ادەبيەت تاريحىندا اۋدارما جايلى اڭگiمە كوپ. سونىڭ بiرi ءۇندiنiڭ سان عاسىرلىق عۇمىرى بار اتاقتى «پانچاتانتراسى» تۋرالى. ەل ەسiندە قالعان اڭگiمە بويىنشا بiردە پارسىنىڭ اتاقتى پاتشاسى، ورتاعاسىرلىق جازبا ادەبيەت ۇلگiلەرiنiڭ تالايىنا كەيiپكەر بولعان عۇلاما ناۋشارۋان پاتشا ۋازiرلەرiن جيناپ الىپ، مازمۇنى شامامەن مىنانداي القاقوتان كەڭەس قۇرعان دەسەدi:

- ەستۋiمشە، ءۇندi ەلiندە وقىعان ادامنىڭ كوڭiلi جاي تاۋىپ، جاندۇنيەسi باھرا الار كiتاپ بار كورiنەدi. ءوزi جەر استىنداعى قۇپيا كiتاپحانادا ساقتالىنادى ەكەن. پاتشالارعا قالاي بيلiك قۇرىپ، ءادiل ساياسات جۇرگiزۋدi ۇيرەتەتiن وسى كiتاپتى قولىما ءتۇسiرiپ وقىماي ساباما تۇسە الار ەمەسپiن. عيبراتى مول وسى كiتاپتى بiزدiڭ پاتشالىقتىڭ دا يگiلiگiنە اينالدىرار قانداي امال بار؟

تالايدى كورگەن اقساقال، كوكساقال ۋازiرلەر تىعىرىقتان شىعار جول تابا الماي ساسقان. پاتشا كوڭiلi قۇلاعان دۇنيەنi تابىلمايدى، تاپتىرمايدى دەۋگە جانە بولمايدى.

اقىرى، ويلاسا كەلە ءۇندi ەلiنە بارزۋيا دەگەن سان تiلدi يگەرگەن بiلiمدار دارiگەردi جiبەرۋگە شەشiم قابىلدايدى. مiندەتi - ون جىل ءوتسiن، جيىرما جىل ءوتسiن، جاڭاعى كiتاپتى ايتەۋiر قولعا ءتۇسiرۋ، پارسى ەلiنە الىپ كەلۋ.

ادەبيەت تاريحىندا اۋدارما جايلى اڭگiمە كوپ. سونىڭ بiرi ءۇندiنiڭ سان عاسىرلىق عۇمىرى بار اتاقتى «پانچاتانتراسى» تۋرالى. ەل ەسiندە قالعان اڭگiمە بويىنشا بiردە پارسىنىڭ اتاقتى پاتشاسى، ورتاعاسىرلىق جازبا ادەبيەت ۇلگiلەرiنiڭ تالايىنا كەيiپكەر بولعان عۇلاما ناۋشارۋان پاتشا ۋازiرلەرiن جيناپ الىپ، مازمۇنى شامامەن مىنانداي القاقوتان كەڭەس قۇرعان دەسەدi:

- ەستۋiمشە، ءۇندi ەلiندە وقىعان ادامنىڭ كوڭiلi جاي تاۋىپ، جاندۇنيەسi باھرا الار كiتاپ بار كورiنەدi. ءوزi جەر استىنداعى قۇپيا كiتاپحانادا ساقتالىنادى ەكەن. پاتشالارعا قالاي بيلiك قۇرىپ، ءادiل ساياسات جۇرگiزۋدi ۇيرەتەتiن وسى كiتاپتى قولىما ءتۇسiرiپ وقىماي ساباما تۇسە الار ەمەسپiن. عيبراتى مول وسى كiتاپتى بiزدiڭ پاتشالىقتىڭ دا يگiلiگiنە اينالدىرار قانداي امال بار؟

تالايدى كورگەن اقساقال، كوكساقال ۋازiرلەر تىعىرىقتان شىعار جول تابا الماي ساسقان. پاتشا كوڭiلi قۇلاعان دۇنيەنi تابىلمايدى، تاپتىرمايدى دەۋگە جانە بولمايدى.

