14 مامىر كۇنى ماجىلىستە ۇكىمەت ساعاتى ءوتىپ، وندا قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ «مەملەكەتتىك، مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن جانە كۆازيمەملەكەتتىك بورىشتى باسقارۋ» تاقىرىبىندا تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى.  تومەندە ءمينيستردىڭ بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ:

«الەمدىك قارجىلىق داعدارىس دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا ءارتۇرلى دارەجەدە ىقپال ەتە وتىرىپ، الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىن قامتىدى دەۋگە بولادى.

قارجىلىق داعدارىستىڭ سەبەبى مەملەكەتتىك، سول سياقتى جەكە سەكتوردىڭ دا اگرەسسيۆتى كرەديتتىك ساياساتى بولىپ وتىر، ول ايتارلىقتاي قىسقا ۋاقىت اراسىندا ەلدەردىڭ سىرتقى بورىشتارىنىڭ وسۋىنە اكەپ سوقتىردى.

2012 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا، مەملەكەتتىڭ بورىشىن جانە بارلىق نىسانداعى مەنشىك سۋبەكتىلەرىنىڭ بورىشتارىن قامتيتىن قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى بورىشى 123,8 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 66,6% پايىزىن قۇرادى.

بارلىق ەلدەردىڭ سىرتقى بورىشى جيىنىندا 59,4 ترلن. اقش دوللارىنا باعالانىپ وتىر. الەمدىك ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستان بورىشى كولەمى بويىنشا 36 ورىندا. جالپى ىشكى ونىمگە قاراعاندا بارلىق ەلدەردىڭ سىرتقى بورىشىنىڭ جيىنى 98% پايىزعا باعالانادى. وسى ماندەرىن بەلگىلەۋدە قازاقستان 43 پوزيتسيانى يەلەندى.

14 مامىر كۇنى ماجىلىستە ۇكىمەت ساعاتى ءوتىپ، وندا قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ «مەملەكەتتىك، مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن جانە كۆازيمەملەكەتتىك بورىشتى باسقارۋ» تاقىرىبىندا تاقىرىبىندا بايانداما جاسادى.  تومەندە ءمينيستردىڭ بايانداماسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ:

«الەمدىك قارجىلىق داعدارىس دامىعان جانە دامۋشى ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا ءارتۇرلى دارەجەدە ىقپال ەتە وتىرىپ، الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىن قامتىدى دەۋگە بولادى.

قارجىلىق داعدارىستىڭ سەبەبى مەملەكەتتىك، سول سياقتى جەكە سەكتوردىڭ دا اگرەسسيۆتى كرەديتتىك ساياساتى بولىپ وتىر، ول ايتارلىقتاي قىسقا ۋاقىت اراسىندا ەلدەردىڭ سىرتقى بورىشتارىنىڭ وسۋىنە اكەپ سوقتىردى.

2012 جىلعى 1 قاڭتارداعى جاعداي بويىنشا، مەملەكەتتىڭ بورىشىن جانە بارلىق نىسانداعى مەنشىك سۋبەكتىلەرىنىڭ بورىشتارىن قامتيتىن قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى بورىشى 123,8 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 66,6% پايىزىن قۇرادى.

بارلىق ەلدەردىڭ سىرتقى بورىشى جيىنىندا 59,4 ترلن. اقش دوللارىنا باعالانىپ وتىر. الەمدىك ەلدەرمەن سالىستىرعاندا قازاقستان بورىشى كولەمى بويىنشا 36 ورىندا. جالپى ىشكى ونىمگە قاراعاندا بارلىق ەلدەردىڭ سىرتقى بورىشىنىڭ جيىنى 98% پايىزعا باعالانادى. وسى ماندەرىن بەلگىلەۋدە قازاقستان 43 پوزيتسيانى يەلەندى.

