باسى: ورالعاندار ەلى – يزرايل

جالعاسى: بوسقىندىق ءومىر. وتانسىز تاعدىر

جالعاسى: سيون تاۋىنا قايتۋ...

جالعاسى: قيالدان شىندىققا دەيىن...

جالعاسى: تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ جولىنداعى شايقاستار...

جالعاسى: تاۋەلسىز ءيزرايلدىڭ كوشى-قونى

تاڭعاجايىپ تابىستار

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا اقش-تىڭ ايگىلى جازۋشىسى مارك تۆەن قازىرگى يزرايل مەملەكەتى تۇرعان پالەستيناعا ساپار شەگەدى. ونىڭ ارمانى ىنجىلدە سۋرەتتەلگەن «بارلىق جەردە ءسۇت پەن بال اعىپ جاتقان» داۋلەتى تاسىعان پالەستينانى كورگىسى كەلىپ ەدى. وكىنىشكە قاراي ونىڭ كورگەنى ازىپ-توزىپ، جۇدەپ-جاداعان ارابتار مەن توزعان لاشىقتار بولدى. ەرتە زاماندا سۋرەتتەلەتىن شۇرايلى جايىلىمداردىڭ تامتىعى دا قالماعان. تۇياق كەستى بوپ توزىپ، جون ارقاسى جاۋىر بولعان سۇرەڭسىز قىراتتار، كۇتىم كورمەي بۇلىنگەن اتىز-ارىقتار مەن توعاندار، ءبىر داۋىردەگى شۇرايلى ەگىستىكتەردىڭ تامتىعى دا قالماعان ەكەن. شىبىن-شىركەي قۇجىناپ جاتقان شالشىق سۋلى، كۇلىمسى ءيسى مۇرىندى جاراتىن سازدار، وتالعان ورماندار، تاز قالپىنا تۇسكەن بەتكەيلەر، سۋ ورىپ كەتكەن جىراشىقتار، ىستىعى بەتتى قاريتىن قۇم ۇشىرعان داۋىلدى بوراندار - وسى ءبىر قادىرمەندى قوناقتى «جىن-جايلاعان» وسى جەردەن تەزىرەك كەتىرۋگە اسىقتىرىپ تۇرعانداي كورىندى. «بۇل جەردە ەستە جوق ەرتە زاماندا داۋرەندەگەن پاتشالىقتار ءومىر ءسۇرىپتى، سۇلەيمەن پايعامبار سالدىرعان تاڭعاجايىپ عيماراتتار مەن ءساندى سارايلار بولىپتى، ساۋدا قىزىپ، ءومىر قايناپ جاتادى ەكەن» دەگەنگە جان بالاسى سەنبەس ەدى. ۇلى جازۋشى قاتتى تۇرشىگىپ، تورىعىپ قايتتى. بۇل تۋرالى ول ءوز ساپار ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازدى:

«...بارلىق قۇتى قاشقان سۇرەنسىز مەكەندەردىڭ ىشىندە، مەنىڭشە، پالەستينا ءبىرىنشى ورىن الۋعا ءتيىس... كىسىگە ءۇمىت سىيلامايتىن، ادامداردى قاراداي قاسىرەتكە باتىراتىن جەر سورلىسى وسى ەكەن...»

ۇلى جازۋشى مارك تۆەن پالەستينامەن وسىلاي قوشتاسقان بولاتىن. وسىدان تۇپ-تۋرا ءبىر عاسىر وتكەندە ەڭبەكقور، جاسامپاز ەۆرەيلەردىڭ قولىمەن بۇل دالا مۇلدە جاسارىپ، جايناپ، قۇلپىرىپ شىعا كەلدى. ءبىر كەزدەرى  سازدى باتپاقتان ءتۇرلى ىندەتتەر تارايتىن جەرلەردەگى سۋ قاينارلارى ءوز ارناسىن تاۋىپ، سان مىڭداعان گەكتارلىق شۇرايلى اتىزدارعا اينالدى. تاز تاۋلار مەن جالاڭاش قىراتتار ورمانمەن كومكەرىلدى. ءتىپتى، الميساقتان وسىنداي يت تۇمىسىعى وتپەيتىن ورمان وسى ارادا ءوسىپ تۇرعان با دەپ قالاسىڭ. تاقتايداي كۇرە جولدىڭ ەكى جاعىندا ۇقىپتاپ باپتالعان ەگىس اتىزدارى مەن جەمىس باقشالارىنا كوز جەتپەيدى. قۇمدى شولەيتتەگى جاسىل القاپتاردىڭ ءوزى كوز جاۋىن الادى. تولىقسىعان باۋ-باقشالار مەن شۇرايلى اتىزداردىڭ سۋرەتى شەبەر قولدان شىققان اسەم تۋىندىعا ۇقسايدى. ورتا-شىعىستىڭ قۋاڭ تارتقان سۇرەڭسىز تابيعاتىنا كوزى ۇيرەنگەن شەت ەلدىك تۋريستەر يزرايل جەرىنە كەلگەندە كوزدەرى جايناپ، رۋحى كوتەرىلىپ قالادى ەكەن. يزرايل حالقىنىڭ نەبارى 5-اق پايىزىن قۇرايتىن ەۆرەي ديقاندارىنىڭ كۇللى  ءيزرايلدىڭ قارنىن تويدىرۋدان تىس، ەۋروپاعا دا ءتۇرلى-ءتۇستى، ساپالى اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ەكسپورت ەتىپ وتىرعانىن بىلگەن كەزدە تاڭ قالماسقا شارا قالمايدى. قازىرگى كۇندە يزرايل اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن دە ءوزىن تولىعىمەنەن قامتامسىز ەتۋمەن بىرگە ونەركاسىپ سالاسىندا دا الەمدىك نارىقتا باسەكەگە قابىلەتتى، جوعارى ساپالى، نازىك جانە تەك جوعارى تەحنولوگيانىڭ مۇمكىندىگىمەن عانا جاسالاتىن ونىمدەردى شىعارىپ، ءوز ەكونوميكاسىن جىلىنا ورتا ەسەپپەن 9%-دان كەم ەمەس قارقىنمەن دامىتىپ كەلەدى. 2019 جىلعى رەسمي ساناق بويىنشا ءيزرايلدىڭ جان باسىنا شاققانداعى ۇلتتىق كىرىسى 56 600 دوللارعا جەتىپ وتىر. بۇل ورتا-شىعىستاعى مۇنايسىز يزرايل ءۇشىن دامۋى ەڭ تەز جانە ەڭ باي ەلدەردىڭ بىرىنە اينالعاندىعىنان دەرەك بەرەدى. الەمدىك قاۋىمداستىقتا ءيزرايلدىڭ دامۋىن عالامدىق ەكونوميكانىڭ عاجايىپتارىنىڭ قاتارىنا جاتقىزادى. بۇل جەردە ادامدارعا تەرەڭ وي سالاتىن مۇنداي جەتىستىك ءيزرايلدىڭ جان سانى ۇزدىكسىز كوبەيىپ، ونداعان ەسەلەنگەن جاعدايدا جانە اينالاداعى انتالاعان جاۋمەن سوعىس جاعدايىندا تۇرعانداعى جەتىستىگى. مۇنداي تاڭعاجايىپ جەتىستىك كۇللى الەمگە سىرلى قۇپيالارعا تولى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. الەم عالىمدارى يزرايل دامۋىنىڭ تەرەڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ،  كوپتەگەن باعالى ەڭبەكتەر جازدى. ءبىز الداعى تاراۋلاردا يزرايل دامۋىنىڭ قىر-سىرىن ءوز الىمىزشە تالداپ كورمەكپىز.