اقىرى، ويلاسا كەلە ءۇندi ەلiنە بارزۋيا دەگەن سان تiلدi يگەرگەن بiلiمدار دارiگەردi جiبەرۋگە شەشiم قابىلدايدى. مiندەتi - ون جىل ءوتسiن، جيىرما جىل ءوتسiن، جاڭاعى كiتاپتى ايتەۋiر قولعا ءتۇسiرۋ، پارسى ەلiنە الىپ كەلۋ.

كiتاپ سوڭىنا تۇسكەن بارزۋيا وسى ماقساتقا قانشا جىل عۇمىرىن سارپ ەتكەنi بەلگiسiز. بiرەۋلەر جيىرما، بiرەۋلەر وتىز جىل دەيدi, بiرەۋلەر ودان دا كوپ ۋاقىت كەتتi دەسەدi. كiتاپتى قولعا ءتۇسiرۋدiڭ امالىن ارiدەن ويلاستىرعان دارiگەر اۋەلi ساراي ماڭىنداعىلاردىڭ، سوسىن ءۇندi ەلiنiڭ پاتشاسىنىڭ ءوزiنiڭ سەنiمiنە كiرەدi. پاتشادان جەر استىنداعى كiتاپحاناعا ءتۇسiپ، ونداعى بiلiم جاۋھارلارىمەن تانىسۋعا رۇقسات الادى. كiتاپحانا مەڭگەرۋشiسiنiڭ جاسىرىن كەلiسiمiمەن جوعارىداعى قۇپيا كiتاتى دا قولعا ءتۇسiرiپ، جەر استىندا، سىعىرايعان شامنىڭ جارىعىندا وتىرىپ اۋدارىپ شىعادى. كۇنiگە بiردi-ەكiلi پاراق بولىپ جوعارىعا تاسىلعان كiتاپ اۋدارماسىن بارزۋياىڭ ءوز ەلiنە قالاي جەتكiزگەنi بەيمالiم. ايتەۋiر، جەتكiزگەنi راس. كiتاپتى وسى نۇسقادان 750 جىلى يبن ءال مۋكاففا اراب تiلiنە «كاليلا مەن ءديمنا» دەگەن اتاۋمەن اۋدارادى. بۇگiنگi كۇنi الەم حالىقتارىنىڭ ەكi جۇزدەي تiلiنە اۋدارىلعان ءۇندiنiڭ اتاقتى «بەس كiتاپ» - «پانچاتانتراسىنىڭ» قىزعىلىقتى تاريحى وسىنداي.

شىعىس دانالىعى «اقىل اقىلدان قۋات الادى» دەيدi. جوعارىداعى «پانچاتانترا» اڭگiمەسi سونىڭ جارقىن بiر مىسالى iسپەتتi. وسى مىسال شىعىس حالىقتارىندا اۋدارماشىلىق ونەرiنiڭ تاريحى تىم تەرەڭنەن باستاۋ الاتىندىعىن دا بiر بايقاتسا كەرەك. وزىق اقىل-وي ۇلگiلەرiن شىعىس ەشقاشان جاتسىنباعان. وسى تۇستا تاريحقا شولۋ جاساي كەتكەن ءجون سەكiلدi.

بۇگiنگi ەۋروپا كونە ەكi ۇلكەن مادەنيەت - گرەك جانە ريم اقىل-وي مۇراسىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەكەندiگi جاسىرىن ەمەس. بiراق سول اقىل-ويدىڭ ەۋروپاعا نەگiزiنەن اراب، پارسى، تۇركi اۋدارماشىلارى ارقىلى جەتكەندiگi دە اقيقات. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا جىم-جىرت ۇيقىدا جاتقان كەزدە ورتا ازيا عۇلاماسى ءابۋ رايحان بەرۋنيدiڭ گومەردiڭ ء(ابۋ رايحان بەرۋنيدە گومەر ءومiر دەگەن ەسiممەن اتالادى - اۆت.) «يلياداسىن» تۇپنۇسقادان وقىپ، ودان مىسالدار كەلتiرگەنi شىعىستىڭ وزىق ويلىلىعىن كورسەتپەي مە! بەرۋني گومەر «يلياداسىن» ادەبيەت تۋىندىسى رەتiندە عانا وقىپ قويماي، ونداعى وقيعالارعا استرونوميا عىلىمى تاراپىنان تالداۋلار، تۇسiنiكتەمەلەر جاساۋعا دا تىرىسادى.

