ەستەلىك

كەشىرىم تۇسكى ۇزىلىسكە شىعار الدىندا كوزىن جۇمىڭقىراپ ءسال-ءپال وتىردى دا، تەلەفونىنا قول سوزدى:

- اركادي دانيلوۆيچ، سالەمەتسىز بە؟ بوزتاەۆپىن.

- و، كەشىرىم بوزتاەۆيچ! ءوزىڭىز دە ەسەن-ساۋسىز با؟ ءسىزدىڭ تەلەفون شالۋىڭىز – مەن ءۇشىن قۋانىش!

- كوڭىل  كۇيىڭىز  جاقسى  عوي؟

- جاقسى، كەشىرىم بوزتاەۆيچ.

-ەندەشە، جاقسى  ەكەنىن  پايدالانىپ، سىزگە  ءبىر ءوتىنىش  جاسايىن.

- ايتىڭىز، قولىمنان كەلسە ورىندايمىن، ايانبايمىن!

- وبلىستىڭ جاڭا باسشىسى بولعان سوڭ...  «جاڭا» دەيمىن-اۋ، ءبىر جىل تولىپ تا قالدى، ۋاقىت شىركىندە توقتاۋ جوق.  اركادي دانيلوۆيچ، پوليگون جۇمىستارىمەن تانىسۋ مەنىڭ مىندەتتەرىمنىڭ ءبىرى ەكەنىن ءسىز جاقسى بىلەسىز، سولاي  عوي؟

- ارينە!

- ولاي بولسا، سىزدەردىڭ ۇجىمدارىڭىز، سىناۋ الاڭدارىڭىز، شاحتالارىڭىز، زەرتحانالارىڭىز، الداعى جوسپارلارىڭىز دەگەندەي، بارىمەن تولىق تانىسۋىم كەرەك. وسى  اپتادا  ۇلگىرسەڭىزدەر  ءجون  بولار  ەدى، بۇگىن  دۇيسەنبى عوي، ال مەن  الداعى دۇيسەنبىدە ماسكەۋگە اتتانامىن.

- «ماسكەۋگە» دەيسىز بە؟ وندا، كەشىرىم بوزتاەۆيچ، بۇل ماسەلەنى ءوزىڭىز سوندا  شەشكەنىڭىز ءجون بولار ەدى.

- اركادي دانيلوۆيچ، ءسىزدىڭ باسىڭىزدان سەكىرىپ كەتكىم كەلمەيدى، ءوزىڭىز  رەتتەڭىز.

- ماسكەۋدىڭ رۇحساتىنسىز...

- جولداس گەنەرال، رۇحسات الۋ - ءسىزدىڭ مىندەتىڭىز. ساۋ بولىڭىز! – تەلەفون  تۇتقاسىن  ورنىنا  قويا  سالدى:  - بۇلتالاقتاۋىن!..

پوليگون باستىعى ەرتەڭىندە تەلەفون شالىپ، كسرو قورعانىس مينيسترلىگى  رەسمي رۇحسات  بەرگەنىن مالىمدەدى.

وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى زاڭدى قۇقىن تولىق    پايدالاندى، اتومنان سۋتەگى بومباسىنا دەيىنگى جويقىن قارۋلاردىڭ اۋادا جانە جەر استىندا سىنالعان ءتۇر-ءتۇرىنىڭ قالدىرعان ىزدەرىن، اۆتوماشىنمەن، ۇشاقپەن بارىپ، ءبارىن دە كوزىنەن وتكىزدى. ساپارى «وتە قۇپيا. ءبىرىنشى  سۋتەگى بومباسىن سىناۋ. 1955 جىل» دەگەن دەرەكتى ءفيلمدى كورۋمەن اياقتالدى. پوليگوننىڭ نە ەكەنىن وزگەدەن ەستۋ ءوزىڭ كورگەننىڭ جانىندا قۇر  ەلەس  ەكەن.

فيلم اياقتالعان سوڭ يلەنكو كەشىرىمدى قولتىعىنان دەمەي  تۇرەگەلىپ،  جىميا  سويلەپ:

- كەشىرىم بوزتاەۆيچ، سىزگە  فيلم  ۇنادى  ما؟ – دەدى.

- راحمەت، جولداس گەنەرال، ساۋ بولىڭىز! – كەشىرىم الدەبىر شارۋاسىنا  اسىققان  كىسىشە  اياعىن  جەبەي  باسا شىعىپ كەتتى...

كەشىرىم 1989-جىل تۋا وبلىستىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ت. توقتاروۆقا پوليگوننىڭ زارداپتارى تۋرالى مالىمەت-تۇسىنىك دايىنداۋدى تاپسىرعان. ەرتىس ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى، الدىمەن: دارىگەرلەر، مۇعالىمدەر، شاحتەرلەر پوليگوننىڭ زاردابى تۋرالى اۋىزشا دابىل قاعىپ، وبلىستىق پارتيا جانە سوۆەت اتقارۋ كوميتەتتەرىنە  حاتتى دا جيىلەتكەن ەكەن...

دەنساۋلىق ساقتاۋ ءبولىمى ازىرلەگەن  ماعلۇماتتىڭ ءاربىر ءسوز-سويلەمى كەشىرىمنىڭ جانىن تۇرشىكتىردى: قاننىڭ بۇزىلۋىنان قايتىس بولعاندار، مۇگەدەكتىككە ۇشىراعاندار، قان ازايۋ (انەميا) تاۋقىمەتىن تارتۋشى جۇكتى ايەلدەر، دەنە ءبىتىمى بۇزىلىپ تۋعان بالالار سانى 1954-جىلدان بەرىدە ەكى ەسە، سەمەي قالاسىندا ەكىجارىم ەسە وسكەن.

وڭىردە جىل سايىن 200-300 ادام كوز جۇمۋدا. سەمەيلىكتەردىڭ  ءتۇرلى اۋرۋعا تابيعي قارسىلىعى (يممۋنيتەت) تومەندەگەن.

ونكولوگيالىق اۋرۋعا شالدىققان جۇرتتى دارىگەرلىك زەرتتەۋدەن وتكىزۋ، ەمدەۋ ماقساتىمەن 1954-جىلى وسكەمەن جانە سەمەي قالالارىندا ارناۋلى  ەمحانا  اشىلعان ەدى، ونىڭ وسكەمەندەگىسى ءبىر جارىم جىلدان كەيىن جاۋىپ تاستالعان. سەمەيدەگى ەمحانا ىقشامدالىپ، «برۋتسەللەزگە قارسى ديسپانسەر» دەلىنگەن. ول ول ما، كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى 1966-جىلدان باستاپ سەمەي قالاسىندا ونكولوگيا سىرقاتتارىن زەرتتەۋدى توقتاتۋ تۋرالى شەشىم  قابىلداعان، -  ودان وتكەن سۇمدىق بولار ما؟!