بورىشتىق جۇكتەمەنى باعالاۋ ءۇشىن نەعۇرلىم تۇرپاتتى بورىش ينديكاتور رەتىندە بورىشتىڭ جالپى ىشكى ونىمگە اراقاتىناسى قىزمەت ەتەدى. ەلدىڭ جالپى سىرتقى بورىشىن سەرپىنىندە قاراستىرا وتىرىپ، سوڭعى جىلدارى بورىشتىڭ جالپى ىشكى ونىمگە قاتىناسى 10 جىل بۇرىنعى دەڭگەيگە دەيىن تومەندەگەنىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

جالپى سىرتقى بورىشتىڭ قۇرىلىمى مىنانداي:

- مەملەكەتتىك بورىش 5 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە جالپى سىرتقى بورىشتان 4% پايىزدى قۇرايدى;

- كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ بورىشى - 21 ملرد. اقش دوللارى نەمەسە جالپى سىرتقى بورىشتان 17% پايىزدى قۇرايدى;

- ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ بورىشى - 8 ملرد. اقش دوللارى نەمەسە 7%;

- جانە كورپوراتيۆتىك سەكتوردىڭ بورىشى - 90 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە 72%.

وسىلايشا، جالپى سىرتقى بورىشتىڭ قۇرىلىمىنداعى «قوماقتى» ۇلەسى، بورىشى 90 ملرد. اقش دوللارىن قۇرايتىن كورپوراتيۆتىك سەكتوردىڭ ۇلەسىندە. ولاردىڭ ىشىندە 60 ملرد. دوللاردى، تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالاردىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلاتىن فيرما ارالىق بەرەشەكتىڭ ۇلەسىنە كەلەدى جانە رەزيدەنتتەردىڭ ولاردىڭ شەتەلدىك قاتىسۋشىلارى مەن تاۋەلدى (اففيليرلەنگەن) كاسىپورىندارىنىڭ الدىنداعى مىندەتتەمەلەرىن بىلدىرەدى.

وسىعان وراي، فيرما ارالىق بەرەشەكتى وتەۋ پروبلەمالارىنا بايلانىستى سىرتقى كرەديتورلاردىڭ تاراپىنان مەملەكەتكە قىسىم كورسەتۋ تاۋەكەلى وتە تومەن، ويتكەنى بۇل جاعدايدا كرەديتور  قارىز الۋشىنىڭ قىزمەتىن باسقارۋعا قاتىسا وتىرىپ، ونىڭ تولەمگە قابىلەتسىزدىگى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىگىن بولىسەدى.

سوندىقتان جالپى سىرتقى بورىشتى ادەتتە فيرما ارالىق بەرەشەكتى قامتي وتىرىپ قاراستىرىلادى. بۇل جاعدايدا ونىڭ كولەمى 64 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 34% پايىزىن قۇرايدى.

مەملەكەتتىك بورىشقا كەلەتىن بولساق، وندا سوڭعى جىلداردىڭ ىشىندە ونىڭ كولەمى قاجەتتى دەڭگەيدە تۇر. مەملەكەتتىك بورىش ينديكاتورلارىنىڭ ءىس جۇزىندەگى دەڭگەيى جول بەرىلەتىن ماندەردىڭ ايماعىندا جانە قاۋىپ توندىرمەيدى.

دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ 2011-2012 جىلدارداعى ەسەبىنە سايكەس عالامدىق باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىك يندەكسىندە قازاقستان «مەملەكەتتىك بورىش» كورسەتكىشى بويىنشا 12 ورىندا تۇر.

ۇكىمەتتىك قارىز الۋ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تاپشىلىعىن قارجىلاندىرۋ ماقساتىندا قر بيۋدجەت كودەكسىنە سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى.

ۇلتتىق بانكتىڭ قارىز الۋى ۇلتتىق بانك تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا سايكەس جۇزەگە اسىرىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا بورىشتىڭ قۇرىلىمى اينالىستاعى اقشا بازاسىن رەتتەۋ ءۇشىن شىعارىلاتىن بانكتىك قىسقا مەرزىمدى نوتالارى تۇرىندە بەرىلگەن.

قولدانىستاعى بيۋدجەتتىك زاڭناماعا سايكەس بورىشى مەملەكەتتىك بورىشتىڭ قۇرامىنا كىرمەيتىن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندار ۇكىمەتتەن قارىز الۋعا قۇقىلى. بۇدان باسقا، الماتى جانە استانا قالالارىنىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنا ءتيىستى قالانىڭ بيۋدجەت تاپشىلىعىن قارجىلاندىرۋى ءۇشىن ىشكى نارىقتاعى اينالىسقا مەملەكەتتىك باعالى قاعازداردى شىعارۋعا جول بەرىلەدى.