راس، بۇل ماقالاداعى بiزدiڭ مiندەتiمiز اۋدارماشىلىق تاريحىنا ءۇڭiلۋ ەمەس. اۋدارماشىلىقتىڭ مادەنيەتتەر مەن مادەنيەتتەردi (مەيلi, ول، كەشەگi توپىراق قاتپارىندا قالىپ قويعان ءولi مادەنيەت بولسىن، بۇگiنگi جاسالىنىپ، قالىپتاسىپ جاتقان مادەنيەت بولسىن) بايلانىستىراتىن التىن كوپiر ەكەندiگiن ايتا وتىرىپ،ونىڭ جەكە شىعارماشىلىق ادامىنىڭ شەبەرلiگiنiڭ شىڭدالۋىنا، كاسiبي دەڭگەيiنiڭ كوتەرiلۋiنە اسەرi تۋرالى اڭگiمە ءوربiتۋ.

بۇگiندە فەدور دوستوەۆسكي - بiر كەزدە ناپاقا iزدەپ التىن وردادان رەسەي اسقان تۇركi ارسىلان مىرزا چەلەبيدiڭ ۇرپاعى، الەم مويىنداعان جازۋشى. وزiنەن كەيiنگi بۋىنداردان جازۋشىنىڭ «قىلمىس پەن جازاسى»، «ناقۇرىسى»، «الباستىلارى»، «اعايىندى كارامازوۆتارى» اسەر ەتپەگەن قالامگەر كەزدەستiرە قويۋ قيىن. قازiرگi ۋاقىتتا ەۋروپا تاڭدانىپ، توڭiرەگiنە ۇلگi قىلىپ وتىراتىن سارتر دا، كاميۋ دە، كافكا دا وسى كiسiنiڭ iشiگiنەن شىققان iزباسارلارى.

بiراق، سول دوستوەۆسكي دە تاقىر جەردەن پايدا بولماعان. وقۋ، iزدەنۋ ارقىلى قالىپتاسقان. جازۋشىلىق ماشىعىن مەڭگەرۋ ءۇشiن بالزاكتىڭ «ەگۆەنيا گراندەسiن» اۋدارىپ، ونى 50 شاقتى رەت قايتا كوشiرiپ شىققان. فرانتسۋز ادەبيەتشiسiنەن تىنىسى كەڭ روماننىڭ جەلiسiن ءورۋدi, مازمۇنىن قوردالاۋدى ۇيرەنگەن. بiزدiڭشە كەيiنگiلەرگە ۇلى جازۋشىنىڭ بۇل دا بiر ۇلى تاعىلىمى.

اۋدارماشىلىق قازاق ادەبيەتiنە دە جات ەمەس. اباي نەگiزiن قالاپ، ماعجان جۇماباەۆ، مۇحتار اۋەزوۆتەر دامىتقان اۋدارما مەكتەبi قازاق جازبا ادەبيەتiنiڭ قابىرعالى قۇرامىنا اينالعالى قاشان. اۋەزوۆ اۋدارماسىنداعى تۋرگەنەۆ روماندارى، ماعجان جۇماباەۆ تارجiماسىنداعى ورىس جازۋشىلارىنىڭ شاعىن اڭگiمەلەرi ءالi دە تالاي ۇرپاقتار تامسانا وقىر اۋدارمانىڭ وزىق ۇلگiلەرi بولىپ قالا بەرمەك. دجەك لوندوننىڭ اڭگiمەلەرi مەن «مارتين يدەن» رومانى، بالزاكتىڭ «شەگiرەن بىلعارىسى» مەن «ۇزiلگەن ۇمiتتەرi»، شەكسپير، لەرمونتوۆتاردىڭ قوس تومدىعى، بەرنس، بايرون، پەتەفيلەردiڭ تاڭدامالىلارى، ا.چەحوۆ، ي.بۋنين اڭگiمەلەرi, گەتەنiڭ «فاۋستى»، قازاق وقىرمانىنا تانىس اۋدارما كiتاپتار تiزiمi وسىلاي كەتە بارادى. جوعارىدا اڭگiمەگە تيەك ەتكەن «پانچاتانترا» - «كاليلا مەن ءديمنا» دا قازاق تiلiندە سويلەگەلi قىرىق جىلداي ۋاقىت بولىپ قالىپتى.