ءومىر شىندىعىنا اينالعان ۋتوپيا

ۋتوپيا – انگليالىق ايگىلى جازۋشى توماس موردىڭ 1516 جىلعى جازعان شىعارماسىنداعى  قيالدار الەمىندەگى قوعامنىڭ اتى. ول ارمانداعان قوعامنىڭ ەرەكشەلىگى ومىردە باردىڭ بارلىعى قوعامدىق ورتاق مەنشىككە اينالۋعا ءتيىس. ادامدار ۇجىمدىق ەڭبەك ەتەدى، ۇجىمدىق تۇرمىس كەشىرەدى، قاجەتىنە قاراي تۇتىناتىن ءبولىس ءتۇزىمى جۇزەگە اسىرىلادى دەگەن سياقتى ارمان-قيالداردان تۇرادى. سول كەزگى ادامدار ۋتوپيانى تەك قانا قيالداعى الەم دەپ  ويلايتىن. ونىڭ ءومىر شىندىعىنا اينالاتىنداعىنا ەشكىم دە سەنگەن جوق. 1824 جىلى انگليالىق قيالي سوتسياليزم اۆتورلارىنىڭ ءبىرى روبەرت وۋەن ۋتوپيانىڭ فورماسىنا ساياتىن «جاڭا بەرەكەلى اۋىل» قۇرعان بولاتىن. بىراق، كوپ وتپەي كاپيتاليزمنىڭ دۇلەي تاسقىنىنىڭ استىندا تۇنشىعىپ، ءوشىپ جوعالدى. ال حح عاسىردىڭ باسىندا ادامدار پالەستيناداعى ەۆرەي قونىستارىنان «جاڭا بەرەكەلى اۋىلعا» وتە ۇقسايتىن «كۋبيتس» دەگەن ەلدى-مەكەننىڭ قۇرىلعاندىعىنا كۋا بولدى. ولار تابىستى جۇمىس ىستەپ تۇر ەكەن. ءتىپتى، جۇزدەگەن جىل وتسە دە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان جوق. ول بىزگە قيالدىڭ دا ءومىر شىندىعىنا اينالاتىندىعىن دالەلدەپ تۇرعانداي بولادى. بۇعان قوسا، كۇللى باتىس پەن شىعىستا كەزدەسپەيتىن، تەك قانا يزرايلدە بار قوعامدىق-ەكونوميكالىق ۇيىم-«يزرايل جۇمىسشىلارىنىڭ باس ۇيىمى» بار. ونىڭ ەرەكشە ءرولى ادامداردى تاڭ-تاماشا ەتەدى. يزرايل قوعامىمەن جەتە تانىسقان ادام يزرايلدەگى «كۋبيتس»، «يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى» جانە مەملەكەت يگىلىگىندەگى جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكالىق قۇرىلىمداردىڭ تابىستى جۇمىس ىستەپ تۇرعاندىعىنا كوز جەتكىزە الادى. ونىڭ ءيزرايلدىڭ جالپى حالىقتىق شارۋاشىلىعىنداعى ۇلەسى 50% اسىپ جىعىلادى. ولاردى كوز بوياۋ ءۇشىن جاساپ قويعان بىردەڭەلەر دەپ ويلاماڭىز. ولار شىن مانىندە يزرايل ەكونوميكاسىنىڭ تىرەگى جانە ەڭ نەگىزگى قۋاتتى كۇشى سانالادى. عالىمدار يزرايل ەكونوميكاسىن تەرەڭ زەرتتەي وتىرىپ، ونىڭ دا سىرىن بىزگە اشىپ بەرەدى. ءيزرايلدىڭ اسا قۋاتتى جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكاسىنىڭ قۇرىلۋىندا تەرەڭ تاريحي ارتقى كورىنىس بار. ناقتىلاپ ايتقاندا، ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ قوزعالىسى مەن سوتسياليستىك سانا-سەزىمنىڭ پالەستينا جەرىندەگى ەرەكشە جاعدايدىڭ تۋىندىسى ەكەن.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا جانە حح عاسىردىڭ باسىندا ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر قوزعالىسىنىڭ باستى مۇراتى يزرايل جەرىندە وزدەرىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتىن قايتا تۇلەتۋ بولدى. وسى قوزعالىس داۋرەندەپ تۇرعان شاعىندا بۇكىل الەمدە، اسىرەسە، دامىعان باتىستاعى كاپيتاليستىك ەلدەردە پرولەتارياتتىڭ توڭكەرىسى قارقىندى ءورشىدى. ال وتار ەلدەردە ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار دا ەرەكشە سەرپىن الدى. سول سەبەپتى، پالەستينا جەرىندە العاش شاڭىراق كوتەرگەن ەۆرەي قونىستارىندا سول ءداۋىردىڭ ەرەكشەلىكتەرى ايقىن تاڭبالانىپ قالدى. ولار بوستاندىققا، دەموكراتياعا جانە تەڭدىككە ەرەكشە قۇشتار بولدى.

سول كەزدەگى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر قوزعالىسىنىڭ كوسەمدەرى، اسىرەسە، حح عاسىردىڭ باسىندا پالەستيناعا بارىپ، ءوز قولدارىمەن ەۆرەي قونىستارىن قۇرىسقان كوشباسشىلاردىڭ كوبى رەسەي مەن شىعىس ەۋروپا ەلدەرىنەن بارعاندار بولاتىن. سول داۋىردە سول ەلدەردەگى جۇمىسشىلار قوعالىسى مەن سوتسياليستىك توڭكەرىستەر ولاردى قاتتى قىزىقتىراتىن. ولاردىڭ كوبى ەڭبەكتى قادىر تۇتىپ، ادامداردىڭ تەڭدىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن سوتسياليستىك قوعام ورناتۋ عانا ەۆرەي حالقىن ازاپ پەن توزاقتان قۇتقارادى دەگەنگە يمانداي سەندى. ەۆرەي مەملەكەتشىلدەر قوزعالىسىنىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى رەسەيلىك ەۆرەي جازۋشىسى گولدون قۇن كوزقاراس تۇرعىسىنان تاريحي تاجىريبە ساباقتاردى قورىتىندىلاي كەلىپ: «ەۆرەيلەر 2000 جىلعا سوزىلعان بوسقىندىق ومىرىندە تەك ساۋدا جانە وسىمقورلىقتى كاسىپ ەتكەندىكتەن دەنە ەڭبەگىنە مەنسىنبەي قارايتىن ازعىنداعان ۇلتقا اينالىپ كەتتى. سول سەبەپتى، ەۆرەيلەر وزدەرى ءومىر سۇرگەن قوعامعا سىڭىسە المايدى. ءتىپتى، تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن ءومىر سۇرۋگە قۇلىقسىز» - دەپ جازدى. گولدون قاتارلىلاردىڭ ەڭبەك-قۇن كوزقاراسى سول كەزدەگى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنە ىقپالى عالامات بولدى. ولار توپ-توپ بولىپ، پالەستيناعا قونىس اۋدارۋشى ەۆرەيلەرگە باسىنان باستاپ مىناداي شارتتى شەگەلەپ بەكىتەتىن. قونىس اۋدارۋشىلار ءوز قولدارىمەن كەتپەن-كۇرەك ۇستاپ ەڭبەك ەتۋدى اركىم وزدەرىنەن باستاۋ كەرەك. ادام جالداپ، باسقالاردىڭ ەڭبەگىنەن كۇن كورۋگە بولمايدى. سول كەزدەگى ولاردىڭ ۇرانى: «ءبىز ءوز كۇشىمىزبەن وسى مەكەندى وزگەرتەمىز. سونىمەن بىرگە وسى مەكەن ارقىلى ءوزىمىزدى دە وزگەرتەمىز» بولدى.