سەمەي پوليگونى زارداپتارىن 1957-جىلدان باستاپ العاش زەرتتەپ، دابىل قاعۋعا كىرىسكەن ادام كورنەكتى عالىم باحيا اتشاباروۆ بولدى. باحاڭ قازاقستان عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى قانىش ساتباەۆتىڭ كەڭەسىمەن ارناۋلى عىلىمي ەكسپەديتسيا قۇرىپ، پوليگوننىڭ كەسەلدەرىن جان-جاقتى انىقتاپ،   ونىڭ ناتيجەسىن اكادەميا رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا جازباشا مالىمدەگەن، بىراق ءبىزدىڭ باسشىلار كرەملدىڭ قاباعىن باعىپ، ول يگى ءىستى ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، ەكسپەديتسيانىڭ جولىن كەسىپتى. كادىمگى  بەزبۇيرەكتىك!

اتوم بومباسىن العاش سىناۋ بۇدان 40 جىل بۇرىن – 1949-جىلعى تامىزدىڭ 29-ى كۇنى ساعات 7-دە جۇزەگە اسقان-دى. «ساڭىراۋقۇلاعىنىڭ»  بيىكتىگى 7 شاقىرىم بولعان. جەردى تاڭداپ العان، سىناۋ جۇمىستارىنا عىلىمي باسشىلىق جاساعان – اتاقتى اتومشى  عالىم ي. كۋرچاتوۆ.

پوليگوندا جىلىنا ونداپ سىنالاتىن بومبا - عىلىم جاساعان دۇلەي  كۇش. راديواكتيۆتى توزاڭ جەرگە مول جاۋىپ، ءسىڭىپ جاتىر. كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ، ونىڭ اسكەري-ونەركاسىپتىك كەشەنىنىڭ شەنەۋنىكتەرى: «سىناۋ تۇرعىندارعا، جەرگە زيانى تيمەيتىن عىلىمي-ساقتىق شارالارىن قولدانۋ بويىنشا جۇرگىزىلۋدە» دەپ سارناۋدان جاڭىلمايدى.

قۇپيا فيلمدەگى سۇمدىق، پوليگونشىلاردىڭ ەكىجۇزدىلىك قاسارىسۋى كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ  جۇيكەسىن جۇقارتتى. ول اقپاننىڭ 19-ىندا ءتۇنى بويى وي ساپىرىپ، كوزى ءبىر ارەدىك تە ىلىنبەدى. تاڭەرتەڭ قىزمەتكە كەلە وبكومنىڭ بيۋرو مۇشەلەرىن جيناپ الدى دا:

- جولداستار، دوستار! قازاقتا: «پىشاققا ىلىنەرىندە ەشكى دە باقىرىپ ۇلگىرەدى» دەگەن ماتەل بار، مەن سول ەشكىنىڭ كەبىن كيسەم دەيمىن. زۇلمات  پوليگون سەمەيلىكتەرگە زاپىران قۇستىرۋىن ۇدەتتى. بۇل وزبىرلىققا ەندى شىداۋعا بولمايدى! ميحايل سەرگەەۆيچ گورباچەۆ جولداسقا حات جازامىن. جەكە ءوز اتىمنان.

- ونىڭىز قالاي، ۇجىم بولىپ جازايىق!

- ءيا، ۇجىم بولىپ قيمىلدايىق!

- سىزگە، ارينە، العىس ايتپايدى، ال جازالاۋلارى مۇمكىن، سوندا ءبىز شەت قالۋىمىز كەرەك پە؟ كەشىرىم بوزتايۇلى، ءبارىمىز قول قويامىز!

كەشىرىم ورنىنان وڭ قولىن ءسال كوتەرە تۇرىپ، جىميىپ:

- جولداستار، پەيىلدەرىڭىزگە راحمەت! الايدا، ەگەر كىنالايتىن بولسا، ءبارىمىزدى ەمەس، بىرەۋىمىزدى عانا كىنالاعاندارى  جەڭىل تيەر.  نە  بولسا  دا،  ءوزىم عانا  كورىپ  الامىن! قازىر پيگاۆاەۆ جولداستى شاقىرىپ، نەنى، قالاي جازۋدى ايتامىن، ءجۋرناليستىڭ ءتىلى جاتىق قوي. سودان كەيىن وسىندا سىزدەرگە وقىپ بەرەمىز، الىپ-قوسارلارىڭىزدى ايتاسىزدار، - دەدى.

...وبكومنىڭ ۇگىت جانە ناسيحات ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى، جۋرنالشى ۆلاديمير پيگاۆاەۆ جازىپ، كەشىرىم مۇقيات وقىپ تولىقتىرعان   حات ەرتەڭىندە جالپى ءبولىمنىڭ قۇپيا سەكتورىنداعى شيفرلاۋشى ۆلاديمير يگناتەۆتىڭ قولىنان وتكىزىلدى دە، ءبولىم مەڭگەرۋشىسى اناتولي چەرنىشەۆ كرەملگە جونەلتتى. مىنا حاتتى:

                                                              «وتە قۇپيا. 1-داناسى.
                                                               ماسكەۋ، كرەمل
                                                               سوكپ  وك  باس حاتشىسى
                                                               م.س.گورباچەۆ جولداسقا

قازاقستان كومپارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتى سوكپ ورتالىق كوميتەتىنە مىنانى مالىمدەيدى: 340 مىڭ حالقى بار سەمەي  قالاسى ايماعىندا 1949-جىلدان بەرى يادرولىق سىناۋلار جۇرگىزىلىپ كەلەدى. اۋەلى اۋەدە، ال 1963-جىلدان باستاپ - جەر استىندا... ارادا وتكەن 40 جىلدا جاعداي وزگەردى: حالىق سانى ءۇش ەسە وسكەنى، مالدىڭ كوبەيگەنى، پوليگوننىڭ ماڭى ەلدى مەكەن ەكەنى دە ەسكەرىلمەگەن. جىلىنا 14-18 جارىلىس جاسالادى. بۇل عيماراتتار مەن ينجەنەرلىك توراپتارعا زيان كەلتىرۋدە، ويتكەنى جەردىڭ سەيسميكالىق جاعدايىنا نازار اۋدارىلماعان. پوسەلكەلەر مەن اۋىلداردى سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە ارناپ سالىنعان قۇدىقتار ىستەن شىعىپ جاتىر. 25 جىل  بويعى جەراستى جارىلىسى سالدارىنان جەر قىرتىسى بۇزىلدى. ءاربىر ءۇشىنشى سىناۋدا راديواكتيۆتى  گازدىڭ اۋاعا شىعىپ، اينالاعا تارايتىنى انىقتالدى. 1987-جىلى سەمەيدى باسىپ وتكەن گاز لەگى ساعاتىنا 350-450 ميكرورەنتگەن بولدى. بيىلعى 12 اقپاندا پوليگوننان تىسقارى جەرلەردە راديواكتيۆتىلىك ساعاتىنا 4000 ميكرورەنتگەنتكە جەتىپ، جەلدىڭ باعىتى بۇرىنعىسىنان كەنەت وزگەرۋى سالدارىنان سەمەي-21, شاعان، باسقا دا ەلدى مەكەندەرگە تارادى...