وسىعان بايلانىستى، بورىشتى باسقارۋ ءۇشىن مىناداي بورىش ينديكاتورلارى پايدالانىلادى:

1) مەملەكەتتىك بورىشتىڭ جالپى ىشكى ونىمگە قاتىناسى (60% پايىزدان جوعارى ەمەس).

قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك بورىشتىڭ جالپى ىشكى ونىمگە قاتىناسى قاجەتتى دەڭگەيدە - 12%. ۇكىمەتتىك بورىش رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تاپشىلىعىنا نەگىزدەلەدى. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت تاپشىلىعىمەن بەكىتىلگەندىكتەن ۇكىمەتتىك بورىشتىڭ ءوسۋى زاڭدى بولىپ تابىلادى;

2) ۇكىمەتتىك جانە مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن بورىشقا قىزمەت كورسەتۋ بويىنشا تولەمدەردىڭ رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ كىرىستەرىنە قاتىناسى، ياعني بورىشتىق جۇكتەمە.

ينفلياتسيا مەن ستاۆكالار پايىزىنىڭ اعىمداعى دەڭگەيى كەزىندە بيۋدجەتكە بورىشتىق جۇكتەمە قاجەتتى دەڭگەيدە تۇر، ول 2011 جىلى 8,9% (شەگى 15% پايىزدىق مەجە) پايىز دەڭگەيىندە قالىپتاستى;

3) قارىز الۋ دەڭگەيىنىڭ قر ۇلتتىق قورىنىڭ جيناقتالعان اكتيۆتەرىمەن بارابار بايلانىستىلىعى.

ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن ۇكىمەتتىك قارىز الۋمەن اۋىستىرۋدىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا قولدانىستاعى ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىن قالىپتاستىرۋ جانە پايدالانۋ تۇجىرىمداماسىندا مەملەكەتتىك مۇلىككە قىزمەت كورسەتۋگە ارنالعان شىعىستار جىل سايىنعى ۇلتتىق قوردىڭ شارتتى تۇردەگى تىركەلگەن ينۆەستيتسيالىق 4,5 تابىسىنان اسپاۋى ءتيىس.

اتالعان شەكتەۋ ساقتالدى، ورتا مەرزىمدى كەزەڭدە ونىڭ ارتىق بولۋى بولجانبايدى.

الايدا، مەملەكەت بورىشى دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى اياسىندا كۆازيمەملەكەتتىك بورىش، اتاپ ايتقاندا ۇلتتىق حولدينگتەر مەن كومپانيالاردىڭ بورىشتارى  وسۋدە. ەگەر ىشكى جانە سىرتقى مەملەكەتتىك بورىش 22 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 12% پايىزىن قۇراسا، وندا كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ سىرتقى بورىشى 21 ملرد. اقش دوللارىن نەمەسە جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 11,5% قۇرادى.

بۇگىنگى تاڭدا كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنىڭ بورىشىنا بايلانىستى تاۋەكەلدەر قاۋىپ-قاتەر تۋدىرادى. وسى سۋبەكتىلەر مىندەتتەمەلەردىڭ باقىلاۋسىز وسۋىنە، مەرزىمى وتكەن تولەمدەرگە، دەفولتقا، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ مۇمكىن بولاتىن سۋبسيديارلىق جاۋاپكەرشىلىگىنە جانە مەملەكەتتىك بيۋدجەت تاراپىنان كومەك كورسەتۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى فيسكالدىق تاۋەكەل كوزى بولۋى مۇمكىن.

قر پرەزيدەنتىنىڭ 29.12.2006 ج. № 234 جارلىعىمەن بەكىتىلگەن قولدانىستاعى مەملەكەتتىك جانە جالپى سىرتقى بورىشتى باسقارۋ جونiندەگi تۇجىرىمداماعا سايكەس بورىشتى باسقارۋ پروتسەسىنە بىرقاتار مەملەكەتتىك ورگاندار تارتىلعان.

قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتiك جانە مەملەكەت كەپiلدiك بەرگەن بورىش جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ورىنداۋدى قامتاماسىز ەتەدى، جانە ونىڭ مونيتورينگىن جۇرگىزەدى.