ايگىلى ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ ءبىرى نامان حيلكين ءوز شىعارماسىندا بولاشاق ەۆرەي مەملەكەتىندە ىشكى قوعامدىق قايشىلىقتاردىڭ بولماۋىن ارمانداپ: «ەۆرەي مەملەكەتى، ءسوز جوق، سوتسياليستىك بولۋعا ءتيىس. ايتپەسە ول ءومىر سۇرە المايدى، جويىلىپ كەتەدى» - دەپ ساۋەگەيسىدى. سول كەزدەگى ويشىلداردىڭ ەڭبەك-قۇن كوزقاراسى مەن سوتسياليستىك يدەيالارىنىڭ اسەرىنەن ەۆرەي قونىس اۋدارۋشىلارى جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكالىق تۇزىمگە قاراي بەت تۇزەدى. سول كەزدەگى پالەستينا اۋماعىنداعى ەرەكشە قوعامدىق ورتادا ەۆرەيلەردىڭ تەك قانا توپتاسىپ ءومىر ءسۇرىپ، كۋبيتس سياقتى قوعامدىق-ەكونوميكالىق ۇيىمداردىڭ ەرەكشە ۇلگىسىن قالىپتاستىرۋى زاڭدى دا ەدى. ونسىز ولار وزدەرىن قورعاۋعا شاراسىز بولاتىن.

سول داۋىردەگى پالەستينا اۋماعىنىڭ جاراتىلىستىق شارت-جاعدايى مەن قوعامدىق ورتاسى ەۆرەيلەردىڭ ەگىنشىلىك قيمىلدارىنا مۇلدە ءتيىمسىز بولدى. سەبەبى، مىڭداعان جىلعا سوزىلعان سوعىس ءورتى مەن جات جۇرتتاردىڭ قاساقانا بۇلدىرۋىنەن ايماقتىڭ ەكولوگيالىق تەپە-تەڭدىگى قاتتى ويراندالىپ ەدى. ەگىس القاپتارى ازىپ، جايىلىمدار توزىپ كەتكەن. جەر قۇنارى ازىپ، شۇرايلى اتىزدار قۇمدى شولەيتتەرگە اينالىپ كەتىپ ەدى. ونسىز دا بۇل ايماق جاراتىلىسىنان جاۋىن-شاشىن از، قاعىر مەكەن بولاتىن. سول سەبەپتى، الميساقتان-اق تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعاتىن جەر ەدى دەپ ايتۋعا كەلمەيتىن. ءبىر قىزىعى، ىنجىلدە «بارلىق جەردە ءسۇت پەن بال اعىپ جاتقان» قۇت مەكەن رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ەۆرەيلەر بۇل اراعا كەلىسىمەن جەرلەردى كوپتەپ ساتىپ الا  باستادى. بىراق، «ادام جالداساڭ – قاناۋشى بولاسىڭ» دەگەن ماركستىك ساندىراقتىڭ كەسىرىنەن ارابتاردى جالشىلىققا الۋدان باس تارتاتىن. مۇنىڭ اقىرى ارابتاردىڭ كۇدىك-كۇمانى مەن جاۋلىق پيعىلىن اسقىندىرىپ، ەكى جاق ۇنەمى جەر شەكاراسى، مال باعاتىن جايىلىمدىق جەرلەر ءۇشىن قاقتىعىسىپ، ءجيى قىرقىسىپ جاتاتىن. ەۆرەيلەردى  مايتالمان ديقاندار دەۋگە كەلمەيدى. ولار پالەستيناعا كەلۋدەن بۇرىن ەگىنشىلىكتىڭ نە ەكەنىن دە بىلمەيتىن. سوندا دا ىزدەنىس پەن جانكەشتىلىكتىڭ ارقاسىندا ەگىنشىلكتىڭ قىر-سىرىن ءوز الدەرىنشە مەڭگەرىپ الدى. ارينە، تابيعي اپاتتاردىڭ كەسىرىنەن تۇمسىعى تاسقا ءتيىپ، ەككەن ەگىندەرىنەن ءتۇيىر ءدان الماعان كەزدەرى دە بولدى. ءتىپتى، سالى سۋعا كەتىپ، كەرى كوشكەندەردىڭ قاتارى دا از بولعان جوق. ولار سولتۇستىك امەريكا مەن لاتىن امەريكاسىنا كەتىپ، سول جاقتا تىرشىلىگىن جالعاستىردى. از ساندىلارى ساتىپ العان جەرلەرگە اراب كەدەيلەرىن جالداپ، جەر يەسىنىڭ قوجاسىنا اينالدى.

بۇل جاعداي ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرىنىڭ كوسەمدەرىن قاتتى ابىرجىتتى. ەگەر وسىلاي كەتە بەرسە، پالەستينانى ءوز مەكەندەرىنە اينالدىرۋ ارمانى قۇردىمعا كەتەرى داۋسىز ەدى. سول سەبەپتى ولار بىتىراي قونىستانىپ، جەكە شارۋاشىلىقپەن اينالىسۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەندىگىن، ۇجىمداسىپ، كوپ بولىپ جۇمىلىپ، قيىندىقتاردى جەڭۋگە بولادى دەپ سەندى.

سونىمەن، 1909 جىلى تۇڭعىش رەتكى جاڭا تيپتەگى اۋىل شارۋاشىلىق ۇجىمدىق شارۋاشىلىق كيبۋتس ومىرگە كەلدى. كيبۋتس يربيت تىلىندە «توپ، ۇجىم، قاۋىم» دەگەندى بىلدىرەتىن. كەيىن «ۇجىمدىق قونىستار» دەگەن ۇعىم بەرەتىن بولدى. كەيبىر اۋدارمالاردا كيبۋتستى باياعى كەڭەستىك كولحوز-سوۆحوز دەگەن ماعىنادا تۇسىندىرەتىندەر بار. بىراق، كيبۋتستىڭ ءوندىرىس تاسىلىندەگى ورتاق مەنشىكتەنۋ دارەجەسى  كولحوز-سوۆحوزداردان الدەقايدا جوعارى بولدى. كيبۋتستىڭ وندىرىستىك ءتاسىلى، ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارى ءتۇپ-تۇگەل حالىقتىق مەنشىكتە. ولار ۇجىمدىق وندىرىسپەن شۇعىلدانادى. ءتىپتى، ۇجىمدىق تۇرمىس كەشىرەدى. اركىم قابىلەتىنە قاراي ىستەيدى، قاجەتىنە قاراي يەلىكتەنەدى - تەڭ قۇقىلى ادامي قاتىناس جانە دەموكراتيالىق باسقارۋ ءتۇزىمى. كيبۋتستە ورتاق مەنشىك دەگەن ۇعىم تۇبىرىمەن ورنىعىپ، جەكە مەنشىككە ينە شانشار ورىن دا قالماعان. ونىڭ مۇشەلەرىنىڭ قۇن كوزقاراسىندا «تەك وسى ۇجىم ءۇشىن تەر توكەسەڭ بولدى - بۇل ءبىزدىڭ ورتاق يگىلىگىمىز» دەگەن ۇعىم عانا بولدى. اۋەلى دەسەڭىز، مۇنداي ۇجىمداردا اقشا دەگەن اتىمەن بولمايدى. وتباسىڭا قوناق شاقىرىپ، جەكە قازان كوتەرۋ دەگەن دە جوق. بۇل جەردە جەكە ادامداردىڭ ارمان-تىلەگى ەسكەرۋسىز قالادى. ءتىپتى، ونىڭ ۇجىمدىق كوزقاراسى ەستە جوق ەرتە زامانداعى گرەكيانىڭ سپارتاندىقتارىنان دا اسىپ تۇسەدى. مۇنىڭ ەڭ ايقىن كورىنىسى بالالاردىڭ  ءوزى اتا-انالارىمەن بىرگە تۇرمايدى. ولار قارشادايىنان ءوز قۇرداستارىمەن بىرگە وسەدى.