يادرولىق سىناۋلار جۇرتشىلىقتىڭ وي-پىكىرىن شيەلەنىستىرىپ، مىنەز-قۇلقىنا ارقيلى كەرى اسەر ەتۋدە، ولاردىڭ دەنساۋلىعىندا  پايدا  بولعان اقاۋ  پوليگوننىڭ  زاردابى  ەكەنى  انىق.

وبلىستىق پارتيا كوميتەتى حالىق اراسىندا تۇسىنىك جۇمىستارىن  جۇرگىزۋدە.

وبلىستىق پارتيا كوميتەتى بۇل جاعدايعا الاڭداپ، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنەن ءتيىستى مينيسترلىكتەر مەن مەكەمەلەرگە جارىلىستاردى ۋاقىتشا توقتاتۋ، ودان ارىدا يادرولىق سىناۋلاردى قولايلى باسقا جەرگە كوشىرۋ  جونىندە  تاپسىرما  بەرۋدى  وتىنەدى.

                                                                  ك. بوزتاەۆ،
                                                                  قازاقستان كومپارتياسى
                                                                  سەمەي وبلىستىق  كوميتەتىنىڭ
                                                                  ءبىرىنشى  حاتشىسى.
20.02. 1989 ج.»

حاتتى جازار كۇن الدىنداعى مازاسىز تۇندە كەشىرىم استاڭ-كەستەڭ  ويىن جيناقتاپ، بىلايشا ءتۇيىن جاساعان: «ماسكەۋگە، كومپارتيانىڭ باس شتابىنا قارسىلىق حات جازۋىم كەرەك. تاۋەكەل! اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعى قولداسىن!

ار-ۇياتىمدى ساۋداعا سالعان ەمەسپىن، سالمايمىن دا! بۇل ارەكەتىمنىڭ تىم قاۋىپتى بولاتىنىن، نەبىر قاتەرلى وتكەلەكتەردەن وتكىزىلەتىنىمدى بىلەمىن.  مەيلى. اقيقات مەنىڭ جاعىمدا، جەڭىلە قويماسپىن. ال جەڭىلگەن جاعدايدا... ەڭبەك جولىمدى باستاعان وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىنا قايتىپ بارسام، قاتارداعى   مەتاللۋرگ جۇمىسىنا الاتىن شىعار...  ءيا، مەيلى. حالقىم ءۇشىن، جەرىم ءۇشىن جانپيدا!.. پارتيالىق تالاپ-ءتارتىپ بويىنشا مەن ويىمدى ءوزىمىزدىڭ پارتيالىق باسشىلىققا، ءبىرىنشى حاتشى كولبينگە ءبىلدىرۋىم، اقىلداسۋىم كەرەك... بىراق ول قارسى بولادى... جولىمدى كەسەدى. الدە  مينيسترلەر كەڭەسىمىزدىڭ توراعاسى نازارباەۆقا... ول  كولبينگە ايتىپ... جوق، ايتپايمىن... بىراق...  تاۋەكەل، نازارباەۆقا مالىمدەيىن، كولبينگە ايتپاۋدى  وتىنەيىن...  ال  حاتتى  ءبارىبىر  جىبەرەمىن!  ءيا، جىبەرەمىن!».

كەشىرىم ن.نازارباەۆقا تەلەفون شالىپ، «شەگىنەر جەرى جوقتى» اشىپ  ايتىپتى. ۇكىمەت باسشىسى بىرەر ءمينوت ءۇنسىز وتىرىپتى دا: «باستاساڭ...          باستا، ءبىز قولدايتىن بولامىز!» دەپتى.

وزىنە قارسى ءسوز قۇيىنى، شوقپار سىلتەۋ از بولماسىن و باستا ويلاعان كەشىرىم گورباچەۆقا جەدەلحات جونەلتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە: كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ا. لۋكيانوۆقا، كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى           ن. رىجكوۆقا، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى، فيزيكا سالاسىنىڭ ايدىك مامانى اكادەميك ە. ۆەليحوۆقا، كسرو بەيبىتشىلىكتى قورعاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى جۋرنالشى-جازۋشى گ. بوروۆيككە، كسرو جوعارعى كەڭەسى دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى دەپۋتات ز. پۋحوۆاعا، اقىن جەرلەسىمىز، دەپۋتات و. سۇلەيمەنوۆكە ءبىرماتىندى حات جازىپ، گورباچەۆقا جىبەرگەن جەدەلحاتىنداعى ماسەلەلەردى ولارعا دا تولىق بايان ەتكەن.

و. سۇلەيمەنوۆ سول حات بويىنشا جوعارعى كەڭەسكە 24-اقپاندا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپتى («سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. «يادەرنىە يسپىتانيا سسسر: سوۆرەمەننوە راديو-ەكولوگيچەسكوە سوستويانيە پوليگونا». كول. اۆتوروۆ پود رۋك. پروف. ۆ. ا. لوگاچەۆا. م. يزد. ات. 2002. 639 ستر.).

ءيا، «تۇيە سويىلدى، قۋىرداقتىڭ كوكەسى» بولدى. اقپاننىڭ 28-ءى كۇنى سەمەيگە ماسكەۋدەن ۇكىمەتتىك ارنايى كوميسسيا كەلدى. ودان الدىن الا حاباردار بولعان رەسپۋبليكا باسشىلىعى پوليگونعا قارسى قيمىل جاساۋ ءۇشىن قوعامدىق «نەۆادا – سەميپالاتينسك» قوزعالىسىن قۇرۋدى ۇيعارعان. نە ءبىر كۇن ەرتە، نە ءبىر كۇن كەش ەمەس، ءدال سول كۇنى. ول ارەكەت تۋرالى ۇكىمەت مۇشەسى اكەجان قاجىگەلدين بىلاي دەگەن (تۇپنۇسقاسى): «...دۆيجەنيۋ رەشەنو بىلو پريدات نەكۋيۋ ۋپراۆلياەموست، نازناچيۆ ەگو ليدەرامي يزۆەستنىح ليۋدەي. تاك تام پوياۆيلسيا پوەت ولجاس سۋلەيمەنوۆ» («دات-وپ» گازەتى، 01. 12. 2016 ج. جانە 13. 05. 2021 ج.).

ولجاستى قوزعالىس جەتەكشىلىگىنە ۇسىنعان دا، وعان سول كۇنى جازۋشىلار وداعىندا جيىن جاساۋدى ەسكەرتكەن دە، ءسىرا، ونىڭ دوسى ن.نازارباەۆ شىعار!..

كرەمل كوميسسياسى سىناۋ ايماقتارىن ارالادى، جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋ وتكىزدى. وبلىس باسشىلارى تاراپىنان كەدەرگى كەزىككەن جوق. ءسويتىپ، ناۋرىزدىڭ 3-ءى كۇنى وبلىستىق پارتيا  كوميتەتىندە قاتتى ايتىس-تارتىستى ءماجىلىس ءوتتى. سول ءماجىلىستىڭ ستەنوگرافيالىق ەسەبىنەن ءۇزىندى:

«بۋكاتوۆ. ...ءبىزدىڭ كوميسسيا سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرۋى بويىنشا، وبكومنىڭ جەدەلحاتىنىڭ ىزىمەن كەلدى... ءاربىر جارىلىستىڭ قالاي وتكەنى جايىندا    قۇجات ساقتاۋلى. يلەنكو ەرەجەنى ەشقاشان بۇزباعان... 12-ءنشى اقپاندا دا ەرەجە بۇزىلماعان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – سىناۋدىڭ سانى مەن كۇشىن  ازايتۋ. سىناۋ ەرەجەلەرىنە ءبىراز تۇزەتۋ جاسايمىز... رادياتسيا مولشەرى «ب»  كاتەگوريالى سەمەي  ايماعىنا  شاق  بولۋى  ماسەلەسىن قاراۋىمىز كەرەك.

بوزتاەۆ. سەمەي وبلىسى «ب» كاتەگورياسى قاتارىندا جوق. سولاي بولعاندىقتان دا سىناۋ ايماعىنداعى  جۇرتشىلىققا، مىنە، 40 جىل بويى ەشقانداي  جەڭىلدىك  جاسالعان، وتەماقى  بەرىلگەن ەمەس.

يلەنكو. مەن پوليگون باستىعى رەتىندە سىناۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ، حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن عانا جاۋاپ بەرەمىن. گازدىڭ سىرتقا شىعىپ كەتكەنىنە  مەنى  كىنالاۋ  دۇرىس  ەمەس.

بوزتاەۆ. گاز اۋاعا تارايدى، رادياتسيا مولشەرى قالىپتاعىسىنان  مىڭ  ەسە  اسىپ  كەتەدى، ال  وعان  كىنالى  ەشكىم جوق، سولاي عوي؟ ولاي بولمايدى! كىنالى  كىسىلەر  بار، ولار  جاۋاپ  بەرۋگە  ءتيىس!

يلەنكو. ماعان 12-ءنشى اقپانداعى سىناۋ ءۇشىن ايىپ تاعا المايسىزدار جانە  بەتالدى  ايىپتاۋدىڭ  ۋاقىتى  وتكەن.

بوزتاەۆ. 1987-جىلدىڭ مامىرىنداعى ءجايتتى ەسىڭىزگە ءتۇسىرىڭىز. گاز  اۋاعا تاراپ كەتىپ، وعان نارازىلىق  ايتىلعاندا ءسىز، گەنەرال يلەنكو، «ءتيىستى شارا قولدانىلادى، ول  قاتەلىك  قايتالانبايتىن  بولادى»  دەگەنسىز.  ءبىز سىزگە  سەنگەنبىز. ەندى  باسقاشا  سويلەپ  وتىرسىز.

يلەنكو. 12-ءنشى  اقپان  ءۇشىن  ايىپتى  بولا  المايمىن.

بوزتاەۆ. ءسىز  پوليگونمەن  بايلانىستى  ءىستىڭ  ءبارى  ءۇشىن  جاۋاپتىسىز!..

ميحايلوۆ. سەمەي پوليگونىنداعى جارىلىستىڭ ءبارى ورتالىق كوميتەت پەن ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بويىنشا جۇرگىزىلەدى، وندا قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ جانە 1963-جىلعى كەلىسىمدى بۇزباۋ ءۇشىن راديواكتيۆتى گاز-توزاڭدى ەلىمىزدەن  تىسقارى  اۋماققا  تاراتپاۋ كوزدەلگەن.

بوزتاەۆ. ول شارا شەكاراعا جاقىن جەرلەر ءۇشىن قاجەت، ال ءبىز بولساق، شەكارادان  مىڭ  شاقىرىم  اۋلاقتامىز...

گەراسيموۆ. مەنىڭ يلەنكونى قورعاپ سويلەگىم كەلەدى. اركادي دانيلوۆيچ  دۇرىس ايتتى، ونىڭ كىناسى جوق... يلەنكونى داتتاي بەرمەيىك. وعان قىسىم جاسامايىق... 40 جىلعى سىناۋ، رادياتسيا تۋرالى اڭگىمەگە  وسىنشاما  ۋاقىت  جۇمساۋ يلەنكوعا  قاتىستى  ماسەلە  ەمەس...

بوزتاەۆ. ۆلاديمير يۆانوۆيچ، ءسىز يلەنكونى تابانداپ قورعاپ وتىرسىز. ءيا، گەنەرال رەتىندە ول – ءسىزدىڭ ادامىڭىز، ال كوممۋنيست رەتىندە  ول – ءبىزدىڭ  كادر. كوممۋنيسىمىزدەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەتىن  شىعارسىز؟!.

ەرەمەنكو. بۇگىنگى اڭگىمە مەنى قاناعاتتاندىرعان جوق. سىزدەر، مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەلەرى، تەك ءوز مۇددەلەرىڭىزدى قورعاپ، جۇمىس ەرەجەلەرىڭىزدى  سىلتاۋ  ەتىپ  وتىرسىزدار. جىلىنا 14-18 سىناۋ از ەمەس. 12-ءنشى اقپاندا قالانى سۋمەن، جىلۋمەن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان كوممۋنيكاتسيالىق جۇيەمىزدە 14 اپات بولدى. دۇرىس قورىتىندى جاسايىق. حالىققا دا، جەرگە دە تىنىشتىق بەرۋ كەرەك. پوليگوندى جابۋ قاجەت، ونى باسقا   جاققا كوشىرۋ ماسەلەسىن  شەشەتىن  بولايىق...

(ا.ەرەمەنكو – وبلىستىق سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، ع.ق.)

بوزتاەۆ. ەگەر گەنەرال برەديحين دابىل قاقپاسا، 12-ءنشى اقپاندا نە پالە بولعانىن ءبىز انىق بىلمەس تە ەدىك... ۆەدوموستىك مۇددەلەردىڭ حالىققا قامقورلىقتان جوعارى قويىلىپ كەلە جاتقانى وكىنىشتى... ال يلەنكو دەسەك،   ول ەندى ءبىراز ۋاقىت ىستەپ، گەنەرالدىق زەينەتكە شىعادى دا، تايىپ تۇرادى. سەمەيدە ءبىر كۇن دە ايالدامايدى... ورتالىق كوميتەتكە جولدانعان جەدەلحاتتا بايانداعاندارىمىز – اقيقات. ول – ءبىزدىڭ جۇرتشىلىعىمىزدىڭ تالابى. ءبىز   ودان  اينىمايمىز!..».

(يلەنكو كوپ ۇزاماي، بوزتاەۆتىڭ تالاپ ەتۋىمەن ورنىنان بوساتىلدى دا، سەمەيدەن دەرەۋ تايىپ تۇردى، - ع.ق.) 

گەنەرال برەديحيننىڭ اسكەري بولىمىندە (شاعانداعى) پوليگون اۋەسىن ۇزدىكسىز باقىلاۋشى ارناۋلى توپ بولعان. سول توپتىڭ دەرەگى نەگىزىندە دابىل قاعىلدعانى ءسوزسىز. و.سۇلەيمەنوۆتىڭ كەيىندە: گازدىڭ شىققانىن ماعان ءبىر ۇشقىش حابارلادى، مەن گەنەرال برەديحينگە تەلەفون سوعىپ ايتتىم، دەگەنىنە سەنبەيمىن. كوپ ۇشقىشتىڭ بىرەۋى كابينا تەرەزەسىنەن ۋلى گازدى كورىپ قالىپ، ونى پوليگوندى ءالى ماڭايلاماعان اقىنعا دەرەۋ حابارلاي قويعانى قيسىنسىز.

(كوميسسيانىڭ قۇرامى: بۋكاتوۆ ۆ.ا. – كسرو مينيسترلەر كەڭەسى قۇزىرىنداعى اسكەري-ونەركاسىپ كوميسسياسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءھام  كوميسسيانىڭ توراعاسى.  گەراسيموۆ ۆ.ي. – كسرو قورعانىس مينيسترلىگى   12-باسقارماسىنىڭ باستىعى، يادرولىق قارۋلاردى جاساۋ مەن سىناۋدى قاداعالاۋشى، گەنەرال-پولكوۆنيك.  ميحايلوۆ ۆ.ن. – كسرو اتوم قۋاتى جانە ونەركاسىپ ءمينيسترىنىڭ يادرولىق قارۋلاردى جاساۋ، سىناۋ جۇمىستارى جونىندەگى ورىنباسارى. بۋلگاكوۆ ل.ا. – كسرو مەديتسينا عىلىمى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.)

كوميسسيا ناقتى شەشىم جاساي الماي قايتتى. كەلگەن بەتىندە: - يادرولىق قارۋ جاساۋشىلاردىڭ ەسىمدەرىن تاريحقا التىن ارىپپەن جازۋعا ءتيىسپىز، ال قارۋدى جويعىسى كەلەتىندەردىڭ اتتارىن قارا ارىپپەن جازۋ كەرەك! - دەپ كەرگىگەن گەراسيموۆ كەتەرىندە كەشىرىمنىڭ بەتىنە تۋرا  قاراي دا المادى.

گورباچەۆ جاۋاپ قاتپادى. پوليگوندى جابۋعا قارسىلار ورشەلەنە تۇسسە دە، كەشىرىمنىڭ كومانداسى شەگىنبەدى. كەشىرىم كوتەرگەن تۋىن تۇسىرمەدى. پوليگوندى جابۋ بۇكىلحالىقتىق تالاپ-كۇرەسكە اينالدى. جەكەلەگەن مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ۇجىمدار، «ازات» جانە «نەۆادا-سەمەي» قوعامدىق قوزعالىستارى كۇش بىرىكتىردى.

ك.بوزتاەۆتىڭ جانپيدالىق جاساعانىن سۇيىنە قولداۋشىلار كوبەيدى. مىسالى: الەمگە ايگىلى فيزيك، اكادەميك ەۆگەني پاۆلوۆيچ ۆەليحوۆ كەشىرىممەن حابارلاسىپ، سەمەيگە ادەيىلەپ ەكى رەت كەلىپ، سىناۋ جۇرگىزىلگەن جەرلەردى ارالاپ، تۇرعىندارمەن اڭگىمەلەسىپ قايتتى دا، حالىق دەپۋتاتتارى الدىندا، عالىمدار ورتاسىندا نىق سويلەپ: «سەمەي پوليگونىن جابۋ جونىندەگى تالاپ دۇرىس!» دەپ تۇجىردى. سولاي دەپ گورباچەۆكە حات تاپسىردى. ايگىلى حالىقارالىق جۋرنالشى گەنريح اۆەريانوۆيچ بوروۆيك كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا، تەلەراديو ورتالىعىندا باتىل سويلەپ، سەمەيدەگى يادرولىق  سىناۋلاردى دەرەۋ توقتاتۋدى تالاپ ەتۋ ورىندى ەكەنىن باتىل ايتتى، ونىڭ پىكىرى شەت ەلدەردىڭ  اقپارات  قۇرالدارى  ارقىلى  بارلىق  قۇرلىققا  تارادى. ۋكراينا جازۋشىسى، دارىگەر، كسرو حالىق دەپۋتاتى يۋ.ششەرباك، سوكپ  وك  حاتشىسى ل.زايكوۆ، كسرو قارۋلى كۇشتەرى باس شتابىنىڭ باستىعى ارميا گەنەرالى م.مويسەەۆ جانە باسقا كوپتەگەن قايراتكەرلەر قولدادى.

قازاقستاننىڭ كرەملدەگى وكىلى سەرىكبولسىن ءابدىلدين، كسرو جوعارعى كەڭەسى ەكولوگيا جانە تابيعات كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، تانىمال اقىنىمىز كاكىمبەك سالىقوۆ  حالىقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، جوعىن جوقتاستى. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەدەلدى جازۋشىمىز ءانۋار ءالىمجانوۆ انگليا پارلامەنتىنىڭ قاۋىمدار پالاتاسىندا ءسوز سويلەپ،  بۇكىل دۇنيە جۇزىندە، ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا يادرولىق سىناۋلاردى توقتاتۋدى تالاپ ەتتى.

كەشىرىمنىڭ پوليگوندى جابۋ كۇرەسىن شەت ەلدەردىڭ اتوم-يادرولىق       قارۋ-جاراقتى جويۋدى تالاپ ەتۋشى عالىمدارىنىڭ رەسمي قوزعالىستارى، توپتارى بىردەن جاقتادى. كەشىرىمدى جاپونيادا وتكىزىلمەك حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا شاقىرىپ، پىكىرلەسىپ، شىنايى قۇرمەتتەدى.

مىنە، وسىنداي كەڭ كولەمدى قۋاتتاۋدىڭ ناتيجەسىندە سەمەي پوليگونى 1991-جىلى تامىز ايىنىڭ 29-ى كۇنى جابىلدى. بۇل تاريحي وڭ وقيعا ءسوز بولعان سايىن  اكادەميك ە.پ.ۆەليحوۆتىڭ مىنا تۇسىنىك-تۇجىرىمى ويىما ورالادى:

«...گلاۆنايا يدەيا كونتروليا ناد پرەكراششەنيەم يادەرنىح يسپىتاني زاكليۋچالاس ۆ دوپۋسكە سوۆەتسكيح سپەتسياليستوۆ ۆ نەۆادۋ، ا شتاتوۆسكيح ۆ سەميپالاتينسك. كاجدىي ۋستاناۆليۆاەت سۆويۋ سپەتسيالنۋيۋ اپپاراتۋرۋ ي دەرجيت درۋگ ۋ درۋگا رۋكۋ نا يادەرنوم پۋلسە... ۆسە پەرەگوۆورى س گوسدەپارتامەنتوم، كونگرەسسوم، پەنتاگونوم ۆەل يا ي ۆىسشيە وفيتسەرى كگب ي گرۋ... تو ەست ۆسيو رەشالوس نا وسي موسكۆا – ۆاشينگتون...» (رەسەي ورتالىق تەلەۆيدەنيەسىنىڭ «كۋلتۋرا» باعدارلماسىندا جۇرتشىلىقپەن كەزدەسۋدەگى سۇراققا جاۋابىنان ءۇزىندى. 2007 ج.

...سەمەي وڭىرىندەگى جۇزدەگەن مىڭ ادامنىڭ تاعدىرىن تالكەك ەتكەن، اباي،

شاكارىم، مۇحتار، قايىم... ەلىنىڭ جەرىن توزدىرعان پوليگونعا قارسى كۇرەس اشىپ، اقىرىندا جەڭىسكە جەتكەن كەشىرىم بوزتاەۆقا جاسى 60-قا تولعانىندا (1993 ج.) ايتىلعان ەكى العىسقا نازار اۋدارالىق (تۇپنۇسقالارىنان ءۇزىندى):

«...پرينتسيپيالنوست، ترەبوۆاتەلنوست ك سەبە ي درۋگيم، زابوتا و ليۋدياح، چۋتكوست ي ۆنيمانيە ك نيم سنيسكالي ۆام زاسلۋجەننىي اۆتوريتەت ي ۋۆاجەنيە ۆ رەسپۋبليكە. نەوتسەنيم ۆاش ۆكلاد ۆ رەشەنيە پروبلەم، سۆيازاننىح س زاكرىتيەم سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا، س سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا، پوستراداۆشەگو وت يسپىتاني اتومنوگو ورۋجيا... ن.نازارباەۆ».

«ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ! مى زناەم ۆاس كاك كرۋپنوگو وبششەستۆەننوگو ي گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا... ۆسيا ۆاشا جيزن – ەتو  دوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو   پوكولەنيا... ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا... ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو! ولجاس  سۋلەيمەنوۆ».

نازارباەۆتىڭ: «...س سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا» دەگەنى بوزتاەۆتىڭ ەكىنشى ەرلىگىن مويىنداعانى دەپ بىلەم. بوزتاەۆ پوليگوننان 40 جىل بويى زارداپ شەككەن جۇرتقا 1 تيىن دا وتەماقى بەرىلمەگەنىن بىلگەن سوڭ وبلىستىڭ سول ماسەلەنى زەرتتەپ شەشۋگە ءتيىس مەكەمەلەرىنە زارداپتىڭ مولشەرىن انىقتاۋدى مىندەتتەگەن. قاجەتتى قۇجات دايىن بولىسىمەن ماسكەۋگە ۇشىپ، گورباچەۆتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، كەلگەن ماقساتىن بايان ەتكەن. سۋدىرلاق «كوسەم» كوزىن ويناتىپ: «جاقسى. كورەيىك»، دەپ قالعان دا، ۇندەمەي قويعان. ءبىر اي وتەدى. ءتوزىمى تاۋسىلعان كەشىرىم ماسكەۋگە تاعى دا بارادى. «ۋاقىتى جوق» گورباچەۆ قابىلدامايدى. كەشىرىم كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.رىجكوۆقا بارادى، ول قابىلداپ، نە شارۋامەن كەلگەنىن سۇرايدى. كەشىرىم قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەسىن ۇسىنىپ، ساپارىنىڭ سەبەبىن ايتادى. رىجكوۆ: «ءتۇسىندىم. قازىر تاپسىرما بەرەمىن»، دەپ جىلى سويلەپ، سىپايى شىعارىپ سالادى. بۇدان ارعىنى كەشىرىم ايتىپ بەرسىن:

«...5-ءنشى قازان كۇنى تاسكەسكەن اۋدانىندا ءىسساپاردا جۇرگەنمىن. ول اۋداننىڭ  ەكونوميكاسى  تۇراقتى  دامىپ  كەلە جاتقان.

اۋدان باسشىلارىمەن بىرگە ەگىستىكتەر مەن مال فەرمالارىن ارالاپ       شىققان سوڭ  «كپسس  ءححۇ سەزى اتىنداعى سوۆحوزدىڭ» كەڭسەسىنە كىردىك.

ديرەكتور ب. مۇستافين – اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ ىسكەر، ينيتسياتيۆالى باسشىلارىنىڭ ءبىرى. جاڭاشا ويلاي بىلەتىن، ۋاقىت تامىرىن ارقاشان ءدال باسىپ وتىراتىن ادام... اڭگىمەمىزدى ءبىر كەزدە تەلەفون قوڭىراۋى ءبولىپ جىبەردى. مۇستافين ترۋبكانى ماعان ۇسىندى، ن. نازارباەۆتىڭ داۋىسىن ەستىدىم: «جاقسى حابار بار، قاۋلىعا قول قويىلىپتى، قۇتتىقتايمىن!» دەدى.

بىرنەشە كۇننەن سوڭ ءبىزدىڭ وبلىسىمىز ءۇشىن بىرەگەي قۇجات – كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «قازاق كسر-ى سەمەي وبلىسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك دامۋىن جەدەلدەتۋ شارالارى تۋرالى» قاۋلىسىن الدىق. ول شارالاردى ورىنداۋ ءۇشىن قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسى وزىندىك ءتيىستى قاۋلى قابىلدادى».

نيكولاي رىجكوۆتىڭ ادامگەرشىلىگىنە، ىسكەرلىگىنە كىم سۇيىنبەسىن! كەشىرىمدى قازاق ايىنىڭ 2-كۇنى قابىلدادى دا، اسا قاجەت قاۋلىنى ءۇش كۇننەن سوڭ شىعارىپ بەردى!

ەندى ەكى قۇتتىقتاۋعا قاتىستى ايتقانىمدى جالعاستىرىپ، اقىننىڭ ەكىنشى پىكىرىنە توقتالايىن. كەشىرىم قايتىس بولعاننان كەيىن،  6 جىلدان سوڭ، ول «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىسىمەن سۇحباتىندا كەشىرىم تۋرالى:  «…دا، ون  بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي…»، - دەدى. جاعامدى ەرىكسىز ۇستادىم. ارۋاقتان اتتاپ كەتۋ – مۇسىلماندىققا عانا ەمەس، جالپى ادامگەرشىلىككە جات سوراقىلىق ەمەس پە؟!.

1999-جىلى باقيلىق بولعان كەشىرىمنىڭ تاريحي ەرلىگىن جاريا ەتۋدى قولعا كەشىرەك السام دا (كۇندەلىكتى ونى-مۇنى شارۋالار كيىپ كەتە بەرەدى عوي), ونى كوپشىلىككە تولىق ايتىپ بەرۋدى نيەت ەتىپ، «جاس الاش»، حالىقارالىق «تسەنترال ازيا مونيتور» ء(ورىستىلدى)  گازەتتەرىنە  ماقالا شىعاردىم. 2005-جىلى. كوپ جايتتەن بەيحابار وقىرمانداردان قاراپايىم قاھارمان بولعان ك.بوزتاەۆتىڭ ازاماتتىق تۇلعاسىن سيپاتتاپ، ارۋاعىن سيلاعانىما العىس ايتقان اۋىزشا، جازباشا سالەم كەلە باستادى. اسىرەسە  سەمەي وڭىرىنەن: «اقيقاتتى اشىپ بەرگەنىڭىزگە راحمەت!» دەپ تەلەفون شالعاندار كوپ بولدى (كەشىرىم 1933-جىلى سەمەي وبلىسىنىڭ اياگوز اۋدانىنداعى اقشاتاۋ اۋىلىندا تۋعان). ال قارسى شىققان ءبىر عانا كىسى –  ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ونىسى نەسى؟..  اناۋ تىلشىمەن سۇحباتىنان انىق بايقالعانداي، ونىسى – «سەمەي پوليگونىن بوزتاەۆ جاپقان جوق، مەن جاپتىم، ءبىز جاپتىق!» دەۋى.

ەگەر ك.بوزتاەۆتىڭ جانكەشتىلىك قيمىلى بولماسا، «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسى قۇرىلماس تا ەدى.

اقىن سول سۇحباتىندا: ونداي حاتتى جازعاندار ەرتەڭىندە-اق  ورىنىن بوساتاتىن، دەپ، كەشىرىمنىڭ گورباچەۆقا حات جازانىن جوققا شىعارىپ باقتى. ول «بىلگىشتىگى»  دە جايىنا قالدى.

ولجاستىڭ سەمەيگە كىمنىڭ جول نۇسقاۋىمەن، قاشان، قالاي بارعانىن، كەشىرىمگە قانشالىقتى «كومەكتەسكەنىن»  بۇرىندا جازعانمىن، قايتالاۋ كەرەك بولماس. تەك اقىننىڭ ك.بوزتاەۆتىڭ ارۋاعىمەن الىسۋ سەبەبىن عانا ەسىمىزگە تۇسىرەلىك. «سەمەي پوليگونى» كىتابىندا كەشىرىم اقيقاتقا جۇگىنە بىلاي دەگەن:

“...پوليگوندى جاپتىرۋ كۇرەسىمنىڭ باستالۋىنان اياقتالۋى الدەقايدا قيىن بولدى. ءاۋ باستا جۇرتشىلىققا ارقا سۇيەپ، ءوزىمدى قولدايتىنىنا نىق سەنىپ، قۋاتتانىپ كىرىسكەن ەدىم. ەندى ءوزىم مۇددەسىن قورعاعانداردىڭ، وكىمەتپەن تەكەتىرەسكە بىرگە شىققانداردىڭ كوزدەرىنە سۇيەل بولا باستاعاندايمىن. وكپەك جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانىن سەزدىم. ول ەڭ الدىمەن قوعامدىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنەن باستالدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى، ءتىپتى سەمەيگە ات ءىزىن ءبىرىنشى رەت سالسا دا، باياعى يۋلي  تسەزارشا: «باردىم، كوردىم، جەڭدىم!» دەپ شىعا كەلدى...  «بۇل كىمنىڭ  ەڭبەگى؟» دەگەن سۇراق سامپىلداي باستادى. ءباسپاسوز بەتىن جاۋىپ كەتكەن جاريالانىمداردا: - ەڭبەك  «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا سونىكى! - دەلىندى. قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى مەيلىنشە كەڭ ناسيحاتتالدى. وزدەرىن  دارىپتەۋ سياقتى سىڭارجاقتىلىق ءورشىدى... ءجيى-ءجيى  جيىن جاساۋ، جالاڭ  ۇرانداۋ  ادەتكە  اينالدىرىلدى...». اقىننىڭ «ارمياسىنا»، مىنە، وسى شىندىق شانشۋ بولدى.

از تارالىممەن شىققان، قايتالاي باسىلماعان كىتاپ ءسوزى كوپشىلىككە جەتكەن جوق.  ال ولجاستىڭ ماقالالارى، سۇحباتتارى، ونى شاشباۋشىلاردىڭ شالا جازبالارى سىقيىپ تۇرعان ينتەرنەت جەلىلەرىندە «سەمەي پوليگونى» مەن «ولجاس سۇلەيمەنوۆ» دەگەن ەگىز سوزدەر عانا بار. «كەشىرىم بوزتاەۆ» -- جوق.

پوليگوننىڭ جابىلعانىنا 10 جىل، 20 جىل تولۋى رەسمي اتاپ ءوتىلدى، ارا-اراسىندا ول تاقىرىپقا ەستەلىك، وزگە سەبەپتى ماقالار جازىلدى، تەلەفيلم شىعارىلدى. سولاردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورى  قۇددى ءبىر كىسى سەكىلدى، كەشىرىم تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمادى. سول بەزبۇيرەكتىككە كۇيىنىپ، پوليگون ماسەلەلەرىن جاتقا بىلەتىنى انىق پرەزيدەنت ن.نازارباەۆقا 2009-جىلى «كەشىرىمنىڭ كىناسە نە؟» دەپ جانە 2011-جىلى «سىزگە ايان» دەپ حات جولدادىم. ءلام-ءميمسىز قالدى. ءبىزدىڭ بيلىك جاقتا دوستىقتىڭ اقيقاتتان قىمبات ەكەنىنە كوزىم جەتتى.

پوليگوننىڭ ءتۇتىنى وشىرىلگەنىنە بيىل 30 جىل تولادى. جاڭا ەسكى بيلىك نە دەر ەكەن؟

***

اتوم بومباسىن العاش سىناۋ 1949-جىلى تامىز ايىنىڭ 29-ى كۇنى بولعانىن بەلگىلى. 1997-جىلى زەينەتكە شىققان ك.بوزتاەۆ پوليگوننىڭ اشىلۋى مەن جابىلۋىنا ورتاق تسيفردى «ەسكەرتكىش» رەتىندە قالاپ الىپ، «29-تامىز» دەگەن قايىرىمدىلىق قور ۇيىمداستىردى. ول قور بۇگىن دە بار. جەتەكشىسى – نۇرلان كەشىرىمۇلى بوزتاەۆ. اكە اماناتىن اقتاپ، حال-قاداري جۇمىس ىستەۋدە. قور تۋرالى «ءححى ۆەك. ۋستويچيۆوە رازۆيتيە سەميپالاتينسكوگو رەگيونا» اتتى كىتاپتا (2006-جىل) بىلاي دەلىنگەن: «...فوند پولۋچيل  رەەستروۆىي كونسۋلتاتيۆنىي ستاتۋس پري  ەكونوميچەسكوم ي سوتسيالنوم سوۆەتە وون (ەكو-سوس) ۆ زناك پريزنانيا زاسلۋگ فوندا».

***

...وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىنىڭ ديپلومدى جاس مەتاللۋرگى كەشىرىمحان بوزتاەۆپەن 1961-جىلى تانىستىم. ءيا، كەشىرىمحان بولاتىن. ەسىمىندەگى «حاندى» بەرتىندە «جوق قىلدى». وبلىستىق «كوممۋنيزم تۋى» گازەتىنىڭ (قازىرگى «ديدار») رەداكتسياسىندا ادەبيەت ۇيىرمەسى بار-دى. ءبىر كۇنى قوڭىرقاي ءوڭدى، ورتا بويلى جىگىت كەلىپ، سىپايى سالەمدەسىپ: «سىزدەردىڭ ادەبيەت ۇيىرمەلەرىڭىزگە اڭگىمە اكەلىپ ەدىم» دەدى، يمەنە اقىرىن سويلەپ. ۇيىرمە جەتەكشىسى مادەنيەت جانە تۇرمىس ءبولىمىمىزدىڭ مەڭگەرۋشى، جاس جۋرنالشى ۋاھاپ قىدىرحانوۆ ەدى، كەشىرىمدى ەرتىپ اپارىپ، ەكەۋىن تانىستىردىم. ۋاھاپ – بۇگىندە اقساقال قالامگەر، الماتىدا. بەلگىلى جازۋشى-پۋبليتسيست، تاريحشى، اراب ءتىلىنىڭ مامانى،  «قۇران كارىمدى» قازاقستاندا ءبىرىنشى بولىپ قازاق تىلىنە اۋداردى.

كەشىرىم قيال-عاجايىپ (فانتاستيكالىق) اڭگىمە جازادى ەكەن. ەكى اڭگىمەسى گازەتتە جاريالاندى دا... ءوزى كورىنبەي كەتتى. تەلەفونمەن ىزدەپ تاۋىپ: «وۋ، فانتاست، قايداسىڭ؟» دەسەم، ول: «ءا، ءيا... - دەپ، كىنالى كىسىشە كىبىرتىكتەي سويلەپ:  - جۇمىسىپ وزگەرىپ... سمەنا باستاعى ەتىپ... جازۋعا ۋاقىتىم بولماي  جۇر، رەنجىمەڭدەر، جاراي ما؟» دەدى. «قىزمەتىڭنىڭ جوعارىلاۋىمەن قۋانا قۇتتىقتايمىن! ورلەي بەر! بىراق قالمىڭدى سۋىتپاعايسىڭ!» دەدىم.

قابىلەتتى، قارىمدى جىگىت ەكەن. ورلەۋ جولى باستالدى. 1987-جىلى سەمەي وبلىسىنا اۋىستىرىلار الدىنداعى قىزمەتى شىعىس قازاقستان وبلىسى سوۆەت اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى  بولاتىن.

قالامىن شىنىندا سۋىتپاعان كەشىرىم ونى عىلىم جولىنا بۇرىپ جىبەرىپتى. «العاشقى وتتان اتومعا دەيىن» (1956 ج.), «وسكەمەن قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىندا شيكىزاتتى  پايدالانۋدىڭ  تاجىريبەسى» (1972 ج.),  «سەمەي  پوليگونى» (1992 ج.), «قاينار قاسىرەتى» (1995 ج.), «29-تامىز» (1998 ج.) اتتى بەس كىتاپ جازدى. بۇلاردىڭ  سوڭعى ۇشەۋى - سەمەي پوليگونىنىڭ  شەجىرەسى.

«29-تامىز» كىتابى كەشىرىمنىڭ  ناگاساكيلىك تانىسى، پىكىرلەسى، جازۋشى ك.يشيدانىڭ قالاۋىمەن  1998-جىلى جاپون تىلىندە شىقتى.

عالىم كەشىرىم: «حالىقتىق «ەكولوگيا»   اكادەمياسىنىڭ  (ماسكەۋ قالاسى) اكادەميگى; سەمەي مەديتسينا  اكادەمياسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى; «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن زەرتتەيتىن اكادەميانىڭ اكادەميگى; «قازاق كسر-نا ەڭبەك سىڭىرگەن   جاڭالىقتاپقىش» بولدى.

نۇرلان بوزتاەۆتىڭ قۇزىرىنداعى قور  كەشىرىمنىڭ «سەمەي پوليگونى»، «29-تامىز» كىتاپتارىن، ارناۋلى ۆيدەوفيلمدى اعىلشىن تىلىندە شىعارۋعا ازىرلەپ، بىراق بيلىك تارپىنان قولداۋ تابا الماي بوگەلۋدە...

...كەشىرىمنىڭ قابىرى باسىنداعى قۇلپىتاستا: «سەمەي ەلى ساعان ريزا!» دەگەن ءتورت ءسوز بار. حالقىمىزدىڭ ءسوزى! «حالىق قالت ايتپايدى»!

عابباس قابىشۇلى 

Abai.kz