ۇلتتىق بانك قارجى سەكتورى ۇيىمدارىنىڭ بورىشى جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ورىنداۋدى قامتاماسىز ەتەدى جانە تۇتاستاي العاندا، ەلدىڭ جالپى سىرتقى بورىشىنىڭ جاي-كۇيىن باعالاۋ جۇرگىزەدى.

مەملەكەت باسىم قاتىساتىن ۇيىمداردىڭ بورىشى جانە مەملەكەتتiڭ 50%-تەن كەم اكتسياسى قاتىساتىن ۇيىمداردىڭ بورىشى جونىندەگى مەملەكەتتىك ساياساتتى ورىنداۋدى قامتاماسىز ەتۋدى يەلەنۋ قۇقىعى بار ۋاكiلەتتi مەملەكەتتىك ورگاندار جۇزەگە اسىرادى.

كورسەتىلگەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۇسىنىستارىن ەسكەرە وتىرىپ، ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا مينيسترلىگى ەلدىڭ بورىشىن باسقارۋ ساياساتىن انىقتايدى. الداعى ورتا مەرزىمدىك كەزەڭگە جالپى سىرتقى ءونىمنىڭ بولجامىن جۇزەگە اسىرادى جانە مۇمكىن بولاتىن شەكتەرىن، ۇكىمەتتىك بورىشتىڭ ءليميتىن، مەملەكەتتىك كەپىلدىكتەر مەن كەپىلگەرلىكتەر بەرۋ ليميتتەرىن بەلگىلەيدى، سونداي-اق تۇتاستاي العاندا، جالپى سىرتقى بورىشتى رەتتەۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرەدى.

وسىلايشا، بورىشتى باسقارۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك فۋنكتسيالار مەملەكەتتىك ورگاندار بويىنشا، ولاردىڭ فۋنكتسيونالدىق مىندەتتەمەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ بولىنگەن.

قارجى مينيسترلىگى، ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا مينيسترلىگى، ۇلتتىق بانك قارىز الۋدىڭ ءوسۋىن شەكتەۋ جونىندەگى شارالاردى قوسا العاندا، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور بورىشىنىڭ جاعدايىن مەملەكەت تاراپىنان باقىلاۋدىڭ پارمەندى تەتىكتەرىن ىزدەستىرۋ ماسەلەلەرىن قاراۋدا. مەملەكەتتىڭ 50% جانە ودان دا كوپ اكتسيالارى قاتىساتىن ۇيىمدار تۋرالى ايتىلادى. بۇل رەتتە، ەكىنشى دەڭگەيدەگى بانكتەردىڭ ىشكى بورىشتارى ەسكەرىلمەيدى، ويتكەنى ۇلتتىق بانك ورىنداۋ ءۇشىن مىندەتتى پرۋدەنتسيالدىق نورماتيۆتەر بەلگىلەيدى.

اتاپ ايتقاندا، جيىنتىقتا ءجىو-گە شاققاندا 60% مولشەرىندە مەملەكەتتىك بورىش جانە كۆازيمەملەكەتتىك بورىش ءۇشىن ۇستىڭگى شەكتى بەلگىلەۋ ۇسىنىلادى.

وسى كورسەتكىش قر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ بولجامىندا كورسەتىلۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرى ءۇشىن مەملەكەتتىك جانە مەملەكەت كەپىلدىك بەرگەن بورىشتى باسقارۋ ساياساتىنىڭ نەگىزىندە جانە ەكونوميكا سالالارىنىڭ باسىمدىلىقتارى بولىنىسىندە ىشكى جانە سىرتقى قارىز الۋ شەكتەرىن بەلگىلەۋ مۇمكىن. تيىسىنشە، بورىشتىڭ سالالىق شەكتەرىن سالالىق مينيسترلىكتەردىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلارىندا كورسەتۋ مۇمكىن.