ءيا، قازاق ادەبيەتi اۋدارمادان كەندە ەمەس، «قازاق ادەبيەتi» گازەتiنiڭ وتكەن سانىندا گابريەل گارسيا ماركەستiڭ نوبەل سىيلىعىن يەمدەنگەن «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىعىن» قازاقشا سويلەتكەن كەڭەس يۋسۋپتىڭ ماقالاسى مەن كولۋمبيا جازۋشىسىنىڭ «باقۇلداسۋ حاتىنىڭ» وسى قالامگەر جاساعان ءتارجiماسى جاريالاندى. ماتەريالدىق ىنتالاندىرۋ بولسا، قولداۋ كورسەتiلسە اۋدارماشى الەمدiك دەڭگەيدە باعالانعان جاڭا دۇنيەلەردi اۋدارىپ وتىرۋعا دايىن ەكەندiگiن ايتادى. ياعني، ءبارi قارجىعا بارىپ تiرەلەدi دەگەن ءسوز. كەزiندە كەڭەس يۋسۋپ اۋدارماسىن ورىس تiلiندەگi نۇسقاسىمەن سالىستىرا وتىرىپ، «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتىڭ» قازاق تiلiندە سويلەتiلۋiن ۇزدiك دەپ تاپقانىم بار. ءازiر دە سول ويدامىن. راس، «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىق» تاعى دا باسىلايىن دەپ جاتىر ەكەن. بiراق بۇل گابريەل ماركەستiڭ تاعى بiر ۇزدiك شىعارماسى، اۆتوردىڭ ءوز ايتۋىنشا، ەڭ ۇزدiك رومانى «ەل اعاسىنىڭ ەڭكەيگەن شاعىنداعىنى» («وسەن پاتريارحا») قازاق وقىرمانىنا تانىستىرۋ ەمەس قوي. ول اۋدارمانى كiم جاساماق، باسقا اۋدارمالاردى كiم جاساماق، ماسەلە وسىندا.

بۇگiنگi قازاق اۋدارماشىلىق مەكتەبiنiڭ جاعدايى سىن كوتەرەرلiك حالدە ەمەس. توقىراۋدىڭ بوقىراۋى كوزگە ۇرىپ تۇر. كاسiبي مۇمكiندiگi بيiك دەڭگەيدەگi اۋدارماشىلار ادەبيەتiمiزگە كەلiپ جاتقان سوڭعى لەك تولقىنداردىڭ قاتارىندا تiپتەن جوق دەۋگە بولادى.

توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ جاڭا ساپاداعى اۋدارماشىلارى رەتiندە تانىلعان بوتاكوز قوجابەكوۆا، عالىمجان مۇقانوۆ، اقاس تاجۋiتوۆتەردiڭ دە بۇگiنگi كۇنi سالى سۋعا كەتكەندەي كۇيi بار.

قىسقاسى، قازاق اۋدارما مەكتەبi كۇيرەۋدiڭ الدىندا. ءوز باسىم كiتاپ دۇكەندەرiنەن شاندور پەتەفي (ق.مىرزاليەۆتiڭ اۋدارماسى) مەن بايروننىڭ (ع.قايىربەكوۆتiڭ اۋدارماسى) بiر تومدىقتارىنان باسقا اۋدارما دۇنيەلەردi كورە المادىم. ولاردىڭ وزدەرi دە ەكiنشi الدە ءۇشiنشi قايتارا باسىلىمدارى. بiزگە اۋدارما تانىسۋ، ۇيرەنۋ ءۇشiن عانا ەمەس، قورعانۋ ءۇشiن دە قاجەت. ۇلتتىق تiلiمiز بەن دiلiمiزدiڭ ساقتالۋىنا ءتول ادەبيەتiمiز عانا ەمەس، اۋدارمانىڭ دا سiڭiرەر ەڭبەگi زور. قازiر قازاق جاستارى كريشناشىل، يەگوۆاشىل بولىپ كەتتi دەپ جاتامىز. ال ەگەر وسى دiني اڭىز-اڭگiمەلەرمەن جاستارىمىز مەكتەپ قابىر­عاسىندا ءجۇرiپ تانىسسا شە! مىسالى، «الەم حالىقتارىنىڭ ادەبيەتiنەن» دەگەن ۇلگiدە قاراپايىمداتىلعان اۋدارمالار جاساۋعا بولادى عوي.

