«كوكىرەگى سەزىمدى، ءتىلى ورامدى» ءاربىر قازاق الاش قايراتكەرىنىڭ ۇستىنەن ءوز قانداستارى تاراپىنان دومالاق ارىز (دونوس) جازىلعانىن كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاماسا دا، سول زاماننىڭ سازى مەن دەرەك-ايعاق ىزىنە بويلاعان اقىل-وي قۇرىعى مەن قيسىن قيىعى ارقىلى بولجاي، باعامداي الاتىنى كامىل. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ كوسەمسوزدىك تۋىندىلارى مەن كوركەم شىعارمالارىندا ءوز اعايىنىنا وكپە-رەنىش، ناز ايتاتىن جولدار قازاقتىڭ وقىعاندارى اراسىندا ورىن العان ءومىر شىندىعىنان تۋعىنداعانى – اتار كۇندەي ايقىن.

ايتالىق، ونىڭ «كوك ەسەكتەرگە» دەپ اتالاتىن ولەڭ جولىنداعى:

قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،
قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى.
ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن
ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى،- دەپ تۇيىندەلەتىن شۋماق اقىننىڭ باسىنان وتكەن جاعدايدىڭ جىر ورنەگىندەگى بەلگىسى ەكەنى ءسوزسىز.

ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ عۇمىرناماسىنداعى ۇستازدىق، اعارتۋشىلىق قىزمەتتىڭ بەل-بەلەسىن زەردەلەپ جۇرگەن زەرتتەۋ جۇمىسى بارىسىندا ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ كومبەسىنەن قايراتكەردىڭ ۇستىنەن جازىلعان ەكى دومالاق ارىزدى كەزدەستىردىك.

بىرىنشىسىىشكى ىستەر مينيسترىنە 1914 جىلدىڭ 30 تامىزىندا جازىلعان. بۇل ارىزدىڭ تۇپنۇسقاسى ەمەس، ورىنبور گۋبەرنيالىق جاندارم باسقارماسىنىڭ ىسجۇرگىزۋشىسى تاراپىنان جاسالعان كوشىرمەسى. كوشىرمە جاندارم باسشىسىنىڭ قولى مەن ءمورى ارقىلى راستالعان.

ەكىنشىسى ورىنبور گۋبەرناتورىنا باعىتتالعان. جازىلعان ۋاقىتى – 02.09.1914 ج. گۋبەرناتوردىڭ كانتسەلارياسىنا تىركەلگەن مەرزىمى – 06.09.1914 ج.

ەكى ارىزدىڭ مەزگىلدىك  اراسى – ءۇش كۇن. جالپى، ورىنبور گۋبەرناتورىنا جازىلعان تۇپنۇسقالىق ارىزدىڭ مازمۇنىنا قاراعاندا، ارىزدانۋشىلار اتالعان لاۋازىمداردان بولەك تاعى ەكى مەكەمەگە – يۋستيتسياعا، جەر ءىسى جانە ورنالاستىرۋ مينيسترلىگىنە ارىز جولداعان. بۇدان شىعاتىن قورىتىتىندى: شاعىم جازۋ ءىسى ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق ءىس-شارا ءارى ساياسي استارى بار ناۋقان بولعاندىعىن اڭعارا الامىز. بىراق ءبىزدىڭ قولىمىزعا ءتۇسىپ وتىرعانى – جوعارىدا اتالعان ەكى ارىز.

بۇگىنگى تالدايتىنىمىز ورىنبور گۋبەرناتورىنا جازىلعان، جازىلىمى تۇپنۇسقادا ساقتالعان ارىز.

شاعىمدانۋشىلار - بەس كىسى. ولار: قالي نۇرىموۆ، دوسىم ءجۇسىپوۆ، ەرعالي بالتاباەۆ، ساعىندىق ءبىرمانوۆ، جاكەن ساتىبالدين، وتەگەن سىرىموۆ (№ 1 سۋرەت-كەسكىندەمە):

№1 سۋرەت-كەسكىندەمە

اتالمىش بەس كىسى شىن ومىردە بولعان تۇلعالار ما، الدە ويدان الىنعان كىسىلەر مە ول جاعىن الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحىن جىلىك-جىلىگىمەن جىكتەپ، تالداپ جۇرگەن عالىمدار انىقتاي جاتار دەپ ويلايمىز.