«سامۇرىق-قازىنا» ۇاق» اق-تى جانە ونىڭ ەنشىلەس جانە باعىنىستى ۇيىمدارىن، «قازاگرو» ۇبح» اق-تى، قازاقستاننىڭ دامۋ بانكىن قوسپاعاندا، كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنىڭ سىرتقى قارىز الۋدى جۇزەگە اسىرۋىنا تىيىم سالۋ ورىندى. جەتكىلىكتى كاپيتالداندىرۋ جانە تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جۇيەسى انىقتايتىن باسقا دا كورسەتكىشتەردى بەلگىلەۋ ارقىلى مۇنداي تىيىم سالۋ مۇمكىن. بۇل رەتتە، ەكونوميكالىق ورىندىلىق نەگىزىندە كورسەتكىشتەردى اۋىستىرۋعا بولادى. بۇدان باسقا، بۇل تىيىم رەزيدەنت ەمەستەردەن ءبولىپ-ءبولىپ تولەۋگە تاۋارلاردى جانە كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردى ساتىپ الۋعا بايلانىستى پايدا بولۋى مۇمكىن بورىشقا، ياعني قاراپايىم ساۋدا كرەديتورلىق بەرەشەگىنە قولدانىلمايتىنىن اتاپ وتكەن ءجون.

كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور سۋبەكتىلەرىنىڭ بەلگىلى سومادان جوعارى قارىز الۋدى (سىرتقى جانە/نەمەسە ىشكى) تارتۋى تۋرالى شەشىمدى باقىلاۋ دارەجەسىنە (ەنشىلەس، نەمەرەلەس جانە ت.ب.) قاراماستان، مىندەتتى تارتىپپەن قر ۇكىمەتى قابىلداۋى ءتيىس.

بورىشتى باسقارۋداعى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ وكىلەتتىكتەرىنە قاتىستى، ۇلتتىق بانك جالپى سىرتقى بورىشتىڭ جاي-كۇيىن باعالاۋدى جۇزەگە اسىرۋ شەڭبەرىندە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ سىرتقى بورىشىنىڭ مونيتورينگىن جۇزەگە اسىراتىن بولادى.

قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتiك جانە مەملەكەت كەپiلدiك بەرگەن بورىشتىڭ مونيتورينگىن جۇرگىزۋدى جالعاستىرادى. سونىمەن قاتار، قارجى مينيسترلىگى اتىنان مەملەكەتتىك مۇلىك جانە جەكەشەلەندىرۋ كوميتەتى ۇيىمداردىڭ قارجى-شارۋاشىلىق قىزمەتىن تالداۋدى جۇزەگە اسىرۋ شەڭبەرىندە ءتيىستى ەسەپتەر ارقىلى كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ ىشكى بورىشىن، ونىڭ ىشىندە تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جۇيەسى تالاپتارىنىڭ بولۋى جانە ورىندالۋى مانىنە مونيتورينگىلەۋدى جۇزەگە اسىراتىن بولادى.

تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جۇيەسى بورىشتىڭ جۇيەلىك تاۋەكەلدەرىن بارىنشا ازايتۋعا، ءوسىپ كەلە جاتقان تاۋەكەلدەر تۋرالى «ەرتە حابارلاۋعا»، سونداي-اق بورىشتىق تۇراقتىلىق قاۋىپ-قاتەرىن ۋاقتىلى ايقىنداۋعا ىقپالداساتىن بولادى.

مىسالى، «سامۇرىق-قازىنا» ۇاق» اق تاۋەكەلدەردى باسقارۋ جۇيەسى ءتورت نەگىزگى تاۋەكەلدى بولەدى:

- وتىمدىلىك تاۋەكەلى (ناقتى ۋاقىت ارالىعىندا قارجى اكتيۆتەرى مەن قارجىلىق مىندەتتەمەلەردىڭ تەڭگەرىمسىزدىگى);

- كرەديتتىك تاۋەكەل (ءوزىنىڭ مىندەتتەمەلەرىن ورىنداماۋ نە تيىسىنشە ورىنداماۋ);

- ۆاليۋتالىق جانە پايىزدىق تاۋەكەل (شەتەلدىك ۆاليۋتا باعامدارىنىڭ، پايىزدىڭ قۇبىلمالى ستاۆكاسىنىڭ وزگەرۋى).

كۆازيمەملەكەتتىك سەكتوردىڭ بورىشىن باسقارۋ جونىندەگى كورسەتىلگەن ۇسىنىستاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قارىز الۋ جانە بورىشتى باسقارۋ (ەسەپتەۋ، تالداۋ، باقىلاۋ), بورىش ستاتيستيكاسىن قالىپتاستىرۋ پروتسەسىندە تۋىنداعان قاتىناستاردى رەتتەۋ بويىنشا قولدانىستاعى زاڭناماعا ءتيىستى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەتىن بولادى»،- دەدى.

ءماجىلىسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى