ءالى تالاي ءتۇر، تالاي ءداۋ تابان تۇسەدى بۇل سوقپاققا» دەگەن ويعا كەلىپ، جۋرنالداعى مىندەتىمنىڭ نەگىزى ورىندالعانداي كوڭىلىم جاي تاۋىپ وتىر ەدى. كامەن جەتىپ كەلدى كلاسقا. ءجۇرىسى سۇيىقتاۋ، ءجۇزى سۋىقتاۋ كورىندى. كەڭ تاناۋى ءىسىنىپ الىپتى. ءبىر قولى سىمىنىڭ قالتاسىندا. پارتاعا ءبىر قولىمەن عانا تىرەنىپ، شيراي سۇرادى:
- ماقالا جازدىڭدار ما؟
- بوس ۋاقىتتارىندا جازىپ جاتىر،- دەدى ورالقان.
- سەندەرگە ساباق بولاتىن ءبىر ماسەلەنى ايتىپ قويايىن: ەكىنشى جىلدىقتاعى وقۋشىلاردىڭ ءبىر-ەكەۋى ۇكىمەتتى القايتىن ولەڭگە قارسى شىعىپتى، سەندەردىڭ ارالارىڭدا ونداي ءسوز بولدى ما؟
- ەستىمەدىك،- دەي سالدى بىرنەشەۋ.
كامەن «تىلەك» جۋرنالى، وعان قانداي شىعارمانىڭ زارۋلىگى تۋرالى سويلەي جونەلدى سونان سوڭ. ءوزىنىڭ ەڭ اڭساعان تاعامىن اتاعانداي جۇتىنىپ، «جياڭ زۇڭسايىنان» باستادى دا، «جۇڭحۋا مينگو»، «سانمينجۋيلەرىنە» تامسانىپ، ولاردىڭ «دانىشپاندىعى» مەن «اقيقاتتىلىق»، «قۇدىرەتتىلىكتەرىنىڭ» ءبىرىن قالدىرماي سويلەۋگە تىرىستى. بۇل لەكتسياسى وزىنشە مەڭگەرۋشىنىڭ سوزىنەن دە «دامدىلەۋ» سويلەنىپ تۇرعان ءتارىزدى، سارعىش كوزىنە قان جۇگىرىپ، ەكى ەزۋىنەن كوبىك بۇرقىرادى. بىراق ول قانشالىق كوپىرگەنىمەن زەر سالعان ەشكىم جوق. ساباقتاستاردىڭ كوزى پارتالارىنىڭ استىنا جايىلعان ءوز قاعازدارىندا عانا ەدى.
- وسىلاي جازىڭدار، ۇقتىڭدار ما؟!- دەپ ساق ەتە تۇسكەندە عانا باسىمىز كوتەرىلدى.
- ۇقتىق،- دەدى سەرالى، - جازىپ بولعان سوڭ كورەسىز عوي. قاتە بولسا باسپاي-اق قويارسىزدار، قينالماڭىزشى كالاۋسى!
ءوزىنىڭ بۇگىنگى «حانزۋ ءتىلى» ساعاتىن وسىنداي ارسىلداپ تۇرىپ جەپ بولدى دا، ەزۋىنىڭ كوبىگىن جالانا جونەلدى ءوزى. دەمالىسقا شىعىپ، كلاسقا قايتىپ كىرىسىمىزبەن تاناۋى بۇرىنعىدان دا ءىسىنىپ قايتا جەتتى. بۇل جولى بەت تەرىسىنىڭ سارعىش بوياۋىنان ءنىل دە جوق. سۇپ-سۇر بولىپ كىردى.
- جۋرنال شىعارىپ، بىزگە ماقتاتىپ الماق قوي دەگەندەرىڭ قايسىلارىڭ... باعانا، تاڭەرتەڭ... تۇرسىن ورنىنان!
كوپشىلىك جىم-جىرت تىنا قالدى. مۇنى ايتقان تىلەۋقان قىبىرسىز وتىرىپ الدى دا، ونى ەشكىم قۋزاماي، «بىلمەيمىز»، «ەستىمەپپىز» دەي سالدى. ونى كامەنگە كىم ايتىپ قويعانىن سەزە قويدىم: جاڭاعى دەمالىستا ءسابيت اتتى «ءۇنسىز كۇرەڭ» اتالعان ساباقتاسىمىز كامەننىڭ ارتىنان قاراعىشتاپ قويىپ سولاي كەتكەن بولاتىن. سول «ۇنسىزگە» جاسىرىن ءتىل بىتكەنى بەلگىلى بولا قالدى; قۇلاق بولۋعا تارتىلعان ەكەن.
- ماقتانىشتى جازۋعا قارسى سويلەگەن كىم، ايتىڭدار!- دەپ اقىرىپ قالدى كامەن.
ءۇنسىز بەدىرەيگەن ىنتىقبايدان باستاپ، ارت جاقتا وتىراتىن ورالقانعا قاراسام، جۋان دەنەسىن پارتانىڭ استىنا سيعىزا الماعانداي مىجىرايا تىعىلىپ كۇرەڭىتىپ الىپتى. ونىڭ قاسىندا وتىرعان تۇگەلباي تۇكسيە كۇڭگىرلەدى:
- ولىگىڭە وتىرويىندار، ساباق وقىتاتىن ەمەس قوي بۇ!
- نە دەيسىڭ ەي قىرعىز؟! - دەپ ءتۇيىلدى وعان كامەن.
تۇگەلباي تۇرىپ الگى ءسوزىن انىقتاپ ايتتى دا، جالعاستىرا ءتۇستى:
- بىرەسە توبەلەسەدى، بىرەسە تىلدەسەدى، بىرەسە جالعان پالە جابادى ءبىر-بىرىنە، ءشويتىپ وتىرعاندا ءبىر-بىرىنە نە دەشىپ قويعونىن ءبىز قايدان بىلەۋىز!... بىلاي جازبا، بىلاي جاز دەپ ەندى ءسىز ءدارىس وتكوندى قويدىعىز، تىگى ءبىز وقيبىز با، وقىبايبىز با، مۇعالىم؟!
تۇگەلبايدىڭ بۇل سوزىنەن وتىرىك توبەلەستىڭ ۇشقىنىن تاۋىپ، مەن تۇرەگەلدىم دە، ساباقتاستارىما اتىلا قارادىم. «ءۇنسىز كۇرەڭ» دە «ءموليىپ» وتىر ەدى.
- ەي، كىم ەدى سولاي سويلەگەن، ءبىز ەستىمەگەندى ەستىگەن - سەندەرسىڭدەر عوي تاعى... بىرەۋىمىزگە جالا جاۋىپ، تاعى سورلاتقاسىڭدار عوي!- دەپ ىنتىقبايعا تونگەنسىدىم. - اشىق ايتىڭدارشى!
- پالە جاۋىپ وتىرعان تاعى سەن جىلانسىڭدار،- دەپ ىنتىقباي دا اتىپ تۇردى. - ءبىز قاشان ەستىپپىز؟
- بار وتىرىكتى شىعاراتىن سەندەرسىڭدەر! - دەپ سەرالى اتىپ تۇرعاندا:
- كىم ايتىپتى وتىرىكتى؟ - دەپ قاتارىنان شاقان مەن سالىق كوتەرىلدى. - نايماننان باسقا شاعاتىن كىم بار مۇندا!
ءوش اۋىلدىڭ يتىنشە جاپپاي ءۇرىپ تاعى دا «تىكتەسە» قالعانىمىزدى بۇل جولى كامەن قولما-قول پايدالانعىسى كەلدى.
- وتىرىڭدار... وتىرىڭدار!- دەدى زەكىپ. قايتا وتىرا قالعان شاقاندى تۇرعىزدى ورنىنان. - سەن ايت، «ماقتاتىپ الماق قوي» دەگەن كىم؟
- ول وتىرىك،- دەدى شاقان، - ايتىڭىزشى، سول وتىرىكتى ايتقان... ەگەر نايمان بولسا، وڭەشىن جۇلىپ الايىن!
- سەرالى، تۇر!... كىم ايتتى وسى ءسوزدى؟
- كەرەيدىڭ بىرەۋى ايتقان بولساشى، شىركىن ايار ما ەدىم مەن سىزدەن... ەستىمەدىم!
- بيعابىل، سەن ەستىدىڭ بە كىم ايتقانىن؟
- ەستىمەدىم،- دەدىم مەن دە قايتا تۇرەگەلىپ، - ماڭايىم ونداي سوزدەن امان ەكەنى انىق... وسىنشالىق پالەگە قالۋىمىزدىڭ سەبەبىن دە تۇسىنبەدىم. بۇل جۋرنالعا ءوز شامامىز نەگە كەلسە سونىمەن كومەكتەسپەك ەدىك. ۇكىمەتتىڭ ۇگىت قىزمەتى بولعاندىعى ءۇشىن ۇلەس قوسۋ نيەتىمىزبەن قينالىپ وتىر ەدىك. جازۋ قۇقىعى بىزدە، جاراماي قالسا، باسپاعا بەرمەي قويۋ قۇقىعى سىزدەردە ەمەس پە، اناۋ بىردەمە دەپ قويىپتى، مىناۋ جازىپ قويىپتى دەگەندەي سوزبەن تەرگەي بەرسەڭىز ەشنارسە جازا المايدى ەكەنبىز كالاۋسى! ۇلەس قوسامىز دەپ ۇلكەن شاتاققا قوساقتالاتىن سياقتىمىز. ءبىزدىڭ نەگىزگى مىندەتىمىز وقۋ عانا، تىپ-تىنىش قانا وقيىق! قويدىق ەندى جازۋدى، ايتىڭىز وسىنى مەكتەپكە.
- جوق، ولاي ەمەس، ولاي ەمەس، بۇل تەرگەۋ ەمەس، بىرەۋدىڭ ماسەلەسىن انىقتاۋ عانا... جازىڭدار، جازىڭدار!... ەي، سەن بەرى ءجۇرشى ەي! - دەپ كامەن سۇق قولىن شوشايتا سالدى دا تىلەۋقاندى ەرتە جونەلدى.
ساباقتاستار كورسەتۋشىنىڭ كىم ەكەنىن تالقىلاپ، ءوزارا كۇبىرلەسە جونەلگەندە، ىنتىقباي «ءبىلدىڭ بە» دەگەن پىشىنمەن ماعان قارادى. بۇقپا ءسابيتتى يەگىمەن ىمداپ كورسەتىپ، پارتانى ءتۇيىپ قالدىم مەن. ىنتىقباي، شاقان، سالىق ۇشەۋى سىبىرلاسىپ، ورنىنان سالىق تۇرەگەلدى. ءوتىپ بارا جاتىپ ءسابيتتىڭ اياعىنا سۇرىنگەن بولىپ جىعىلدى دا، قايتا تۇرا سالا جۇدىرىقتاپ الا جونەلدى ءسابيتتى. قارا تاقتا الدىنا سۇيرەپ اپارىپ تەپكىلەي بەردى. جاۋىن ەندى تاپقان اشۋلى ساباقتاستار اراشالاسىن با، تۇس-تۇسىنان كىجىندى.
- ۇر، ولگەنىڭدى...، اياما! - دەپ ءبىر جاعىنان ۇمتىلعان سەرالىنى مەن ۇستاپ جىبەرمەي قويدىم.
- ەندى اياقتان شالامىسىڭ؟
- قاشان شالدىم؟ ءوزىڭ عوي...
- تىلەۋقاندى دا شالمادىڭ با، شاقپادىڭ با! مىنە شالمادىڭ، مىنە!... مىنە!... شالامىسىڭ ەندى؟... ەندى شالامىسىڭ؟... شا...لا...مىسىڭ؟!
- اعاتاي-اي، اعاتا...ي!... شالمايىن ەندى، شالمايىن اعاتاي شالمايىن!
- ەندى شاعامىسىڭ دەيمىن، شاعامىسىڭ!...
- شاقپايىن!... شاقپا...يىن!... شاقپايىن ەندى!...
- ەي، ساباقتاستار، ەندى مىنانىڭ جون تەرىسىن سىليمىن!... ايتقانىمىز بار عوي! - دەپ سالىق بۇرىشقا سۇيرەي جونەلدى.
ورالقاندى اراشاعا ەندى جىبەردىك. بويكۇيەز اراشاعا سالىق بوي بەرەر ەمەس، اندا-ساندا ءبىر مۇرسات تاپقان بولىپ ۇرىپ، جۇلقىنىپ كىجىنە بەردى.
- مۇنىڭ شالۋىنان تۇمسىعىم بۇزىلسا، تۇمسىق سالىپ بەرمەيسىڭ بانجاڭ، اراشالاما!... مىنە، مىنە، اكەڭنىڭ اۋزىن!... اراعا تۇسپە دەيمىن بانجاڭ، قويا بەر!... بۇل سۇمەلەك تىلەۋقاندى ولتىرسە، سەن تىرىلتە المايتىن بولعان سوڭ بىلاي تۇر دەيمىن!... مىنە!... شالامىسىڭ ەندى!... شاعامىسىڭ؟
- وي، ەندى مۇنان سوڭ قويسىن دەيمىن عوي، ەشكىمدى شاقپاسىن، - دەپ باجالاقتاعانسىدى ورالقان، - ەندى تىنىش جۇرەدى، ەشكىمگە قاستىق قىلمايدى دەيمىن، ەي ەندى تىنىش جۇرەمىسىڭ؟!... ايتساڭشى ءوزىڭ!
- ايتايىن، ايتايىن، تىنىش جۇرەمىن اعاتاي!... ەندى... ەندى...
- ەي ماقلۇق، ەندى... قىسىپ جۇرەمىسىڭ؟!- دەپ بارىپ ىنتىقباي ءتۇستى اراعا.
- قىسايىن!... قىسايىن!...
كوپشىلىك سالىقتى توقتاتىپ، ءسابيتتى تالقىعا سالا جونەلدى دە، شىنىن ايتقىزىپ، قاشان، نە دەپ شاققانىن سويلەتتى. تىلەۋقاننىڭ «ناقاق» ەكەنىنە دە مويىنداتتى. مۇنان سوڭ ءتارتىپ بولىمىنە بارىپ جاسىرىن شاعىم ايتسا، «ولەتىنىن» دە كەسەتتى.
- ەگەر ەندى شاقساڭ، وسى كلاستان بىرەۋمىز ءتىرى قالساق سەنى ولتىرەمىز!- دەپ تۇگەلباي كورسەتتى جۇدىرىعىن.
وسى كەزدە دومالاقشا مۇرنى تومپاق بەتىمەن بىردەي بوپ تەگىستەلگەن تىلەۋقان كەلىپ كىردى. جىلتىڭداپ تۇراتىن قۋشىكەش كوزى دە ويناعانىن ەندى قويعانداي، «بۇركەنىپ» الىپتى.
- ولگىسى كەلمەگەن ادام «وتىرىككە» مويىنداي ما؟ - دەپ بۇرتيدى سوندا دا. بۇرتيعانى - كۇلگەنى ەكەنىن ارەڭ تانىدىق. ىنتىقباي سابيتكە سوڭعى ەسكەرتۋىن سونى كورسەتە ايتتى دا:
- ءىششۋ، ەي كىسىم... ەي شاقان!- دەپ شاقىردى. - مىنا ەكەۋىن سۋحاناعا اپارىپ، ىستىق سۋ الىپ بەرشى، بەتتەرىن جۋسىن! ۇستىلەرىن تازالاۋعا كومەكتەس! مىنا سۇمەلەك ەندى بۇلك ەتسە، بۇيرەگىن ويامىز!
ەسەپشى ومارقان تاياق جەگەن ەكەۋىنىڭ جۇرىسىنە قاراپ كۇلدى:
- ەكەۋىنىڭ جەگەن تاياعى تۋرا پروپورتسيا1 بولىپتى!
- مۇنداي ەسەپتى دۇرىس شىعارۋدىڭ ءادىسىن ەندى تولىق تۇسىنگەن شىعارمىز،- دەدىم مەن كوپشىلىككە ەسكەرتە. - مۇنان سوڭ يكستىڭ2 ورنىن ءبارىمىز ىزدەي جۇرەلىك، وسى ساباق باسقا كلاستارعا دا دۇرىس وقىتىلسا، ميىمىز كوپ اشىمايتىن بولار ەدى!
كورەگەن تەرگەۋشىم، دۇنيەدە وزىڭىزدەن بۇرىن نەلەر بۇزىقتىقتىڭ وتكەنىن كورىپ، ءتىسىڭىز قىشىعان-اق شىعار. ولاي بولاتىنى - سونداعى ۇكىمەت ءىسى ءسىزدىڭ الدىڭىزدا «تومەن ساۋات»، «ادەتتەگى عانا» ۇيرەنشىكتى قىزمەت قوي. ولاردىڭ قابىلەتسىزدىگىنە سىزدەي شەبەر قايراتكەردىڭ ارينە جانى اشيدى. جۇڭحۋا3 ميڭگودا4 ادام جەلكەسىنەن نايزا تۇسىرمەۋگە مىندەتتەلگەن ۇكىمەت ەمەسپە ەدى. «ۇكىمەت» دەگەن - «ۇكىم ەت». ال، ۇكىمەت ۇگىتىنە كەلگەندە «قابىلەتى جوق» بولىپ، وعان قارسى ۇگىتكە كەلگەندە «ءتىلى قىشيتىن»، «ۇكىمەتتىڭ دالداسىنا تۇرىپ الىپ، ءوزىن اتقىلايتىن»، تىڭشىلارىن تىنىشتاندىرۋدىڭ ەسەبىن «وقىتاتىن» مەندەي قاتەرلى بۇزىقتى دۇنيەدە بولار دەپ ويلاماعان دا شىعارسىز. قىلمىس تۇلەگى جاقسى تىلەكتىڭ استىنان، مىنە، جىرتقىش تۇياقتارىن ساپسيتا ۇشپادى ما!
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
1 حاۋ (حانزۋشا) - جاقسى، جارايدى.
1 تۋرا پروپورتسيا (ماتەماتيكالىق اتاۋ) - تەڭدىك قاتىناس.
2 يكس - ماتەماتيكالشىق تاڭبا (ح). جاسىرىن، جۇمباق ساننىڭ بەلگىسى.
3 جۇڭحۋا - ورتالىق گۇلجازيرا ء(وز ىشىندە قىتاي مەملەكەتى وسىلاي اتالادى).
4 جۇڭحۋا ميڭگو - گوميندان قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتى (قىتاي حالىق مەملەكەتى).
