الماس قازىبەكوۆ. باس اقىنىڭ قىتاي بولسا، جەتىسكەن ەكەنسىڭ!
ءبىزدىڭ قازاق قىزىق حالىق: نە بولسا سوعان سەنە بەرەدى، نە بولسا سوعان ەرە بەرەدى. تاڭ قالاسىڭ. بىرەۋ بىردەڭە دەسە بولدى، سونى اقيقات كورەدى، شىن كورەدى. يمانداي سەنەدى. بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تابيعاتى شىعار.
ال ەندى نەگە ءبىزدىڭ مەملەكەت سونداي سەنگىش؟ نەگە ەرگىش؟ نەگە ايدالاعا لاققىش؟
مىنا قىزىقتى قاراڭىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ باس اقىنىمىز اباي دەپ جۇرسەك، باس اقىنىمىز باسقا ەكەن!؟. باس اقىنىمىز لي باو ەكەن! ونى قازاقشاعا ەلۋباي، ەلىباي، ەلدىباي دەگەن لاقاپ اتپەن اۋدارىپ الدىق.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاشا اڭعالدىعىنا ادام تاڭ قالادى. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن الگى لي باو بايعۇستىڭ بۇل جارىق دۇنيەدە بار ەكەنىنە، بولعانىنا، ءومىر سۇرگەنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماس ەدى. وندا دا قازاق ەكەنىنە! ەندى مىنە، اراعا ازعانتاي عانا ۋاقىت سالىپ، ءبىز ونى قازاق قىپ الدىق.
ءبىرلى-جارىم وقىمىستى، تاريحشى قىزىعىپ، «وسىنداي ءبىر تاريحي تۇلعا بولعان ەكەن، ويتكەن ەكەن، بۇيتكەن ەكەن» دەپ جازىپ جۇرسە، ماقۇل دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى...
بۇتكىل مەملەكەتتىك مەكەمەلەر سول لي باوڭىزدى «ەلدىباي اقىن دەگەن اتامىز بولعان ەكەن» دەپ ەلىرىپ جاتقانىن كورگەندە، ەرىكسىز ەرىن تىستەۋگە تۋرا كەلەدى. وي، سۇمدىق-اي!
ءبىزدىڭ قازاق قىزىق حالىق: نە بولسا سوعان سەنە بەرەدى، نە بولسا سوعان ەرە بەرەدى. تاڭ قالاسىڭ. بىرەۋ بىردەڭە دەسە بولدى، سونى اقيقات كورەدى، شىن كورەدى. يمانداي سەنەدى. بۇل ءبىزدىڭ حالىقتىڭ تابيعاتى شىعار.
ال ەندى نەگە ءبىزدىڭ مەملەكەت سونداي سەنگىش؟ نەگە ەرگىش؟ نەگە ايدالاعا لاققىش؟
مىنا قىزىقتى قاراڭىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ باس اقىنىمىز اباي دەپ جۇرسەك، باس اقىنىمىز باسقا ەكەن!؟. باس اقىنىمىز لي باو ەكەن! ونى قازاقشاعا ەلۋباي، ەلىباي، ەلدىباي دەگەن لاقاپ اتپەن اۋدارىپ الدىق.
ءبىزدىڭ قازاقتىڭ بالاشا اڭعالدىعىنا ادام تاڭ قالادى. وسىدان ءۇش-ءتورت جىل بۇرىن الگى لي باو بايعۇستىڭ بۇل جارىق دۇنيەدە بار ەكەنىنە، بولعانىنا، ءومىر سۇرگەنىنە ەشكىم كەپىلدىك بەرە الماس ەدى. وندا دا قازاق ەكەنىنە! ەندى مىنە، اراعا ازعانتاي عانا ۋاقىت سالىپ، ءبىز ونى قازاق قىپ الدىق.
ءبىرلى-جارىم وقىمىستى، تاريحشى قىزىعىپ، «وسىنداي ءبىر تاريحي تۇلعا بولعان ەكەن، ويتكەن ەكەن، بۇيتكەن ەكەن» دەپ جازىپ جۇرسە، ماقۇل دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى...
بۇتكىل مەملەكەتتىك مەكەمەلەر سول لي باوڭىزدى «ەلدىباي اقىن دەگەن اتامىز بولعان ەكەن» دەپ ەلىرىپ جاتقانىن كورگەندە، ەرىكسىز ەرىن تىستەۋگە تۋرا كەلەدى. وي، سۇمدىق-اي!
مۇنى سۇمدىق دەمەسكە لاج قايسى؟.. «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 2007 جىلعى 13-19 جانە 20-26 ساۋىردەگى نومىرلەرىندە مۇحتارحان ورازباي دەگەن وقىمىستى ەلدىباي اقىن تۋرالى اعىل-تەگىل ەگىلىپ ماقالا جاريالاتادى. 2008 جىلى وسى كىسىنىڭ «ەلىمەن قاۋىشقان ەلدىباي اقىن» اتتى كىتابى جارىق كورەدى. وسى ماقالا مەن كىتاپتا «قىتايدى قايران قالدىرعان قانداسىمىز ەلدىباي اقىن» دەگەن ۇعىم قازاقتىڭ ساناسىنا تىقپالانادى. اۆتوردىڭ سوزىمەن ايتساق، «بۇعان قۇلاق اسىپ، نازار اۋدارعان كىسىلەر وتە كوپ بولدى. ءتىپتى قازاقتىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرى، بەلگىلى قالامگەرلەرى، ادەبيەت پەن مادەنيەت سالاسىنداعى زەرتتەۋشى عالىمدارى حابارلاسىپ، وسى اقىننىڭ شىعارماسىمەن تولىق تانىسۋدى، ونى تولىعىمەن اۋدارۋدى، قازاق تىلىنە كىتاپ ەتىپ شىعارۋدى، قازاق وقىرماندارىمەن ەرتەرەك قاۋىشتىرۋدى مەنەن قاتتى تالاپ ەتتى».
سوندا، قازاقتىڭ ءوزى ەمەس، قوعام قايرتاكەرلەرى، قالامگەرلەرى مەن زەرتتەۋشى عالىمدارى «ەرمە» بولدى دەگەن ءسوز عوي. ليباي، لي باو، لي بو دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان قىتاي اقىنىن قازاق ەتۋ كىمگە كەرەك بولدى؟.. وندا دا ونى دۋلات ەتۋ؟
ەلدىباي دەپ وتىرعان لي باو شامامەن 701 جىلى تۋىپ، 762 جىلى قايتىس بولىپتى. ونىڭ 25 تومدىق قىتاي تىلىندەگى جىر جيناعى ساقتالىپتى. ليباي اقىن سۋياپ نەمەسە شۋ /شۇيى/ قالاسى ماڭىندا تۋعان ەكەن-ءمىس. ونىڭ ارعى اتالارى دۋلۋ تايپاسىنان شىققان ەكەن. سول دۋلۋ دەگەندى ءويتىپ-ءبۇيتىپ دۋلات قىلىپ الدىق ايتەۋىر...
ويپىر-اي! بەيبارىستى دا اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ بەرىش ەتىپ الىپ ەك. ەندى مىنە، لي باونى دۋلات ەتىپ الدىق. تاعى كىمدەر بار ەكەن؟..
جاڭاعى مۇحتارحان ورازبايدىڭ جازۋىنشا، «اسقان تالانت يەسى، بالا جاستان وتە زەرەكتىگىمەن، العىرلىعىمەن، تالعامپازدىعىمەن تانىلعان، ويى وزىق، ءتىلى وتكىر ەلدىباي، قازاق دالاسىن تۋا سالا سۇيە بىلگەن دارىندى ۇل. بەس جاسىندا تاريحي قازاق داستاندارىمەن سۋسىنداعان جان» ەكەن...
ەي، ءبىر مەزەت توقتاۋعا بولا ما؟
قايداعى قازاق ول 701-762 جىلدارى ءومىر سۇرەتىن؟
قايداعى قازاقتىڭ تاريحي داستاندارى؟
و زاماندا قازاق دەگەن ەل جوق قوي! قازاق حV عاسىردا عانا قۇرالعان ەل ەمەس پە؟
بۇگىنگى قازاق ىشىندەگى دۋلات رۋىن و زامانعا اپارىپ دۋلۋعا تەلىگەندە وسى قازاق مىقتى بوپ كەتەدى دەپ ويلاي ما ەكەن؟ جوق، باس اقىنىمىز قىتايدى تاڭ قالدىرعان ەكەن دەپ بۇگىنگى قازاقتىڭ ارتى جىرتىلۋى كەرەك پە؟
جەكە ادامدار اداسسا، «اداسقاننىڭ الدى ءجون، ارتى سوقپاق» دەپ قويا سالۋعا بولار ەدى..
بۇل جەردە تۇتاس ءبىر مەملەكەت اداسىپ وتىرعان جوق پا؟ استانادا دۇرىلدەپ جيىن وتەدى. وعان مادەنيەت مينيسترىنەن باستاپ ومىربەك بايگەلدى باستاعان «قوعام قايراتكەرلەرى» قاتىسادى. لي باو-ەلدىباي اقىن تۋرالى قازاقتار ەڭكىلدەسىپ وتىرىپ، كىتابىن كەڭىنەن تاراتايىق، كينو تۇسىرەيىك، بابامىزدى ارداقتايىق دەپ ءباتۋا قىلادى.
مىنە، قازىرگى قازاق مەملەكەتىنىڭ سيقى.
باس اقىنىڭ قىتاي بولسا، جەتىسكەن ەكەنسىڭ، قازاعىم!
شىن سۇمدىق قايدا جاتىر؟ ونسىز دا قىتاي ەلى شەكاراسىن شۋدان اسىرىپ بەلگىلەپ وتىر دەگەندى ەستيتىن ەدىك. ەندى «قىتايدىڭ باس اقىنى شۋدا تۋسا، وندا دا دۋلات بولسا، وعان قازاق بىتكەن تابىنىپ وتىرسا»، قولتىعىنا بارىپ تىعىلماعان نەڭ قالدى؟
ءوزى ءبىرتىن-ءبىرتىن قىتايلانىپ كەلە جاتقانىمىزدى ءوزىمىز دە بايقاماي جۇرگەن سياقتىمىز. كوپەن ءامىر بەك، ءادىل بەك قابا دەپ اتى-ءجونىمىزدى ۇشكە ءبولىپ جازىپ، قىتايلانۋعا ءبىر قادام جاساپ قويىپ ەدىك. ەندى كەلىپ، «باس اقىنىمىز» تابىلدى! ونىڭ تۋعان جەرى انىقتالدى. دەمەك، شەكاراعا قازىق قاعىلدى دەگەن ءسوز. باس اقىنىڭ قىتاي بولسا، ءوزىڭنىڭ قىتاي بولماعان نەڭ قالدى سوندا؟..
و، داراقى تۋعاندار!
«التى الاش» گازەتى، №3 (03.07.2009)