كورشi وزبەك حالقىندا ءۇندiنiڭ اتاقتى «ماحابحاراتا» ەپوسىنىڭ وسىنداي اۋدارماسى بار. اۋدارمانى وقىعان ادامنىڭ كريشناشىل بولىپ كەتۋi (كريشناشىلداردىڭ «بحاگاۆاد-گيتا» كiتابى وسى ەپوستىڭ بiر تاراۋى بولىپ تابىلادى) تiپتi مۇمكiن ەمەس. ەسەسiنە جاس وقىرماننىڭ كونە ءۇندi ەپوسىنىڭ مازمۇنىمەن تانىسۋىنا، كونە مادەنيەتتەر تۋرالى كوزقاراس اياسىن كەڭەيتۋiنە مۇمكiندiگi بار. وسىندايدا جۇمەكەن اقىننىڭ «كەيبiر ەلدiڭ قۇدايى دا كوشiرمە» دەگەن ولەڭ جولى ەسكە تۇسەدi. قۇدايىمىز كوشiرمە بولسىن دەمەسەك، اۋدارماعا جiتi نازار اۋدارۋىمىز كەرەكتiگi وسىندايدان بايقالسا كەرەك.

تاعى بiر اۋدارما دەگەننەن شىعادى، وسى جۇمەكەن اقىننىڭ «گرەتسيا - جىر سەگiز» دەگەن ولەڭ توپتاماسى بار. توپتامادا كونە گرەك اڭىزدارى ەركiن پايدالانىلعان. وزەگi ەسكi بولعانىمەن، ايتارى جاڭا وسى ولەڭدەردi العاش وقىعاندا تاڭقالعانىم بار. ن.كۋننىڭ اۋدارماسىنداعى «ەجەلگi گرەتسيانىڭ ميفتەرi مەن اڭىزدارىن» مەن دە بiرنەشە قايتارا شولىپ شىققانمىن. بiراق ءدال بۇلاي قازاقىلاندىرۋعا بولادى دەپ ويلاماپپىن. بۇل دە رەتiمەن پايدالانا بiلسەك، اۋدارمانىڭ ادەبيەتiمiزدiڭ مازمۇنىن ورiستەتۋگە، كەڭەيتۋگە ىقپالى زور ەكەندiگiنە بiر مىسال.

ءسوز ءتۇيiنi: ادەبيەتiمiز بايىسىن، دۇنيەتانىمىمىز كەڭەي­­سiن دەسەك - اۋدارما قاجەت; تiلiمiز امان، دiلiمiز ساۋ بولسىن دە­سەك - اۋدارما قاجەت; ءوزiمiزدiڭ كiم ەكەندiگiمiزدi بiلۋ ءۇشiن ءوزiمiزدi وزگەلەرمەن سالعاستىرا بiلۋ شارت. بۇل ارادا دا باستى تارازى بولاتىن قۇرال - اۋدارما بولماق.

ءسوز باسىندا ناۋشارۋان پاتشانىڭ بiر كiتاپتى الدىرتۋعا سوناۋ ءۇندi ەلiنە بارلاۋشى-اۋدارماشى جiبەرگەندiگiن دە بەكەر مىسال ەتكەن جوقپىز.

قابىرعالى قازاق اۋدارماشىلىق مەكتەبi قايتا تۇلەۋi ءۇشiن ۇكiمەت تاراپىنان قامقورلىق كەرەك. بۇل ماسەلە زيالى قاۋىمىمىزدى دا بەيتاراپ قالدىرمايتىندىعىنا سەنiمدiمiز.

2001 جىل.

(جالعاسى بار)

"اباي-اقپارات"