دومالاق ارىز يەلەرى (نەمەسە يەسى) ءسوزدىڭ «ءبىسسىمىللاسىن» «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن ونىڭ كومەكشىسى م.دۋلاتۇلىن سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ وكىمىمەن تۇرمەگە جابىلعان، اكىمشىلىك جەر اۋدارۋعا ۇشىراعان، پوليتسيا باقىلاۋىندا بولعان قىلمىسكەر كىسىلەر دەپ قارالاۋدان باستايدى. سونداي «قىلمىسكەرلەردىڭ» قازاق حالقىنىڭ تاعدىرىنا مۇعالىم بولۋ بۇيىمىسى جازىلعانىنا «اشىنادى» (№2 سۋرەت-كەسكىندەمە):

№ 2 سۋرەت-كەسكىندەمە

بۇدان ءارى ارىز يەلەرى بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلىنا قولداۋ بەرىپ وتىرعان كىسىلەردى «اشكەرەلەيدى». ولاردىڭ قاتارىندا تورعاي وبلىستىق باسقارمانىڭ اۋدارماشىسى تۇنعاشين، وكرۋگتىك سوتتا قازاق سوتى ءىسىنىڭ حاتشىسى سەيدازىموۆ (قادىربەك- اۆتور), سول سوتتىڭ اۋدارماشى بالعىمباەۆتار (عۇبايدۋللا ما، نەمەسە احمەت پە، ول جاعى بىزگە بەلگىسىز) بار (№3 سۋرەت-كەسكىندەمە):

№3 سۋرەت-كەسكىندەمە

اتالمىش لاۋازىم يەلەرى «قازاق» گازەتىنىڭ تارالۋىنا كومەكتەسەدى-مىس، مۇنىمەن شەكتەلمەي ولار «قازاقتىڭ» رەداكتورى ا.بايتۇرسىنۇلىمەن بىرىگىپ، نەمىسپەن بولىپ جاتقان سوعىستا رەسەيدى نەمىستەر جەڭەدى، سەبەبى ولاردىڭ وداقتاسى جەڭىمپاز تۇرىك مەملەكەتى. نەمىستەر جەڭسە، زاڭسىز الىنعان قازاق جەرلەرى وزدەرىنە قايتارىلادى، كەزىندە قازاق بيلەۋشىلەرى ورىس ۇكىمەتىنە ساتىلىپ كەتكەن دەگەن سىڭايدا ۇگىت جۇرگىزەدى دەپ كىنا تاعادى. ولاردىڭ بۇل ءىسىن ايتۋعا قاراپايىم قازاقتار قورقادى، سەبەبى ولاردى اتالمىش لاۋازىمدىق تۇلعالار قىزمەتتىك بەدەلى ارقىلى گازەت باسشىلارىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەن ارىز-شاعىمداردان قورعايدى»،- دەپ ءبىر قايىرادى (№4 سۋرەت-كەسكىندەمە):

№4 سۋرەت-كەسكىندەمە

شاعىم مازمۇنىنداعى كەلەسى ءبىر جولداردا دومالاق ارىزدىڭ ارتىندا كىم تۇرعانىنان حابار بەرەتىندەي اقپارات بەلەڭ قاعاتىنداي. ول جولداردا «قازاق» گازەتىن العاشقىدا رەداكتورى ا.بايتۇرسىنۇلى بولعانىن، بىراق كەيىن ول ونى باسقا كىسىگە وتكىزگەنىن جازادى. مۇنى ول الدە ءبىر قازاق سۇلتانىنىڭ وزىنە جازعان قارسى ماقالاسىنان كەيىن قورقىپ، باسشىلىقتى وزگە تىلەكتەس كىسىگە بەردى دەپ پايىمدايدى (№5 سۋرەت-كەسكىندەمە):

№5 سۋرەت-كەسكىندەمە

الاشتانۋشىلار بايتۇرسىنۇلىنىڭ ماقالاسىنا قارسى جاريالىم جازعان «سۇلتاننىڭ» كىم ەكەندىگىن تەز تابادى دەپ ويلايمىز. اۆتوردىڭ وسى قۇجاتتارمەن ءبولىسىپ، پىكىر الماسقان كىسى، بەلگىلى  عالىم س.اققۇلۇلىنىڭ پىكىرىنشە، ول سۇلتان – ب.قاراتاەۆ.

شاعىمنىڭ لاۋازىم يەسىنەن سۇرايتىن ءتۇيىن ءسوزى مىناداي: اقىن بايتۇرسىنۇلى مەن دۋلاتۇلى ءوز «شايكالارىمەن» بىرگە قازاق حالقىن قۇردىمعا تارتىپ بارا جاتىر. سوندىقتان «قازاق» گازەتىن جاۋىپ، ونىڭ رەداكتورى مەن ونىڭ كومەكشىسىن ورىنبور قالاسىنان قۋىپ جىبەرۋ كەرەك. ايتپەسە، قازاق حالقى اجال كەبىنىن كيەدى (№6سۋرەت-كەسكىندەمە):

№6 سۋرەت-كەسكىندەمە

شاعىمدانۋشىلار بۇلايشا «دابىل قاعاتىنىنىڭ» سەبەبىنىڭ ءبىرى ورىنبور قالاسىنا قازاق ىسىنە قاتىستى مەكەمەلەر شوعىرلانعان. سول شوعىردىڭ ىشىندە اتالمىش تۇلعالاردىڭ ءجۇرۋى قاۋىپتى. سوندىقتان ولار شاعىمدى ىشكى ىستەر، يۋستيتسيا، جەر ءىسى مەن ورنالاستىرۋ مينيسترلىكتەرىنە ءبىر مەزگىلدە ارىز جولداعان. قازاق اراسىنان جوعارى ءبىلىم العان كىسىلەر مۇنداي جامان ىسكە ەشقاشان  بارمايتىنىن، وكىنىشكە قاراي، ونداي ءبىلىمى بار تۇلعالار رەسەي ىشىندە الىستا قىزمەت ەتىپ جۇرگەندىكتەن قاراڭعى حالىقتىڭ كوزىن اشۋ ءىسى كەمىپ كەتكەن. بۇل تۇستا ولار ا.بايتۇرسىنۇلى مەن دۋلاتۇلىنىڭ جوعارى ءبىلىمى جوقتىعىن مەگزەپ تۇر. ولاردىڭ وقۋى – ارنايى ورتا ءبىلىم. ءبىرى مۇعالىمدەر مەكتەبىنىڭ تۇلەگى بولسا، ەكىنىشىسى – مۇعالىمدەرگە ارنالعان پەداگوگيكالىق كۋرستى تامامداعان بولاتىن. اتالمىش وقۋ ورىندارىنىڭ بۇگىنگى دارەجەسى – پەداگوگيكالىق ۋچيليششە، ياعني پەداگوگيكالىق كوللەدج. ارىزدانۋشىلار وسىنى مەگزەپ تۇر. سوعان قاراعاندا ارىز يەلەرىنىڭ (نەمەسە يەسىنىڭ) جوعارى بىلىمگە قاتىسى بار جاندار (جان) ەكەندىگىن بايقاتادى (№7سۋرەت-كەسكىندەمە):

№7 سۋرەت-كەسكىندەمە

شاعىمنىڭ سوڭىندا ارىزدانۋشىلار اتالعان كىسىلەرگە اشىق تۇردە قارسى شىعۋعا قايمىعاتىندارىن، سەبەبى ولار بۇلاردىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ قۋعىنعا ۇشىراتادى دەپ قورقاتىندارىن باياندايدى. دومالاق ارىزدىڭ سوڭىنا «قازاقشا قول قويدىق» دەپ، اراب قارپىندە اتى-جوندەرىن تاڭبالايدى (№8سۋرەت-كەسكىندەمە):

№8 سۋرەت-كەسكىندەمە

مىنە، ءجۇز جىلدان استام ارحيۆ مۇراعاتىندا «ءۇنسىز جاتقان» دومالاق ارىزدىڭ مازمۇنى وسىنداي. بۇل ارىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە باعىتتالعان نۇسقاسىنىڭ مازمۇنى، تىپتەن، سويقان. ونى تالداۋ الداعى ۋاقىتتىڭ ەنشىسى مەن كۇننىڭ ساتىنە بۇيىرىلىپ تۇر.

تۇيىندەي كەلگەندە، ارىزقويلار قارالاعان ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلى - قازىرگى تاڭدا قازاق ۇلتىنىڭ بەتكە ۇستار اسىل تۇلعالارى. ادىلەتسىز، زورلىقشىل بيلىكتىڭ ىعىنا ەرگەن زاماننىڭ ساياسي ۇستانىمى ولاردى قانشا قارالاسا دا، «اققا – قۇداي جاق» دەگەن تاريح ولاردى ءوزى اراشالاپ الدى. تاريحتان ساباق الۋ دەگەن ۇعىمنىڭ ءبىر ۇشى وسىنداي ءبىر كورىنىستەرگە تىرەلەتىنى ءسوزسىز.

قوسىمشا: ماقالا قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ 2020-2022 جىلدارعا ارنالعان عىلىمي گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا يە بولعان «ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ اۋىلدىق مەكتەپتەردەگى اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق قىزمەتى (جاڭا ارحيۆتىك دەرەكتەر مەن ولكەتانۋشىلىق ماعلۇماتتار، تۇلعانىڭ تىڭنان تابىلعان شىعارمالارى نەگىزىندە)» اتتى جوبا نەگىزىندە دايىندالدى.

الماسبەك ابسادىق،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى

Abai.kz