ارينە، قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ءبارى مۇنداي تۇرمىسقا كوندىگە بەرمەيدى. كوپتەگەن ادامدار ءوز الدىنا وندىرىسپەن شۇعىلدانىپ، قالىپتى وتباسىلىق تۇرمىسى بولعانىن قالادى. سونىمەن، تاعى ءبىر تۇردەگى «موشاۆ» دەپ اتالاتىن اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىس ۇجىمى دا قاناتىن كەڭگە جايدى. 1921 جىلى تەزريلي وزەنى اڭعارىنان ءبىرىنشى رەتكى  «ناحالا» دەپ اتالاتىن  موشاۆ قۇرىلدى. موشاۆتىڭ ەرەكشەلىگى ۇجىمنىڭ ءاربىر مۇشەسى ءوز مىندەتىن جەكە ورىنداۋ نەگىزىندە ءوزارا ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ، سەلبەسۋدەي وندىرىستىك قاتىناس قالىپتاستى. بىراق، جەر ەشكىمگە  جەكە مەنشىككە بەرىلمەيتىن - ول مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندە قالا بەرەدى. ال جەكە ادام ودان بەلگىلى مەرزىمگە جالعا الا الادى. موشاۆتار ءوندىرىس جانە وندىرگەن ءونىمدى ساتۋ جاعىندا ەرەكشە يكەمدى جانە تابىستى بولدى. ول جاپونداردىڭ اۋىل شارۋاشىلىق بىرلەستىكتەرىنە كوبىرەك ۇقسايدى.  اركىم وندىرگەن ءونىم ونىڭ وزىنە تيەسىلى بولۋى موشاۆتىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەكشەلىگى سانالادى. ونىڭ كيبۋتسقا ۇقسايتىن جەرى موشاۆتىڭ ەڭبەككەرلەرى دە تىكەلەي ءوزى ەڭبەك ەتەدى. جانە باسقالاردى جالداپ، قاناۋعا جول بەرىلمەيدى.

عاسىرلارعا سوزىلعان وسىنداي ەڭبەك ۇجىمدارىنىڭ دامۋى، داۋ جوق، تابىستى بولدى. 1989 جىلى يزرايلدە 270 كيبۋتس بولىپ، وندا 120 مىڭ ادام ەڭبەك ەتتى. ال 1987 جىلى موشاۆتاردىڭ سانى 458-گە جەتىپ، ونىڭ مۇشەلەرى 115 مىڭ ادامدى قۇرادى. ال وسى ەڭبەك ۇجىمدارى مەملەكەتتەن جالعا العان جەردىڭ اۋماعى ءبىر-بىرىنەن ونشا پارىقتالمايدى. 1985 جىلى كيبۋتستار يەلەنگەن جەر اۋماعى 35% بولسا، موشاۆتار 33% جەردى يەلەنگەن. ال مەملەكەتكە ۇلەسىن ايتساق، كيبۋتستاردىڭ ۇلەسى قوماقتىراق دەۋگە بولادى.

ۇزاق جىلعى ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە كيبۋتستار مەن موشاۆتار مەملەكەتتىڭ 68% جەرىنە يەلىك ەتىپ، بەس-اق پايىز ەڭبەك كۇشپەن ءيزرايلدىڭ 80% استام اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن جانە 50% اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەر ەكسپورتىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. سول كەزدەگى ساناق بويىنشا، ول تۇتاس حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ 5% تەڭ. بىراق، قازىر ونىڭ كاسىپكەرلىك اۋماعى ونەركاسىپ، ساۋدا جانە قىزمەت كورسەتۋ سالالارىنا دەيىن كەڭەيىپ، اۋىل شارۋاشىلىق وڭدەۋ ونەركاسىبى جانە ساۋدانىڭ ءبىرتۇتاس كەشەنىنە اينالىپ وتىر.

ەگەر كيبۋتستى اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىنداعى تيپتىك جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكا دەسەك، يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى ونەركاسىپ سالاسىنداعى جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكانىڭ وكىلدەرى سانالادى. يزرايل مەملەكەتى قۇرىلۋىنان بۇرىن جانە مەملەكەت قۇرىلعان العاشقى جىلداردا يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى «ەۆرەيلەردىڭ باس جۇمىسشىلار ۇيىمى» دەپ اتالاتىن. ونىڭ زاڭ جۇزىندەگى تولىق اتاۋى – «پالەستينا ايماعىنداعى ەۆرەي جۇمىسشىلارىنىڭ باس ۇيىمى». يزرايلدە ادامدار بەەر-شەۆا قالاشىعىنىڭ قايدا ورنالاسقانىن بىلمەۋى دە مۇمكىن. بىراق، ەر-ايەل، كارى-جاس دەمەي، يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ نە ەكەنىن، ونىڭ باس شتابى مەن جەرگىلىكتى بولىمشەلەرىنىڭ قايدا ورنالاسقاندىعىن ءدوپ باسىپ ايتا الادى. سەبەبى، يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋى، قارتايۋى، اۋىرۋى، ءتىپتى، ولىمىنە دەيىنگى ماسەلەلەردىڭ بارىنە جاۋاپ بەرەدى. ءدال وسى سەبەپتەن دە، مەملەكەت قۇرىلعان العاشقى جىلداردا يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىن ادامدار «مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت» دەپ اتايتىن. ساياسي ازىلكەشتەر ونىڭ  باس شتابىن تەل-اۆيۆتەگى «كرەمل» دەپ ازىلدەيدى.

وسى ازىلدەن-اق ادامدار يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋىنداعى ماقسات-مۇراتتارىن ءتۇسىنىپ-جەتە الادى. ەۆرەي باس جۇمىسشىلار ۇيىمى ەكىنشى جانە ءۇشىنشى تولقىنداعى ەۆرەي قونىس اۋدارۋشىلار    تارابىنان 1920 جىلى قۇرىلعان بولاتىن. ونىڭ كوشباسشىلارى پالەستيناداعى ەۆرەي قونىستارىنىڭ تۇرعىندارى «يشۋۆتەردىڭ» (ەۆرەي حالقىنىڭ جيىنتىق اتاۋى) كوسەمدەرىمەن بىرگە اتالادى. ءيزرايلدىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى داۆيد بەن-گۋريون وسى ۇيىمنىڭ تۇڭعىش باس حاتشىسى بولدى. سول كەزدە ولار بولاشاق يزرايل مەملەكەتىن ەۆرەي حالقى ەڭبەكشىلەرىنىڭ رەسپۋبليكاسى ەتىپ قۇرىپ شىعامىز دەپ جار سالاتىن. دەمەك، ەڭبەكشى تاپ – جۇمىسشىلار مەملەكەتتىڭ قوجاسى بولادى دەيتىن. سول سەبەپتى، ەۆرەي جۇمىسشىلارىنىڭ باس ۇيىمى قۇرىلعان كۇننەن باستاپ، تەك قانا جۇمىسشىلار قوزعالىسىمەن اينالىساتىن جۇمىسشىلاردىڭ ۇيىمى بولعان جوق. ول ەۆرەي مەملەكەتشىلدەرى مەن سوتسياليزمشىلەردىڭ قوعامدىق ۇيىمى، ءارى ەكونوميكالىق ۇيىم بولىپ قالىپتاستى.

ول داۋىردە پالەستينادا ايتا قويارلىقتاي ونەركاسىپ تە، ونەركاسىپپەن شۇعىلداناتىن كاپيتاليستەر دە بولعان جوق. سول سەبەپتى، ەۆرەي باس جۇمىسشىلار ۇيىمى يزرايلدەگى العاشقى ونەركاسىپ وشاقتارىن وزدەرى قۇرىپ، جۇمىسشى تابىن وزدەرى ءوسىرىپ شىعاردى. بىلايشا ايتقاندا، ەۆرەي جۇمىسشىلارىنىڭ باس ۇيىمى حالىقاراداعى جۇمىسشىلار قوزعالىسىنىڭ قالىپتى ءۇردىسىن مۇلدە كەرى اينالدىرىپ، ەڭ الدىمەن جۇمىسشىلارى جوق جۇمىسشىلاردىڭ باس ۇيىمىن قۇرۋ ارقىلى وڭدەۋشى ونەركاسىپتەرىن قۇردى جانە دامىتتى. دەمەك، يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى اتالعان ءوندىرىس ورىندارىنىڭ شىنايى قوجالارىنا اينالدى. الەمدەگى ەۆرەي ۇيىمدارىنىڭ ەرەكشە قولداپ-قۋاتتاۋىنىڭ ارقاسىندا ەۆرەي باس جۇمىسشىلار ۇيىمى قىسقا عانا ۋاقىتتا كوپتەگەن ءوندىرىس ورىندارىن قۇرىپ، ميللياردتاعان اقش دوللارىنا تەڭ كاپيتالدى توپتاپ ۇلگەردى. سونداي-اق، ءوز جۇمىستارىن ونەركاسىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى، ساۋدا، قارجى، قۇرىلىس، تۇرعىن ءۇي، ترانسپورت، مادەنيەت، سپورت، ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە قوعامدىق قامسىزداندىرۋ قاتارلى سان-سالاعا قانات جايدىردى. ولار ءبىر قولىمەن ەكونوميكالىق قۇرىلىستى قارقىندى دامىتسا، تاعى ءبىر قولىمەن مەملەكەت قۇرۋ قوزعالىسىن جان سالا جۇرگىزدى. ەگەر ءدال وسى ۇيىمنىڭ جان كەشتى تىرىسشاڭدىعى بولماعاندا، يزرايل مەملەكەتى 1948 جىلى شاڭىراق كوتەرمەۋى دە مۇمكىن ەدى.

بۇگىنگى كۇندە ءيزرايلدىڭ 75% كاسىپكەرلەرى مەن 90% جۇمىسشىلارى يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمنىڭ مۇشەلەرى سانالادى. ەگەر ءبىر جۇمىسشى يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ جەرگىلىكتى بولىمشەلەرىنە مۇشە بولىپ تىركەلسە، ونىڭ وتباسى مۇشەلەرى دە تابيعي تۇردە اتالعان ۇيىمعا مۇشە بولىپ، ونىڭ بارلىق جەڭىلدىكتەرى مەن قامقورلىقتارىنان يگىلىكتەنە الادى. قازىر يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى ميلليونداعان ادامدى قۇرايدى. 1970 جىلداردىڭ سوڭىنان باستاپ اتالعان ۇيىم يزرايلدەگى باسقا دا ەتنوس وكىلدەرىن مۇشەلىككە قابىلداي باستادى. قازىر 68% يزرايلدەگى ارابتار مەن درۋزدار وسى ۇيىمعا مۇشە بولىپ قابىلدانعان.

يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنا قاراستى كاسىپورىنداردىڭ جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەرەكشەلىكتەرى ايقىن كورىنەدى. ءبىرىنشى - ءوندىرىس ماتەريالدارى تۇگەلىمەن حالىقتى ورتاق مەنشىگى سانالادى. دەمەك، ونداعى باردىڭ بارلىعى دا وسى ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ورتاق مەنشىگى. باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ونى مەنشىكتەنۋىنە، ءوز بەتىنشە جۇمساۋىنا رۇقسات جوق. ءتىپتى، ولار كاسىپورىننىڭ اكتسياسىنىڭ دا يەگەرى اتانۋىنا بولمايدى. ەكىنشى – ەڭبەككەرلەر ءوزارا قارىم-قاتىناستا تەڭ قۇقىلى. يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى ءوز جارعىسىنا  سايكەس تەك قانا «ءوز ەڭبەگى ارقىلى ءوز بەتىمەن كۇن كورەتىن، ادام جالدامايتىن» ادامداردى عانا مۇشەلىككە قابىلدايدى. باسقارۋشى كادرلار دەموكراتيالىق جولمەن اشىق سايلانادى نەمەسە جوعارى ساتىداعى جۇمىسشىلار ۇيىمى تارابىنان جىبەرىلەدى. ءۇشىنشى – قاجەتىنە قاراي جانە ەڭبەگىنە قاراي ءبولىس ءپرينتسيپى قولدانىلادى. يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى العاش قۇرىلعان كەزدە كۇندەلىكتى تىرشىلىككە جەتەتىن تۇرمىستىق زاتتاردى ۇلەستىرىپ وتىراتىن. قازىر ەڭبەگىنە قاراي اقى الاتىن ءبولىس ءپرينتسيپى  قولدانىلادى. جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ كىرىستەرى ايتارلىقتاي پارىقتى ەمەس. ءتورتىنشى – جۇمىسشىلار دەموكراتيالىق باسقارۋ ءتارتىبىنىڭ نەگىزىندە باسقارۋ ىسىنە تىكەلەي ارالاسا الادى. يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ كاسىپورىندارىندا دەرلىك جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ بولىمشەسى جۇمىس ىستەيدى. ولار كاسىپورىننىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىنە، شەشىمدەرىنە ارالاسىپ، باقىلاپ وتىرادى. دەمەك، ونداي جۇمىسشىلار ۇيىمى اۆتوريتارلىق مەملەكەتتەردەگىدەي اتى بار، زاتى جوق كوز الدايتىن ۇيىمداردىڭ ساناتىنا جاتپايدى.

يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ كاسىپورىندارى وندىرگەن ءونىم تۇتاس يزرايل حالىق شارۋاشىلىعى جالپى ءونىم قۇنىنىڭ 25% يەلەيدى. مۇنىڭ ىشىندە اۋىل شارۋاشىلىعى ءونىمىنىڭ 87%-ىن ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ 30%-نا يەلىك ەتەدى. ال قۇرىلىس سالاسىنداعى ۇلەسى 10% اسىپ جىعىلادى. ولار اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ساتۋ، اۋىل شارۋاشىلىق وندىرىسىنە قىزمەت كورسەتۋ جانە قاتىناس-ترانسپورت جاعىنا مۇلدە باسىمدىققا يە بولۋدان تىس، قارجى سالاسىندا كۇللى يزرايلدەگى ەكىنشى ۇلكەن بانك – «جۇمىسشىلار بانكىنە» دە يەلىك ەتەدى. بارىنەن دە ايگىلىسى - يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ قولىندا كۇللى يزرايلدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ىندەتتىڭ الدىن الۋدىڭ ەڭ الىپ جۇيەسى – «جۇمىسشى سىرقاتتانۋشىلاردىڭ قورىنا» يەلىك ەتەدى. بۇل قۇرىلىم كۇللى يزرايل حالقىنىڭ تورتتەن ءۇش بولىگىنە تەگىن مەديتسينالىق قىزمەت جانە ىندەتتەن ساقتانۋ جاعىندا قىزمەت كورسەتەدى.

ءيزرايلدىڭ جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى تاعى ءبىر باستى تىرەگى – ۇكىمەت يەلىگىندەگى  مەملەكەتتىك كاسىپورىندار. ولار نەگىزىنەن اۋىر ونەركاسىپ، مەتاللۋرگيا، حيميا ونەركاسىبى، اسكەري قارۋ-جاراق قاتارلى سالالارعا شوعىرلانعان. ۇكىمەت - قازىر وسى ەلدەگى ەڭ ۇلكەن جۇمىس بەرۋشى. مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردا جالداناتىنداردىڭ سانى يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنان دا اسىپ ءتۇسىپ، ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ وتىر. مەملەكەتتىك كاسىپورىندارداعى ءونىم مولشەرى دە جالپى ۇلتتىق ءوندىرىستىڭ 25% تەڭ.

جەكەلەر يەلىك ەتەتىن ەكونوميكانىڭ ۇلەسى يزرايل ۇلتتىق ءوندىرىسى جالپى ءونىم قۇنىنىڭ قالعان 50% قۇرايدى. بىراق، جەكە كاسىپورىندار كوبىندە كولەمى ءبىرشاما شاعىن، توقىما ونەركاسىبى، ازىق-تۇلىك جانە ساۋدا مەن قىزمەت كورسەتۋ قاتارلى كاسىپورىندارعا شوعىرلانعان. يزرايلدە ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قوعامدىق ورنى يزرايل قوعامىن ءوز قالاۋىنشا ورگىزىپ-تۇرعىزۋعا جەتكەن جوق. ولاردىڭ كوبى يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ قاس-قاباعىنا باعىپ ءومىر سۇرەدى جانە مىندەتتى تۇردە «ءوز قالاۋىمەن» يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە ىندەتتىڭ الدىن الۋ جۇيەسىنە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىرادى.

يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ كۇش-قۋاتى مەن ىقپال-كولەمى ادام تاڭعالارلىق بولعانىمەن، ونى ءيزرايلدى جۋساتىپ ورگىزتەتىن «كرەملدىڭ» دەڭگەيىندە باعالاۋ شىندىققا جاناسپايدى. ەۆرەيلەردىڭ پالەستينادا ىرگە تەۋىپ، تابان تىرەۋىنىڭ نەگىزى ونىڭ قۇدىرەتتى جالپى حالىقتىق مەنشىككە نەگىزدەلگەن ەكونوميكاسىنا بايلانىستى. ال جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكانى الىپ كۇشكە اينالدىرعان يزرايل ۇكىمەتىنىڭ ەكونوميكاعا تىكەلەي ارالاسۋ ساياساتى بولاتىن. ەكونوميكالىق قيمىلدارعا تىكەلەي ارالاسىپ، وعان باعىت-باعدار بەرۋ جاعىندا يزرايل ۇكىمەتىنىڭ قولتاڭباسى بارلىق سالادا ايقىن كورىنىپ تۇرادى.

جالپى الەمدە مويىندالعان ەكونوميكا عىلىمىنىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق قيمىلدارعا تىكەلەي ارالاسىپ، بيلەپ-توستەۋى جاقسىلىققا اپارمايدى دەسەدى. ول تاريح ساحناسىنان كەتكەن بارلىق سوتسياليستىك ەلدەر دالەلدەگەن تەورەما. بىراق بۇل تەورەما دا ءابسوليۋتتى ەمەس سياقتى. ەگەر قالاۋىن تاۋىپ، مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتىن ءوز بابىندا پايدالانا بىلسە، ونىڭ دا پايداسى شاش ەتەكتەن كورىنەدى. الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەردى ۇكىمەتتەرى ازدى-كوپتى ەكونوميكالىق قيمىلدارعا ارالاسىپ وتىرادى. بىراق، مۇنداي قيمىل مەملەكەت قۇرىلىپ، ونىڭ زاڭدى بيلىگى ورناعان سوڭ بارىپ، مۇمكىن بولادى. ال يزرايلدىكى مۇلدە باسقاشا. ونىڭ بولاشاق ۇكىمەتى مەملەكەت قۇرۋدان الدەقايدا بۇرىنىراق بۇل سالامەن بىرلەسىپ، بىتە قايناسىپ كەتكەن.

1922-1948 دەيىن انگليانىڭ سەنىمدى باسقارۋ بيلىگى كەزىندە حالىقارالىق وداقتىڭ قارارىنا ساي «ەۆرەي ءىس باسقارماسى» پالەستينا ايماعىنداعى ەۆرەي قونىستارىنىڭ تىرلىكتەرىمەن اينالىسۋى كەرەك بولاتىن. بىراق ەۆرەي ءىس باسقارماسى بىرتىندەپ «ەۆرەي باس جۇمىسشىلار ۇيىمى» جانە «ەۆرەي ۇلتتىق قورى» قاتارلى قۇرىلىمدار مەن ۇيىمداردىڭ كومەگىندە اتى جوق تا، زاتى بار «ەۆرەي ۇكىمەتىن» قالىپتاستىردى. ولار جوسپارلى تۇردە ەۆرەيدىڭ بولاشاق مەملەكەتىنىڭ سۇلباسىن جوبالاپ، ءتۇرلى ءادىس-تاسىلدەر مەن ەكونوميكالىق قيمىلداردى وسى ماقساتقا باعىتتاپ، دامىتىپ وتىردى.

ولاردىڭ ءبىرىنشى ىستەگەنى ەڭ ماڭىزدى ءوندىرىس قۇرال-جابدىقتارىن وسى «تاساداعى ۇكىمەتتىڭ» قولىنا شوعىرلاندىرىپ، ونىڭ جەكە مۇلىككە اينالىپ كەتۋىنە جول بەرمەدى. 1920 جىلدىڭ باسىنان باستاپ، ەۆرەي ۇلتتىق قورى كۇللى ەۆرەي حالقىنىڭ اتىنان  پالەستينا جەرلەرىن ساتىپ الىپ جاتتى. ولاردىڭ جەر تەلىمدەرىن جومارتتىقپەن ساتىپ العانى سونشالىق، سول كەزدەگى پالەستيناداعى تەڭىز جاعالاۋى ايماقتارىنىڭ جەر باعاسى شىرقاۋ بيىككە كوتەرىلىپ، اقش-تىڭ جەر باعاسىنان 4 ەسە اسىپ ءتۇستى. مۇنداي اسپاننان اقشا جاۋعان كەزدە ءسىڭىرى شىققان كەدەي ارابتاردى قويىپ، اۋقاتتى اراب جەر يەلەنۋشىلەردىڭ ءوزى ءوز مەنشىگىندەگى جەرلەردى قۋانا-قۋانا ەۆرەيلەردىڭ ۇلتتىق قورىنا ساتىپ جاتتى. ارابتار سول كەزدە كوزدەرىنە تاۋسىلماستاي كورىنگەن اقشالاردىڭ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوز ۇرپاقتارىنىڭ سورىنا اينالاتىندىعىن بىلگەن جوق.بۇدان بۇرىن دا اتاپ ايتقانىمىزداي، ەجەلدەن جەردى ەڭ قىمبات قازىنا رەتىندە باعالايتىن تۇرىكتەر، ونىڭ بيلەۋشى سۇلتاندارى بۇل ۇردىسكە ءوز بيلىكتەرىمەن قاتاڭ شەكتەۋلەر ەنگىزدى. بىراق، قۋلىق-سۇمدىقتا الدىنا جان سالمايتىن ەۆرەيلەر جەرگىلىكتى مانساپتىلاردى پارالاۋ جولىمەن ءوز دەگەندەرىنە قول جەتكىزىپ وتىردى. سول كەزدە ەۆرەي ۇلتتىق قورى جەر ساتىپ الۋدىڭ وزىنە 75 ملن اقش دوللارىن جۇمساپتى. ول كەزدە بۇل اقشا ەرەكشە قوماقتى قارجى بولىپ سانالاتىن. مەملەكەت قۇرۋدان بۇرىنعى ساتىپ العان جەرلەر مەن سوعىس قيمىلدارى كەزىندە باسىپ الىنعان جەرلەردى قوسا العاندا ءيزرايلدىڭ مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەر اۋماعى كۇللى يزرايل جەرىنىڭ 94,5% جەتتى. 1959 جىلى  يزرايل ۇكىمەتى مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەردى جاڭا قۇرىلعان «مەملەكەتتىك جەر كومپانياسىنىڭ» باسقارۋىنا بەردى.

مەملەكەتتىك جەر قورىن كىمگە جالعا بەرەدى جانە قانداي ادىستەرمەن جالعا بەرەدى؟ بۇل ساياساتتىق ءمانى ەرەكشە ماڭىزدى ماسەلە بولاتىن. جالپى حالىقتىق مەنشىكتەگى ەكونوميكانى دامىتۋ ماقساتىندا ەۆرەي ۇلتتىق قورى مەن يزرايل ۇكىمەتى ءوز قارماعىندا قۇرىلىمدارعا جەردى كيبۋتستار، موشاۆتار جانە يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنا جالعا بەرۋگە پارمەن شىعاردى. مۇندا جەردى جالعا بەرۋدىڭ شارتتارى ەرەكشە ءتيىمدى بولدى. جانە بىردەن اتالعان شارۋاشىلىقتارعا 49 جىلعا جالعا بەرىلەتىن. جالداۋ اقىسى وتە تومەن بولىپ، جينالعان اۋىل شارۋاشىلىق ءونىمىنىڭ 0,5% مولشەرىنە تەڭ بولدى. ۇكىمەت وسىنىڭ ءوزىن كوپ جاعدايدا كەشىرىم ەتەتىن. جەكە ادامدار ءىس جۇزىندە مەملەكەتتەن جەردى جالعا الا المايتىن. ەگەر ولار جەكە ادامداردىڭ قولىنان جالعا الاتىن بولسا، ونىڭ جالداۋ اقىسىنىڭ قىمباتتىلىعىنان جالعا الۋشى ەشقانداي پايدا تاپپاۋشى ەدى. مۇنداي جاعدايدا جەكە مەنشىك جەر يەلەنۋشىلەر مەن جەردى جەكە جالعا الۋشىلار مۇلدە ازايىپ كەتتى. سەبەبى، تىڭ يگەرۋ مەن باسىپ الۋدىڭ ناتيجەسىندە مەملەكەتتىڭ مەنشىگىندەگى جەر ۇزدىكسىز ارتىپ وتىردى. مۇنداي ساياساتتىڭ ناتيجەسىندە يزرايلدە كۇنى بۇگىنگە دەيىن جەكە مەنشىك جەر يەلەنۋشىلەر قالىپتاسقان جوق. بۇدان تىس، ولاردا ازيا، افريكا مەملەكەتتەرىندەگىدەي جەرگە بايلانىستى داۋ-شارلار مەن قاقتىعىستار تۋىنداپ كورگەن جوق. ارينە، مۇنداي ساياساتتىڭ كەرى سالدارى اۋىل شارۋاشىلىق سالاسىندا جەكە شارۋاشىلىقتاردىڭ دامۋىنا اۋىر سوققى بولىپ ءتيدى.

ۇزاق ۋاقىتتاردان بەرى ەۆرەي ۇلتتىق ۇيىمدارى مەن يزرايل ۇكىمەتى يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنىڭ قيمىلدارىنا بارلىق كۇش-قۋاتتارمەن قولداپ، سايكەسىپ وتىردى. يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى ءوز قاناتىن ەبدەيسىز تۇردە كەڭگە جايىپ جىبەرگەندىكتەن، ۇنەمى قارجىلىق قيىندىقتارعا تاپ بولاتىن. مۇنداي كەزدە ۇكىمەت يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىنا قازىنادان قىرۋار قارجى ءبولىپ، ونى قيىندىقتاردان اراشالاپ قالاتىن. 1954 جىلدىڭ وزىندە ۇكىمەت يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمنىڭ 70% قارجىلىق شىعىنىن وتەپ بەرىپتى. يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى مەملەكەت قۇرىلعاننان كەيىن ەلدىڭ ونەركاسىپتەنۋ سالاسىنداعى ەكونوميكالىق قيمىلدارىنا كۇش-قۋاتى جەتپەي جاتقان كەزدە يزرايل ۇكىمەتى پەردە ارتىنان تىكەلەي ساحناعا كوتەرىلىپ، مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردى جاساقتاۋدىڭ اۋىر مىندەتىن ءوز ۇستىنە الدى. ولار قىسقا مەرزىمدە ىلگەرىندى-كەيىندى، ءىرى جانە ورتا وڭدەۋشى كاسىپورىنداردى قۇرىپ ۇلگەردى. ەكونوميكالىق قيمىلداردا يزرايل ۇكىمەتىنىڭ نەگىزگى پرينتسيپتەرى كوپىر سالىپ، جول جوندەۋ، سۋ قۇرىلىستارىن سالىپ، جاسىلداندىرۋ قاتارلى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار قۇرىلىستاردى تولىعىمەن ءوز موينىنا الاتىن. ودان تىس، سالىناتىن ينۆەستيتسيانىڭ مولشەرى كوپ، قاۋىپ-قاتەر ۇلكەن اۋىر ونەركاسىپ پەن اسكەري ونەركاسىپ قاتارلى كاسىپورىنداردى قۇرۋدى ۇكىمەت ءوز قارجىسىمەن يگەرەتىن. ال قارجى شامالى از جۇمسالاتىن، پايدا كوپ تۇسەتىن، تەزدەن ءونىم بەرەتىن كاسىپورىنداردى يزرايل ۇكىمەتى يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمىمەن ورتاق قارجى شىعارىپ، قۇرىسىپ بەرەتىن. ونداعى ماقسات يزرايل باس جۇمىسشىلار ۇيىمى كوبىرەك پايداعا كەنەلسىن دەگەن نيەتتەن تۋىنداعان.

ەل ەكونوميكاسىن تەز قارقىنمەن دامىتۋ ماقساتىندا يزرايل ۇكىمەتى ۇزاق ۋاقىتتار بويى كوپ مولشەردە ينۆەستيتسيا قۇيۋدى تاباندى جۇرگىزدى. 1950-58 جىلدار ارالىعىندا يزرايل ۇكىمەتى بۇل سالىستىرمانى جالپى ۇلتتىق ءوندىرىس قۇنىنىڭ 26% مولشەرىندە ۇستاپ وتىردى. بۇل كىسى باسىنا شاققاندا الەمدە اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا تابان تىرەيدى دەگەن ءسوز.

1950 جىلدارى ءيزرايلدىڭ قۇرىلىس سالاسىنا جۇمساعان جالپى قارجىسىنىڭ سالىستىرماسى ەرەكشە جوعارى بولدى. سالىستىرۋ ءۇشىن ايتساق، 1954 جىلى فرانتسيانىڭ قۇرىلىسقا جۇمساعان قارجىسى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 11% بولسا، انگليادا - 29%، ينديادا - 30%، ال يزرايلدە - 70% قۇرادى. تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى العاشقى 10 جىلدا بۇل سالىستىرما 50-80% ارالىعىندا بولدى. مۇنداي قوماقتى ينۆەستيتسيانىڭ جۇمسالۋى ەكونوميكانىڭ ەرەكشە تەز قارقىنمەن دامۋىنا مۇمكىندىك بەردى. مەملەكەت قۇرىلعان العاشقى 25 جىلدا يزرايل ەكونوميكاسىنىڭ دامۋى 9% تومەن بولعان جوق. مۇنداي دامۋ قارقىنى الەمدىك دامۋدىڭ كوش باسىنان سانالادى.

ءيزرايلدىڭ دامۋ جۇيەسى نارىق زاڭدارىنا سايكەسە بەرمەگەنىمەن، ءيزرايلدىڭ كوشباسشىلارى ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكاعا تىكەلەي ارالاسۋى ءسوزسىز قاجەت دەپ ەسەپتەدى. سەبەبى، ءيزرايلدىڭ جاعدايى تىپتەن باسقاشا. بىرىنشىدەن، ۇكىمەت سالىق تولەۋشىلەردەن تۇسكەن اقشامەن قوسا سىرتتان تارتىلاتىن ءاربىر تيىندى ءتيىمدى جۇمساۋعا ءماجبۇر. سەبەبى، ولار  قارا ءنوپىر بولىپ قۇيىلىپ جاتقان ەۆرەي كوشىن ءبىر كۇندە توقتاتۋىنا بولمايتىن ەدى. اينالاداعى انتالاعان جاۋمەن كوپ بولىپ، تىزە قوسىپ كۇرەسكەندە عانا امان قالاسىڭ. كوشى-قون – ءيزرايلدىڭ ەڭ باستى مەملەكەتتىك ساياساتى جانە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ تابان تىرەر تياناعى سانالادى. ءار توپتاعى ورالۋشىلارعا ىشەر اس، تۇرار جاي جانە جۇمىس كەرەك. بۇل ماسەلەنى تەك قانا قولىندا بيلىگى جانە قارجىسى بار ۇكىمەت شەشە الادى. ەكىنشىدەن، يزرايل تابيعي بايلىقتان قۇر الاقان، شاعىن مەملەكەت. جەرىنىڭ جارىمىنان استامى ءشول جانە شولەيت ايماقتار. سول سەبەپتى شەكتەۋلى بايلىق قاينارىن مۇقيات جوسپارلاپ، ءار تاسى، ءار قۇمى، ءاربىر تامشى سۋىنا دەيىن ەرەكشە مۇقياتتىلىقپەن پايداعا اسۋعا ءتيىس. ۇشىنشىدەن، الدىڭعى ەكەۋىنەن كەم تۇسپەيتىن مىنا ءبىر ماسەلە بار. مەملەكەت قۇرىلعاننان كەيىن سىرتتان كەلەتىن تۇرلىشە قارجىلىق كومەكتەردى قابىلدايتىن دا، ونى جۇمسايتىن دا، ونىڭ ءاربىر تيىنى ءۇشىن باسىمەن جاۋاپ بەرەتىن دە – ۇكىمەت. ول وسى قارجىلاردى بارىنشا ءتيىمدى جۇمساعاندا عانا ودان دا مول كومەككە قول جەتكىزە الادى. ەگەر زارەدەي جەمقورلىق بولسا، بىرەۋدىڭ اۋزىنان جىرىپ  بەرگەن  ادال اقشاسىن بيلىكتەگىلەر تالان-تاراجىعا سالسا، وندا مۇنداي سەنىمسىز جەمقور بيلىككە كىم سەنىپ، قالتاسىنان اقشا بەرەدى؟! الەمدەگى ەۆرەيلەردىڭ ەرەكشە اۋقاتتى ەكەندىگى داۋ تۋدىرمايدى. بىراق، اقشا ونى بەي-بەرەكەت شاشىپ، بەت الدى جومارتتىق كورسەتەتىن ادامعا بىتپەيدى. بىلايشا ايتقاندا، ەۆرەي بايلارى سەن تاس ساناساڭ، ولار قۇم سانايدى. ءوزىنىڭ تاۋەلسىز ەلىنە كورسەتكەن كومەگىنىڭ دىتتەگەن جەرىنە  بارىپ، ناقتى ناتيجە بەرگەنىن قالايدى. تورتىنشىدەن، يزرايل مەملەكەت قۇرىلعان كۇننەن باستاپ سوعىس جاعدايىندا كۇن كەشىپ كەلەدى. سوعىس ءورتى كۇنى كەشە تاعى تۇتاندى. سول سەبەپتى، ۇكىمەت قانا داستارقانداعى سارى ماي مەن ارميانىڭ قولىنداعى قارۋ-جاراقتىڭ قايسىسى قاي كەزدە ءبىرىنشى ورىندا تۇراتىن قاجەتتىلىك ەكەندىگىن ايقىن باعامداي الادى. ارينە، ۇكىمەتتىڭ ەلدەگى تىنىس-تىرشىلىككە ارالاسۋى كەيدە شەكتەن شىعىپ كەتىپ تە جاتادى. مەملەكەت قۇرىلعان العاشقى جىلداردا يزرايل دەموگرافيالىق وسىمگە ەرەكشە مۇقتاج بولدى. پرەمەر-مينيستر داۆيد بەن-گۋريون ءوزى ءوتىنىش جاساپ، يزرايلدەگى ايەلدەردىڭ كوبىرەك بالا تابۋىن تالاپ ەتەتىن. وتباسىنىڭ جەكە تىرلىگىنە جاتاتىن مۇنداي ىستەرگە دە ۇكىمەتتىڭ ارالاسۋى كوپتەگەن ءاجۋا-مىسقىلدارعا مۇرىندىق بولاتىن. پرەمەر-مينيستر داۆيد بەن-گۋريوننىڭ ساياسي قارسىلاستارى ونى «ايەلدەردىڭ جاتىرىنا دەيىن مەملەكەتتىك جوسپارعا ەنگىزەدى» دەپ كەلەكە ەتەتىن.

جالعاسى بار...

راقىم ايىپۇلى 

Abai.kz