قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
قۋات ەكەۋمىز ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ انكەت تولتىرىپ بەرە بارىپ، ساياسي بولىمگە كورگەن-بىلگەنىمىزدى تۇگەل توكتىك تە، مولىراق قاعاز كوتەرىپ شىقتىق. ۇرىمجىدە گومينداڭنىڭ بارلىق ايماق-اۋداندارداعى ءوزىمىز بىلەتىن بەيۋاز سارى، كوك كوز جيرەن، بوز كوز كۇرەڭدەرىمىزدى تۇرمەگە جيعانىن، «شينجاڭعا باسىپ كىرگەن سوۆەت ارمياسى» دەگەن جالامەن توڭكەرىسىمىزدى قارالاپ جاتقان ارسىزدىقتارىن فەليەتونعا* اينالدىردىق، گازەتتەردە جاريالاۋعا دا، بايلانىستى ورىندارعا جولداپ بەرۋگە دە قولايلى ەتىلىپ جازىلدى. مۇنان سوڭعى جازباعىمىز قولباسشىلىق شتاپقا جاۋدىڭ ىشكى، ناقتىلى جاعدايىنان مالىمەت قانا ەدى، شينجاڭداعى گومينداڭنىڭ يەگى دىرىلدەپ، سيراعى قالتىراعانىن، ءۇرىمجىنى قوس بۇيىردەن قىسا قويساق، قۇيرىعىن قىسا زىتاتىنىن، رۋحي جاقتان تولىق كۇيرەگەنىن دالەلدەيمىز دەپ ۇزاق شىعارماعا اينالدىرىپ الدىق. اسىرەسە وسىنى بىلە وتىرىپ وسى وزەننەن وتپەي بىتىمگە كەلۋدىڭ حالىق الدىندا زور قىلمىس بولاتىنى جونىندەگى دالەلدەۋىمىز ءبىر تومعا اينالدى. ەزىلۋشى ۇلتتاردىڭ ەزۋشى ءشوۆنيزمشىل ۇكىمەتكە قارسى توڭكەرىسىن بۋىپ تاستاعاندىق، جەڭىپ كەلە جاتقانىمىزدا جەلكەمىزدەن باسا قويعاندىق بولاتىندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن ماركستىك فيلوسوفياعا ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ سۇڭگىپ كەتىپ، كەشكە جاقىن ارەڭ شىعىپپىز.
ءىىى
قۋات ەكەۋمىز ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ انكەت تولتىرىپ بەرە بارىپ، ساياسي بولىمگە كورگەن-بىلگەنىمىزدى تۇگەل توكتىك تە، مولىراق قاعاز كوتەرىپ شىقتىق. ۇرىمجىدە گومينداڭنىڭ بارلىق ايماق-اۋداندارداعى ءوزىمىز بىلەتىن بەيۋاز سارى، كوك كوز جيرەن، بوز كوز كۇرەڭدەرىمىزدى تۇرمەگە جيعانىن، «شينجاڭعا باسىپ كىرگەن سوۆەت ارمياسى» دەگەن جالامەن توڭكەرىسىمىزدى قارالاپ جاتقان ارسىزدىقتارىن فەليەتونعا* اينالدىردىق، گازەتتەردە جاريالاۋعا دا، بايلانىستى ورىندارعا جولداپ بەرۋگە دە قولايلى ەتىلىپ جازىلدى. مۇنان سوڭعى جازباعىمىز قولباسشىلىق شتاپقا جاۋدىڭ ىشكى، ناقتىلى جاعدايىنان مالىمەت قانا ەدى، شينجاڭداعى گومينداڭنىڭ يەگى دىرىلدەپ، سيراعى قالتىراعانىن، ءۇرىمجىنى قوس بۇيىردەن قىسا قويساق، قۇيرىعىن قىسا زىتاتىنىن، رۋحي جاقتان تولىق كۇيرەگەنىن دالەلدەيمىز دەپ ۇزاق شىعارماعا اينالدىرىپ الدىق. اسىرەسە وسىنى بىلە وتىرىپ وسى وزەننەن وتپەي بىتىمگە كەلۋدىڭ حالىق الدىندا زور قىلمىس بولاتىنى جونىندەگى دالەلدەۋىمىز ءبىر تومعا اينالدى. ەزىلۋشى ۇلتتاردىڭ ەزۋشى ءشوۆنيزمشىل ۇكىمەتكە قارسى توڭكەرىسىن بۋىپ تاستاعاندىق، جەڭىپ كەلە جاتقانىمىزدا جەلكەمىزدەن باسا قويعاندىق بولاتىندىعىن كورسەتۋ ءۇشىن ماركستىك فيلوسوفياعا ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ سۇڭگىپ كەتىپ، كەشكە جاقىن ارەڭ شىعىپپىز.
قورقىنىشىنا تاۋەكەل ايتتىق تا، قوقيلانا اپارىپ تاپسىردىق. بۇل كۇندەردەگى جاتىن ورنىمىز شتاپ كازارماسىندا بولاتىن. ءبىز باس قولباسشىلىققا توڭكەرىس جونىنەن ارىز ءتوندىرىپ جاتقانىمىزدا تولەۋعازىنىڭ ءتورت ءشايى مەنىڭ توبەمنەن ارىز ءتوندىرىپ جاتىپتى. ۇڭىرەيگەن وزبەگىم وعان سويلەپ وتىر ەكەن:
- ...قازىر ءبىزدىڭ جوعارى دارەجەلى وفيتسەرلەرىمىزگە دە ەڭبەكاقى شىقپايدى. وفيتسەر-جاۋىنگەرلەرىمىز سوعىسقا تۇگەل ءوز ەركىمەن قاتىناسىپ وتىر. ولاردىڭ جەكە باستارىنا عانا تۇرمىس قاراجاتى بەرىلەدى. بارلىق اسكەري راسحوتتى قازىرگى ازات ءۇشىن ايماقتىڭ بايلارى، باردام ازاماتتارى عانا ۇستىنە العان. ولار دا سومانى ءوز ەرىكتەرىمەن شىعارىپ جاتىر. ءسىز دە شىعىس تۇركىستان ازاماتىنىڭ ءبىرىسىز. قانە، توڭكەرىسكە ءسىز نە قوساسىز؟ بيعابىلمەن بىرگە ارميا قاتارىنا قوسىلاسىز با الدە راسحوتتىق سوما شىعاراسىز با؟...
- جاڭا ايتتىم عوي، تاقسىر، -دەپ تولەۋعازى قوس قولىن كەۋدەسىنە قويىپ، بۇكتەلە ءيىلدى، - ءسىڭىرى شىققان جالاڭ اياقتا نە سوما بولماق، تاقسىر-اۋ!
- ولاي بولسا، اسكەر بول، جالاڭ اياق قالدىرعان گومينداڭعا قارسى تۇرمايمىسىڭ؟!
- دەنساۋلىعىم جوق، اۋرۋلى اداممىن عوي، تاقسىر-اۋ! ايتپەسە كاپىرمەن سوعىسۋدان نەمدى ايايدى دەيسىز!
- دارىگەر بار، تەكسەرتەمىز! -دەدى اق سۇرى ۇيعىر كۇلىپ جىبەرىپ.
- ءدىن يسلام ۇكىمەتى بولعان سوڭ مەندەي پاقىردى زارلاتپاي، الال اقىمدى الىپ بەرەر دەپ كىرىپ ەدىم. بولماسا، كەتەيىن ەندى، كەتەيىن! بالالارىم جاس، قاتىن دا دىمكاس; ۇيدەن شىققانىما كوپ بولعان، شۋلاپ، شيقىلداپ وتىرعان شىعار. قۇدايدان كۇتتىم، بيعاننىڭ ءوز ادامگەرشىلىگىنە تاپسىردىم!...
ەسىككە بەتتەي بەرگەن تولەۋعازىنى تۇسىندا وتىرعان قۋات ۇستاي الدى. قاتتى ىزالانىپ وتىر ەكەن. بىلەگىنەن بۇرە ءتۇستى:
- توقتا، سەن! ات اپەرۋ ءۇشىن جيىرما-وتىز ءشايىنان كەشكەن قاسىڭداعى ەكى قويشى قالاي شىدادى؟! ءبىر عانا ەتىك ءۇشىن بيعابىلدىڭ سوڭىنان نەگە قالماي قويدىڭ وسىنشا؟
- نەمەنە، مۇنىڭ ءتورت ءشاي داعۋاسى ءبىر عانا ەتىكتىڭ ماسەلەسى مە؟! -دەپ اق سۇرى ورنىنان ىتىپ تۇردى.
- بيعابىل بولماسا قاراقشىعا ەكى قورجىن ءشايىڭ تۇگىل، جانىڭ دا جەم بولىپ ەدى عوي، نەتكەن ارسىز باتشاعار ەدىڭ! -دەپ تاستاعان قۋات، بولعان جايدى ەكى وفيتسەرگە جايلاپ تۇسىندىرە باستادى...
«سوعىس! -دەدىم مەن ىشىمنەن. - قاندى اۋىز قاسقىرلار جويىلسا، مۇنداي قاپتەسەرلەر قايتەر دەيسىڭ؟...»
- شىق! -دەپ تولەۋعازىعا ۇڭىرەيە قالدى وزبەك. - ەتىگىڭدى قازىر اپارىپ بەرەدى!
- ولاي بولسا المادىم تاقسىر، قۇداي الدىندا كەشتىم، قۇداي اقىن! -دەپ تولەۋعازى قولىن توبەسىنە قويا جونەلدى. - كەشتىم، بيعابىل، قۇداي دەسكەن ءوز كورشىم، المايمىن، المادىم!
- مۇنداي تاۋىق ساڭعىرىعىن جابىستىرعان ادام پالەگە قالادى، - دەدى اق سۇرى ماعان قاراپ، - نە دەسە دە ەتىگىن قايتارىپ بەر. ەكى-ءۇش كۇن كيگەنىڭ ءۇشىن بار ءشايىن امان ساقتاپ جەتكىزىپ بەرىپسىڭ، بولمادى ما؟...
- ءبىزدى سۇراعان پولكتاردىڭ ەشقايسىسىنا بەرمەپتى ادىلبەك; وقىعان ازاماتتارىن تىزىمنەن ساناپ كورسەتىپ قايتارىپتى. قۋات ەكەۋمىزدى وندايدان مۇقتاجدىعى كوپ ەكى باتاليونعا بولگەنىن ايتتى.
- ەڭ الدىڭعى شەپتە مە؟ -دەپ سۇرادىم.
- ءيا، سارى اياقتارىڭمەن ازىلدەسىپ وتىراتىن جەردە، - دەپ جىميعان پولكوۆنيك رەسمي شىرايعا كەلە قالدى، - بىراق، ازاماتتار، سوعىس شەبىنىڭ ارقانداي مينۋتىندا دا ساقتىق كەرەك ەكەنىن ەستەرىڭنەن شىعارماڭدار!
ادىلبەكتىڭ مەنى ساقتاندىرامىن دەپ «قاپىرىق تاندىرعا» قاماپ قويۋ قاۋپىنەن ساقتانۋ كەرەك ەكەنى ەسىمە تۇسە قالدى. توتە قاراستى باستىعىما تەلەفوندا تاپسىرا سالسا، قاڭتارىلعانىم عوي.
- قۇپ، جولداس پولكوۆنيك، ساقتىق كەرەك ەكەنىن ەستەن شىعارماۋعا، ساقتىقسىز جەڭىستىڭ جوق ەكەنىنە! -دەپ الدىنا تۇسە قويىپ ەدىم، وتىرعان ورنىمنان قوزعالماي كورسەتكەن بۇل «يتاعاتشىلدىعىما» كۇلكىم كەلىپ، ءوزىم جىميا قالىپپىن.
- ە، مىنە، جارايدى ەكەنسىڭ! -دەپ ول جىميدى. - كومانديرىڭنىڭ ويلاعان ويىنا دا جاۋاپ قايتارا الادى ەكەنسىڭ!... سويتسە دە بالدىز ەكەنىڭ ەسىڭە ەندى ءتۇستى-اۋ دەيمىن. شىراعىم، مەن تالاي قاندى شايقاستان سەنىڭ اپەكەڭ ءۇشىن دە ساقتانا سوعىسۋ جولىمەن امان كەلەمىن. اكە-شەشەڭدى ەسىڭنەن شىعارماساڭ، ساقتىق تا سونىمەن بىرگە جۇرەدى!
- اپەكەمنىڭ شاراپاتى ءسىزدى قورعاپ كەلگەندە، اكە-شەشەمنىڭ شاراپاتى مەنى قورعاي الار!
قۋات ەكەۋى قاتار كۇلدى سوزىمە.
- جارايدى، جەتە تاۋىپ سويلەسپەسە، جەڭدىرمەسكە كەتكەن جىگىت كورىنەسىڭ، بالا شاعىڭدا «ۇندەمەي جۇرەتىن ۇيدەي پالە» دەپ ەستىپ ەدىم، سول راس كورىنەدى!... الدىڭعى كۇنى ۇيىڭە قايتا تۇرۋدى ايتقانىمدا جىلاپ ەدىڭ، بۇگىن قۇرال تيەردە كۇلىپ جىبەردىڭ-اۋ، مۇنىڭ جايىن دا تۇسپالداپ وتىرمىن... كەك الۋ جولى كەڭىنەن ويلاۋمەن عانا تابىلادى، -دەپ قالىپ كىدىرگەن ادىلبەك ساعاتىنا قارادى دا، ءسوزىن شورت-شورت قايىردى. - ءجا، سەن وسى بولىمگە كەشكى ساعات توعىزدا ءبىر كەلىپ قايتارسىڭ! قازىر مىنا قابىرعاداعى قامداۋ بولىمىنە كىرىپ، مىنا تالوندى بەرىڭدەر!...
الدىن الا تولتىرىلىپ، تاڭبا باسىلىپ قويعان تالوندى اپاردىق تا ءبىر-ءبىر جاۋىنگەرلىك فورمالى كيىمدى ەتىگىمەن كوتەرىپ شىعا بەردىك. بەلبەۋ سالپىنشاقتارىنا قاراعاندا تىم جاي جاۋىنگەر ەمەس سياقتىمىز...
ساياسي بولىمدەگىلەردىڭ قايتالاپ ايتۋى بويىنشا، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ «تولەۋعازىنىڭ ەتىگىن» اپارىپ ەدىم، ونان سايىن بەزەكتەپ، ازاردا-بەزەر بولدى:
- المايمىن دەگەن سوڭ المايمىن، ەكى دۇنيەدە قارىزى جوق، سەنىڭ ازاماتتىعىڭا اپەرگەنىم بولسىن!
- قازىر الاسىڭ! -دەدى قاجياكبار زەكىپ، -قايتىپ بارعاندا ءتۇپ ەتەگىنەن الماقسىڭ عوي! بىلە بىلسەڭ بيعابىل قارىزدار ەمەس، وعان سەن قارىزدارسىڭ! سەتىك سارىنىڭ ايداۋىنان جانىڭدى قۇتقاردى، دالادا قالدىرعالى تۇرعانىڭدا مالىڭدى قۇتقاردى. ەڭ كەم بولعاندا سول ەكى قورجىننىڭ ءبىرى وسى ەكەۋىڭدىكى. «قۇداي الدىندا قارىزى جوق» دەپ سول جاردىڭ ۇستىندە دە ايقايلاپ ەدىڭ عوي! سول ايقايىڭدى قۇداي دا ەستىمەپ پە ەدى؟ مەن سەنى شتاپقا اپارىپ مويىنداتىپ وتىرىپ، الىپ بەرەمىن ءبىر قورجىن ءشايىڭدى!
وسى كەسىمدى قۋاتتاپ قويشىلار كەرىپ الا جونەلگەندە عانا كەڭك-كەڭك كۇلگەن تولەۋعازى، قارباڭداي كەلىپ، ەتىكتىڭ وكشەسىنەن بۇرە ءتۇستى دە الا جونەلدى...
قاپتەسەردىڭ تۇياعىنان باسقا ادام ساۋساقتارنىنىڭ ءبارىن قىسىسا تۇرىپ، قوش ايتىستىق. ءۇي ىشىمىزگە جازعان حاتتاردى تاپسىرىپ، اۋىزشا سالەمدى قوسا ايتتىق تا، ەكى اتتى يەلەرىنە جەتەكتەتىپ قالا بەردىك. تولەۋعازى ەكى ءجۇز مەتردەي جەردەن ات باسىن قايتا بۇردى ماعان:
- سەنى ءپىرىم يمام اعزامعا تاپسىردىم! «ساۋدا ساقال سيپاعانشا» دەيتىن «شاريعاتتى» سول كىسى شىعارىپتى عوي، نەعۇرلىم امان قايت، ادامگەرشىلىگىڭنەن ءالى دە ۇمىتكەرمىن! -دەپ جەلە جونەلدى.
- ادامگەرشىلىكتەن ادام عانا ءۇمىت كۇتەر، قاپتەسەر مەن تاسكەنە ادامگەرشىلىكتەن نە كۇتەتىنىن دە ايتا كەتسەڭشى! -دەپ مەن «ءوتىندىم» سوڭىنان...
مايدان قولباسشىلىق شتابىندا كىشى وفيتسەرلەرگە ارنالعان اسكەري تاربيە كۋرسىسىنا كىرىپ ەدىك، ءۇش-ءتورت كۇن وتىسىمەن-اق، قۋات ەكەۋمىزگە ەكى ات اكەلىپ تاعايىندالعان باتاليوندارىمىز الا جونەلدى. تومەن اكەتتى.
ايسىز قاراڭعى كەش ەدى، ماناس قالاسى الدە قايدا جوعارى قالعان سياقتى. تاستاقتى وزەن ارناسىنان ءوتىپ، سازدى-شالعىندى ءبىر وڭىرگە ىلىنىسىمىزبەن قۋات قالدى. «سەنى قابانمەن عانا سوعىستىرماق ەكەن» دەپ قىنجىلا ءوتىپ ەدىم; ءوز جولىم كەيىسكە اينالا باستادى. سازدا، تاستاقتا قالىپ، قۇمعا اينالدى. جاۋعا جاقىنداۋ ءۇمىتىم كۇنشىعىسقا قاراي ويىسۋىمىزدا عانا ەدى، ونى دا وشكىندەتىپ، سولتۇستىككە قاراي قايتا ءبۇرىپ اپارىپ، ءۇش-ءتورت توراڭعىنىڭ تۇبىندەگى جەر ۇيگە كىرگىزدى...
باتالون باستىعى وتىز جاستار شاماسىنداعى داۋدەي موڭعول ەكەن. سالدىرلاق مىنەزىمەن تەز شىعىستى دا، ەرتەڭىنە-اق باتاليون جاعدايىن ءتۇسىندىرىپ تە، ءوز جايىمدى سۇراپ ءبىلىپ تە بولدى، مەن شتاپ حاتشىلىعىنا تاعايىندالىپ كەلگەن ەكەنمىن. كومەكشى حاتشىلىققا مومىن عانا ءبىر قازاق جىگىتتى بەردى دە، ماعان شتاپ باستىعىنا كومەكشىلىك قىزمەتتى قوسا تاپسىردى. جاۋ شەبىنەن مالىمەت توپتاپ، قاريتاعا ءتۇسىرىپ تۇراتىن بولدىم.
بۇل تۇستاعى شەپ بارلاۋشىلارىنىڭ ءبارى الدىمەن ماعان باياندايدى. مەن ءۇشىن ءبىر ءتۇرلى قىزىقتى ۇيرەنۋ باستالدى. تەلەفوننان قۇلاق، قاريتادان باس الماي، بەلگى قويا وتىرىپ، جاۋ بەكىنىستەرىنىڭ اسكەر سانى مەن قارۋ-جاراق جاعدايلارىن جازامىن. كەي كەشتەردە ءوزىم دە ىلەسە بارىپ، قايتا انىقتاۋ ارقىلى قارسى شەپتىڭ ماعان بەلگىسىز جۇمباق سىرىن قالدىرماعانداي بولدىم.
ءبىر جارىم اپتا بويى كۇندىز-ءتۇنى زەرتتەگەن ناتيجەمدى سانقوي سەرۋەنشى شتاپ باستىعىنا مالىمدەي ءجۇرىپ، ءبىر كۇنى كومباتتىڭ* الدىنا جايىپ سالدىم دا، بايانداي جونەلدىم، جۋان باسىن بىرنەشە يزەكتەتىپ العان سوڭ، وسى قارسىداعى جاۋدى ەكى-ءۇش جاۋىنگەرمەن عانا بارىپ، زور قىرعىنعا ۇشىراتىپ قايتۋدىڭ مۇمكىندىگىن ايتتىم.
- وزدەرى اتقىلاعاندا بولماسا، وق شىعارماۋ بۇيرىعى بىزگە دە ءتۇسىپ وتىرماي ما؟ -دەپ كومباتىم كۇرسىندى. ءوزى دە ءىش قۇستا كورىنەدى.
- جولداس كومبات، وزدەرىن وزدەرى جاركەمدەيدى، ءبىزدىڭ باتاليون كۇلەدى دە جاتادى، بۇيرىقتى ءبىز بۇزعان بولمايمىز!
- حا... حا... حا... مۇنداي قۋلىق ءتىپتى... ءار جەردە بولعانىن ەستىگەنمىن! ال، مۇنى قايسى بارلاۋشى تولىق ورىنداي الادى دەيسىڭ، قانە؟!
- جولداس كومبات، مەن ءوزىم تولىق ورىنداي الامىن.. مىنە، مىنا جىراشىقتان وت تۇتاتىپ، مىنا شۇڭقىرلاردان قۋزايمىز! بۇل جەرلەرگە ەكى رەت بارىپ قايتتىم.
- ءا! ... مىنا شەپتىڭ تۋ سىرتىنا ما؟!... كىمنىڭ بۇيرىعىمەن باردىڭ؟! -دەگەندە كومباتىمنىڭ جالپاق بەتى كۇرەڭىتىپ، قيىق كوزى شادىرلانا قالدى.
سىزبا قاريتاعا تولىق انىقتاپ الىپ ءتۇسىرۋدى بۇيىرعانسىز، «تولىق انىقتاۋ» ءۇشىن باردىم.
- قاتە تۇسىنگەنسىڭ، ءتىپتى! -دەپ قولىن سىلكىپ جىبەردى. - ءوزىڭ بار دەمەدىم ءتىپتى; بارلاۋشىلاردى اۋىستىرىپ، ءبىرىنىڭ بارىپ قايتقان جەرىنە ەكىنشىسىن جىبەرىپ انىقتاتۋ كەرەك!
- قۇپ، جولداس كومبات، قاتە ءتۇسىنىپپىن; ءبىرىنىڭ كىرىپ شىققان جەرىنە، ەكىنشىسىن تاعى كىرگىزۋگە! -دەپ قايتالاعانىمدا كومباتىم كۇلىپ جىبەردى:
- ءوزىڭ قىزىق نەمە ەكەنسىڭ ءتىپتى! ... بولدى، مۇنان سوڭ ءوزىڭ بارمايسىڭ!
- جولداس كومبات، ءدال وسى سويقانداۋ جۇمىسقا ءوزىمدى بۇيىرىڭىز.. تىم بولماعاندا، مىنا ەكى روتاسىن مىقتاپ قىرقىستىرۋدى مەنەن باسقاسى تولىق ورىنداي المايدى; ءادىس كەرەك. جوبالاعان ءوزىم عوي!
- سەنى ادىلبەك پولكوۆنيك، ءتىپتى، تەلەفوندا ماعان كوپ تاپسىردى; مۇنان سوڭ ءتىپتى جاۋ شەبىنە كىرمەيسىڭ!... قازىر مەن كاپيتان جۇنىسكە، ءتىپتى، ىسىلعان سەگىز جاۋىنگەر جىبەرۋدى تاپسىرىپ تەلەفون سوعامىن. سەن ولارعا جاقسىلاپ ۇيرەتىپ، قايتىپ كەلەسىڭ! بۇگىن كۇن بۇلتتى، ءتىپتى جاقسى ءتۇن بولادى، بۇگىن ورىنداسىن!
- قۇپ، جولداس كومبات، سەگىز جاۋىنگەر بۇگىن تۇندە ورىنداۋعا! ولارعا تولىق ۇيرەتىپ قايتۋعا!...
بىرەۋىنەن جەڭىل باتينكا سۇراپ كيە جونەلدىم دە، ايتىلعان كاپيتاننىڭ ۇيشىگىنە ەكىنتىدە ەڭبەكتەپ كىرىپ، تىكتەلە چەس بەردىم:
- جولداس كاپيتان، بارلاۋشىلارىڭىزعا بۇگىنگى جورىق جوباسىن تانىستىرۋعا كەلدىم، پودپورۋچيك بيعابىل!
- جارايدى، ەڭ مىقتى ماشىقتانعاندارىنان دايىندادىم. باستىق پراپورشيك. تانىستىرۋعا عانا ەمەس، «تولىق ۇيرەتۋگە» كەلدىڭ، وتىر!... الدىمەن بىزگە ۇيرەت، اقىلداسىپ كۇرەيىك! بۇل ساتىمەن ورىندالسا، زور قىزمەت، ساتسىزدىككە اينالسا، وتۋشىلەردىڭ ءولىم جولى!...
شاقىرعان پوليترۋگى* كىرىسىمەن جاساپ اكەلگەن جوبامدى جايىپ سالدىم. الدىمەن وتەتىن «قىل كوپىرلەردى»، سونان سوڭ جاۋدى ساستىراتىن، ءبىرىن-ءبىرى وقپەن باستىراتىن تاكتيكانى سويلەدىم.
- ءاي، مىناۋىڭ تىم قاتەرلى ەكەن! - دەپ كاپيتان ويلانىپ قالعاندا، - الدىمەن وق اتقان ءبىز ەكەنىمىز ءبىلىنىپ قالسا، جاۋاپكەرلىك بىزگە كەلەدى عوي! - دەپ پوليترۋك وشىر تومساردى. كاپيتان ەسەلەي ءتۇستى:
- مىنا دالدالاناتىن شۇڭقىرلارىڭدى قاراڭعىدا ءدال تابا الماي قالسا، شاتاقتىڭ باسى سول بولادى!
وندا قاتەرلەردىڭ بولمايتىنىن ءوزىمنىڭ سول جەرگە قاراڭعىدا ەكى رەت بارىپ كورگەنىم ارقىلى دالەلدەپ ەدىم. پوليترۋك جابىسا ءتۇستى:
- ولاي بولسا، ءوزىڭ باستاپ بارساڭ بولار!
- بولمايدى، كومبات بيعابىلدى جورىققا جىبەرمەي قايتارۋدى بۇيىردى! - دەپ كاپيتان تويتاردى ونى. جول-جونەكەي دايىنداپ كەلگەن ءوتىنىشىمدى بۇلك ەتكىزدىم:
- كومبات سۇراسا، «جورىق ناتيجەسىن وسى جەردەن كورىپ قايتامىن دەپ وكوپتا جاتىر» دەي سالىڭىزدارشى، ءوزىم-اق باستاپ بارايىن.... امان بولساق ءتۇن ورتاسىنان بەرى قايتىپ كەلەمىز!
- جورىقتا ولسەڭ بىرگە كەتكەنىڭ ءبىلىنىپ قالماي ما؟!
- ولاي بولعاندا، «اكوپتا جاتامىن دەپ الداپ كەتىپتى» دەي سالمايسىزدار ما؟!...
وسىعان كەلىستىك. مەنىڭ وزدىگىمنەن قۇلشىنعانىما قاراپ، ولار قامسىزدانعانداي، تەز بەكىدى. باۋىرىمىزبەن جورعالاپ، بارلاۋشىلار جاتقان دالداعا باردىق. كومانديرلەرى جورىق جايىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ، تالاپ ەتكەن قارۋلارىمىزدى اپەردى دە، ۇيالارىنا قايتتى.
ىمىرت ۇيىرىلىسىمەن-اق ەكىگە بولىنەتىن جەرگە جەتىپ الىپ مىندەت بولىستىك. قاي جەردەن قانداي بەلگىمەن ۇعىساتىنىمىزعا كەلىسكەن سوڭ پراپورشيككە تورتەۋىن قوسىپ، سويقاندايتىن نىسانامىزدىڭ وڭ جاعىنان وتەتىن وتكەلەكتى كورسەتتىم. مينالانباعان جەرىن تاۋىپ ءوتىپ جۇرگەن پراپورشيك بۇل ساپاردا دا قاتەلەسپەي تاۋىپ وتسە، ول جاق قاتەرسىزىرەك ەدى.
جاندى قىل ۇستىنەن وتكىزەتىن قىلى بىزگە قالدى. «ەكى شىنتاقپەن عانا سۇيرەتىلەتىن اياقتارعا مىقتى ءتارتىپ قولدانساق، ءبىز دە وتە شىعامىز» دەپ ءبىر-بىردەن شۇبالا ەڭبەكتەدىك. «نۇرياشىم، سەنىڭ كەگىڭ ءۇشىن بارىنە دە شىدايمىن» دەگەن سەرتپەن قاتتى تىستەنىپپىن. تۇكسيگەن قارا سۇرى بۇلتتى قاراڭعى ءتۇن. كۇزدىڭ باتىستان سوققان قارا ىزعىرىعى جالاڭداۋىن كۇشەيتە ءتۇستى، تىم باياۋ جىلجىدىق. باۋىرىمىزداعى ىركىلدەگەن باتپاقتى شىم ارەكەتكە جەڭىل جۇقا كيىمىمىزگە جۇمساق تيگەنىمەن، قارنىمىزدان قارماپ، وۋىپ جىبەرەردەي ءزارلى. كومىلگەن مينانىڭ قاتەرى بۇل ءزاردى ەلەتەر ەمەس; بار زەيىنمەن سونى تەكسەرىپ، توقتاپ-توقتاپ وتتىك. ەنى وتىز مەتردەي عانا كەلەتىن وسى سازدىڭ ەكى جاق قىراتىنداعى ەكى بەكىنىس تە، ولاردىڭ سولتۇستىك جاق سىرتىنان سورايعان پوتاي دا ءۇڭىلىپ تۇرعانداي كورىنگەنىمەن، ولىكتەي تىنىش. مۇنداي سۋىق تۇنەكتە اپانىنا كىرىپ بۇرىسپەي سارى اياق تۇرعان با...
پوتايدىڭ شىعىس-وڭتۇستىك جاعىنداعى جىراشىققا ءوتىپ ايالدادىق، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، مۇنىمىز ايال ەمەس، تىڭ تىڭداۋ ەدى. پوتايدىڭ شىعىس-سولتۇستىك جاق سىرتىنداعى شۇقاناقتارعا ەكىنشى بولىمشەمىزدىڭ جەتكەن-جەتپەگەنىن باقىلاپ جاتىرمىز. بىرەۋى ۇيرەكشە قىرقىلداپ قالعاندا، ءبىزدىڭ ءبىر جىگىت تە ۇيرەكشەلەپ جىبەرىپ ەدى، دايىن وتىر ەكەن، اجال مۇناراسىنىڭ سۇرى ىرگەسىنە جەتە قارايىپ، جابىسا قالدى بىرەۋى. بيىكتەگى قاراۋىل كوزىن ماۋزەرمەن كوزەپ، شاڭق ەتكىزگەنىمدە، ەكى بولىمشەدەن شەپ جايىپ جاتقان ءتورت اۆتومات بىردەي وت الىپ، ءوزدى-ءوز تۇستارىنان «تۇشكىرىپ» جىبەردى دە تىنا قالدى.
«تۋ سىرتىن تۇگەل جايلاپ بولعان جىندار» شۇيدەسى مەن ەكى شەكەسىنەن ءبىر-اق سوققانداي شوشىنعان پوتاي قۇتىرا كەتتى دە، بار پالەسىن ءبىزدىڭ باسىمىزدان اسىرا، سىرتىمىزداعى ءوز اكوپتارىنا جاۋدىردى. اكوپتار دا كەزەك الىپ تۇتكىلەسە جونەلدى ەندى.
پوتاي ىرگەسىندەگى ءبىزدىڭ ازامات بەلگى كۇتىپ ءالى جاتىر. باسقا جاۋىنگەرلەر ءوزدى-ءوز مىندەتتەرىنە العان نىسانالارىنا وق شىعارعاندا، ارتىمىزدا قالعان ەكى بەكىنىستى مەن اتقىلاپ وياتتىم، وزدەرىنىڭ ارتقى كۇشتەرىنە «قىزىل تىلدەرىن» جالاقتاتىپ، ولار دا ساقىلدادى. جىبەرگەن «جىندارىمىز» تۇگەل شارپىپتى، روتالار تۇگەل قۇتىرىپ، ءوزدى-ءوز جاۋىن تاپقانداي، تۇگەل وق جاۋدىردى.
«شابۋىلعا شىققان» جاۋىنىڭ «از ەمەس» ەكەنىن ەندى «ءتۇسىندى» بىلەم، شەپ سىرتىنداعى ءبىر توپ توعايدان زەڭبىرەك كۇمپ-كۇمپ ەتە ءتۇستى دە، الدىڭعى بەكىنىستەر مەن پوتاي ارالىعىنا ەكى سناريات ءتۇسىپ جارىلدى.
پوتاي ىرگەسىندەگى تاس جۇرەك ازاماتتىڭ توبەسىنەن بەلگى وعىم سول ساتتە عانا ەكى ىسقىرىپ ءوتىپ ەدى. ونىڭ قولىنداعى «بۇجىر سويقان*» پوتايدىڭ تومەنگى اتىس اۋزىنان كىرىپ، ءبىر-اق كوتەردى، كۇيرەتىپ ءتۇسىردى، ءبىز جىرا-جىرانى قۋالاپ، بۇعا زىتتتىق تا، سول ويراندالعان پوتاي الدىنداعى سوقپاق جولعا ءتۇسىپ، جۇگىرە جونەلدىك. بۇل جول سارى اياقتاردىڭ تۇندەردە الدىنداعى بۇلاقتان سۋ تاسيتىن جولى بولاتىن. مينا كومىلمەگەنى بەلگىلى ەدى.
ۋاعدالى جەرىمىزگە جەتىپ، قۇشاقتاسا-قۇشاقتاسا تۇستىك. ءتۇپ-تۇگەل امان ەكەنبىز. جاۋ روتالارى باپتارىنا ءتۇپ-تۇگەل جەتكەندەي، ءوزارا شايناسىپ-قىرقىسىپ، ساقىلداسىپ جاتىر. سويقان مەن لاڭ ءبىزدىڭ ءوز مولشەرىمىزدەن دە كەڭىرەك تارالىپ، تۋانىن** قامتىعان سياقتى.
سويقانشىلارىمنىڭ ءبارىن قۇشاقتادىم، كوز جاسىم ءبارىنىڭ بەتىنە تامدى. اسىرەسە، پوتاي قوپارعان جالپاق قارا جىگىتىمنىڭ بەتىنەن سۇيە بەرىپپىن، جىلاي بەرىپپىن. وزىمنەن جاسى كوپ ۇلكەن پراپورشيك سويلەگەندە ءبىر-اق ءتۇسىندىم:
- جولداس پودپورۋچيك، ايىپقا بۇيىرماڭىز، دولى ەكەنسىز!... جەڭىسىڭىز - جەڭىس، مىقتىلىعىڭىز - مىقتىلىق-اق، ال مىنا جىلاۋىڭىز نە؟ -دەپ كۇلدى.
- ايىپقا ءسىز دە بۇيىرماڭىز، اعاي! -دەپ باسىمدى كوتەرىپ العانىمدا، جاۋىنگەرلەر مىرس-مىرس كۇلدى. وزىمنەن دارەجەسى كىشى وفيتسەرگە «اعاي» دەپ تىك تۇرا قالۋىم اسكەري تارتىپتەن سىرت، تىڭ مىنەز بولىپ كورىنىپتى. مەن كىشى وفيتسەرگە راپورت بەرگەن جاۋىنگەر ىنىشە تىكتەلە جاۋاپ قايىردىم. - دولىلىق قانا ەمەس، جاۋدىڭ جاۋىزدىعى ماعان دوڭىزدىق مىنەز دە سىڭىرگەن شىعار. جەڭىسىمىز - كەكتىڭ جەمىسى، مىقتىلىعىمىز - كەكتىڭ تاسقىنى، ال جىلاۋىم - سول كەك ۋىنىڭ باسىتقىسى عانا. ءالى تالاي تاسىرمىن، ءالى تالاي باسارمىن. راحىمەت سەندەرگە، اعا-باۋىرلار، قايرات سەندەردىكى! -دەپ تىنعانىمدا، اسكەري ءداستۇر بويىنشا سەگىزى بىردەي ىزەتكە كەلىپ، جاۋ جاقىن بولعاندىقتان باسەڭ داۋىسپەن عانا «ۋررا» كوتەردى. - ساپقا تۇرىڭدار، قايتتىق! -دەپ الدىنا تۇسە جونەلدىم.
جاۋ شەبى ءجۇن ساباعان تۋلاقتاي ساتىرلاپ-ساقىلداپ جاتقاندا، ءبىز روتانىڭ سول جاق بۇيىرىنەن ءىلىنىپ ەدىك. وكوپتاعى جاۋىنگەرلەردىڭ شاتتىق كۇلكىلەرى مەن قىسقاشا قۇتتىقتاۋ سوزدەرى، شاتىرلاعان قول شاپالاقتارى ەستىلدى. ءبىز دە قول سەرمەپ، كۇلىسىپ كەلە جاتىر ەدىك، قارسى الدىمنان كومباتتىڭ ءوزى شىعا كەلدى. سەگىزى كىلت توقتاپ، قاتار تىكتەلە قالدى دا، مەن ىلگەرىلەپ شىعىپ، راپورت بەردىم:
- سالەم، جولداس كومبات، «يت تالاستىرۋعا» كەتكەن سەگىز جاۋىنگەر تۇگەل امان قايتتى، بۇيرىعىڭىز تولىق ورىندالدى، راپورت بەرگەن بيعابىل!
كومبات وڭ قولىن شەكەسىنەن تۇسىرمەي، سەگىز جاۋىنگەردىڭ الدىنا بارىپ توقتادى:
- تابىستارىڭدى باتاليون اتىنان قۇتتىقتايمىن، تالاستىرۋ ەمەس، بۇكىل ءبىر پولك جاۋدىڭ قارنىن جارىپ قايتتىڭدار! -دەپ كۇلىپ جىبەردى. «ۋرا!» دەستىك ءبىز. كومبات ماعان قاراماي، پراپورشيكتەن باستاپ ءبارىنىڭ قولىن الىپ قۇتتىقتادى. - قايتىپ تاماقتانىڭدار!... ايىرىم تاماق بەرىلسىن! -دەپ ارت جاعىنداعى كاپيتانعا بۇرىلدى. مەنى جازاعا قالدىرۋى ەدى بۇل. ىزەتتەگى قالپىممەن جاناي قاراپ تۇرا بەردىم. سەرىكتەرىم دە ورىندارىنان قوزعالا قويمادى; ءتارتىپ بويىنشا جورىقتاعى ءوز كومانديرىنىڭ بۇيرىعىن ەستىپ تاراماق. ءبىراز ءۇنسىز قاراپ تۇرعان كومبات، سۇراق قويدى ماعان:
- سەن ءتىپتى بۇيرىقتى قالاي ورىندادىڭ؟!
- جولداس كومبات، بۇيرىعىڭىز بويىنشا «تولىق» ۇيرەتتىم!
- كىمگە تولىق ۇيرەتتىڭ، ءتىپتى؟!
- ورىنداۋشى جاۋىنگەرلەرگە!... بارىپ ۇيرەتپەسەم، مينالانعان الاپتان ءوتۋدى ۇيرەنە المايتىن بولدى، باستاپ وتكىزىپ، بەر جاعىنا قايتا كەلىپ، باقىلاپ جاتتىم.
ارت جاعىندا تۇرعان كاپيتان مەن پوليترۋك باستارىن يزەي جىميىستى. جاۋابىمنىڭ ءتۇتىنى شارپۋسىز دۇرىس شىققانىن بايقاپ، مەن جىميدىم. جاۋ شەبىندەگى تولاسسىز شايقاستى تىڭداپ تۇرعان كومبات تا جىميىپ، كاپيتانعا قارادى. پوليترۋك وشىر كۇبىرلەي سويلەدى:
- جولداس شولىمباتى، بيعابىلدىڭ بارىپ ۇيرەتۋىنە سەبەپ بولعان مەنمىن!
- ءوزىڭىز دە «تولىق ۇيرەتۋدى» تاپسىرعان ەكەنسىز! - دەگەندى كاپيتان ءجۇنىس كۇمىلجىتكەندە عانا شىقتى كومبات كەشىرىمى:
- امان قايتقان سوڭ بولىپتى، ءتىپتى، كۇناڭدى ءبىر رەت كەشتىم!... تاماقتانىڭدار!... ەكىنشى بۇلاي جۇرسەڭ بولمايدى!
- قۇپ، جولداس كومبات، بولماۋعا!... تاراڭدار، باتىرلار!... تاماقتانىڭدار!
سويقانداستارىم مەنىڭ جاۋابىما كۇلىسە تارقادى. كومباتتىڭ قۇتتىقتاۋ قولى ولار اسحاناعا كەتكەن سوڭ جەتتى ماعان. روتا باسشىلارى كەزەكتەسە قۇشاقتادى.
- بۇل ءوزى، ءتىپتى، قابىلەتتى جىگىت كورىنەدى. بىراق، ءتىپتى، ءتارتىپسىز! - دەپ كۇلىمسىرەدى كومبات. جاۋ شەبىنەن، ەندى گرانات لاقتىرىسقانداي قوپارىلىستار ەستىلدى.
- مىنە، ەندى ءتىپتى قىرىلىستى، - دەپ كۇلدى ءجۇنىس كاپيتان، - بيعابىلدىڭ وسى تارتىپسىزدىگىن ءوزى بارىپ ورىنداسىپ كەلسە دە كەشىرىڭىزشى كومبات! «تولىق ۇيرەتۋ» بۇيرىعىڭىز تولىقتان دا تولىق ورىندالعان سوڭ بولمادى ما؟ جاۋ جاق بۇگىن بىزگە شابۋىل جاساي المايدى، ايتسە دە، ساقتىق ءۇشىن مەن قالا تۇرايىن، سىزدەر تاماقتانىڭىزدار!
- زەڭبىرەكتەرى، ءتىپتى، العاشقى ءبىر رەتتەن سوڭ اتىلماي قالدى عوي، -دەپ كومبات كۇبىرلەدى، - تەگى، ءتىپتى، بىردەڭە ەستىگەن بولار، الدىڭعى شەبىنە تەلەفون جەتكىزە الماي جاتىر. توقتاتۋ بۇيرىعى جەتە قالسا، مىنالار ىزامەن ءبىزدى اتقىلاۋى مۇمكىن. وندا ءبىز قارسى شارا قولدانامىز.
پوليترۋك باسقا جورامال ايتتى:
- «قويان-قولتىق ارالاسىپ كەتكەن جاۋعا» زەڭبىرەك جۇمساي الا ما، ولار سولاي تۇسىنگەندىكتەن وق اتا الماي قالعان شىعار، كەلسە، زاپاس پولكى كەلەر... نەدە بولسا، وسىندايدا تاماقتانىپ العانىمىز دۇرىس!
- جۇرىڭدەر، ولاي بولسا، ءجۇنىس قانا قالا تۇرسىن...
جەر استىنداعى تاماقحاناعا ۇشەۋىمىز عانا كىرىپ ەدىك، كومبات ءبىر بۇرىشتا ماي شام جارىعىمەن تاماقتانىپ وتىرعان سويقانداستارىمنان پراپورشيكتى شاقىرىپ، تورتەۋ بولدىق. پوليترۋك ءبىر بوتەلكە اراق اكەلىپ، ءتورت شىنىعا ءبولىپ قۇيىپ جاتقاندا، ۇستەلگە قويىلعان بولكەدەن ەكى ءتىلىمىن ەكى قولىما الىپ، اساي بەردىم. نۇريا ءولىمىن ەستىگەلى تاماققا زاۋقىم سوققانى وسى-اق شىعار، لەزدە ءبىر شىنى سورپا ءىشىپ، جارتى بولكە جەپ جىبەرىپپىن.
- بۇگىنگى ەڭبەكتەرىڭدى قۇتتىقتاۋ ءۇشىن كومبات اراق الدىردى، - دەپ وشىر كوزىن قۋلانا قىسىپ قويدى ماعان، - كومبات جولداس، ەندى ءسوز سىزدىكى!
كومبات «قاشان مەن الدىردىم» دەگەن اڭتارىلىسىن سەزدىرگىسى كەلمەگەندەي، پوليترۋككە ءبىر قاراپ قانا قويىپ سويلەدى:
- بولدى، شارشادىڭدار، ءتىپتى، بالشىققا باتىپ، ىشتەرىڭە سۋىق تيگىزدىڭدەر، ەڭ قاتەرلى جەرگە بارىپ، قارسىداعى جاۋىمىزعا قاتتى ويران سالدىڭدار، ءتىپتى، ءىشىپ قويىڭدار!
اراق شىنىسىن مەن دە قولىما الىپ، شايناڭداي تۇرەگەلىپ، قاعىستىردىم دا، ۇشەۋى ءىشىپ بولعان سوڭ، پوتاي قوپارۋشى جالپاق قارانى شاقىردىم.
- شەۋىكجان، بەرى كەل! - جاۋىنگەر سارت-سۇرت باسىپ كەپ وڭ قولىن قۇندىزدىققا قويا تۇرا قالعاندا، كومباتقا قاراپ سويلەدىم. - جولداس كومبات، مەن مۇلدە ىشپەيتىنمىن ءارى جاۋ اراسىنا كىرگەن مەن ەمەسپىن، اناۋ سويقانداستاردىڭ وكىلى، ديۋداي پوتايدىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرعان باتىر جاۋىنگەرىڭىزدى مەن قۇتتىقتايمىن!... ال، قالدىرماي ءىشىپ جىبەر، باتىرىم!
قاعىپ سالعان شەۋىك:
- راحمەت، جولداس پودپورۋچيك! -دەپ، شىنىنى قوس قولىمەن قايتارىپ بەرە سالا چەست بەردى دە، «رۇقسات» يشارامدى كورگەن سوڭ كىلت بۇرىلىپ، ورنىنا قايتتى. اۋزىنداعى بولكەنى اسىعا جۇتىپ، كۇلىمدەي سويلەدى كومبات:
- سەن، ءتىپتى اسقان قۋ نەمە ەكەنسىڭ، بۇيرىق بۇزعانىڭدى جاسىرۋ ءۇشىن، ءتىپتى، مەن ۇسىنعان اراقتى دا باسقاعا بەردىڭ! جاۋ شەبىنە كىرگەندىگىڭە، ءتىپتى، مىنا وشىر احۇن كۋا!.. ايتشى پوليترۋك، «قازاق سىعالاماسىن، سىعالاسا كىرىپ كەتەدى» دەيتىن ءسوز، ءتىپتى، سەندەردەن شىققان عوي. سىعالاۋ ەمەس، ءتىپتى، مينالى ەسىگىنەن كىرىپ العان قازاق تورىنە شىقپاي قويا ما؟ ءبارى ءبىر وتىرىك، مويىنداۋىڭ كەرەك! مويىنداماساڭ ادىلبەك پولكوۆنيككە مالىمدەيمىن!
- جولداس كومبات، مىنا وتىرعان بارىنەن سۇراڭىز، مەن «تولىق ۇيرەتىپ» قانا قايتتىم.... پولكوۆنيككە ولاي ايتساڭىز، مەنى ارتقى شەپكە ايداپ جىبەرەدى. ال ءسىز بۇيىنتاق حاتشىڭىزدان ايرىلاسىز، ودان نە پايدا؟
- رۇقسات پا، بايانداۋعا؟ - دەپ ءبىر جاۋىنگەر كىرىپ كەلگەندە ءبارىمىز جالت-جالت قاراستىق. «جاۋ شابۋىل جاساي قالدى ما» دەپ سەزىكتەنگەن ەدىك. كەلگەن جاۋىنگەردىڭ راپورتى باسقاشا شىقتى. - تومەنگى قۇم جيەكپەن ءوتىپ بارا جاتقان جاۋدىڭ قارۋلى ءبىر ادامى اۋىر جارالانىپ قولعا ءتۇستى، مىنا الاساپىران اتىس تۇسىندا ءوتىپ كەتپەك شپيون بولار دەپ ەدىك، قازاق ەكەن! ءوز اتىنا وڭگەرىپ اكەلە جاتقانىمىزدا ءولىپ كەتىپتى.
ءبىز قوپارىلا جۇگىردىك سىرتقا، كۇنشىعىس جاق ءسال بوزارىپ، تاڭ بەلگى بەرىپتى. جاۋ ءبىر-بىرىمەن ءالى اتىسىپ جاتىر. ولىككە الدىمەن مەن جۇگىرىپ جەتىپ ەدىم، ۇڭىلە قارادىم دا «اھ!» دەدىم جالعىز-اق، داۋىسىم قاتتى شىعىپ كەنتىپتى.
- كىم ەكەن؟ -دەپ كومبات تا جەتىپ كەپ، ۇڭىلە ءتۇستى، - دوس ادام با ەكەن؟
شالقاسىنان جاتقان ولىكتى سىلكىپ-سىلكىپ قالدىم دا:
- ءولىپتى! -دەپ زەكىرىپ جىبەردىم. «ءبىر اياۋلى ادامىنان ايرىلعان ەكەن» دەگەندەي، ماڭايداعىلار ماعان ۇڭىلە قاراسىپ قالىپتى. مەن ولىك كوكىرەگىن تابانىممەن باسىپ تۇرىپ سويلەدىم. - جاۋ... جاۋ بولعاندا دا ناعىز قارا جۇرەك جاۋ!... قاستاندىقتىڭ تالايىن ىستەگەن قاراقشى شپيون، اتى - كامەن... تالاي سىر كەتتى مىنا ارام كوكىرەگىندە! -دەپ تەۋىپ-تەۋىپ جىبەردىم. - تەرگەسەك تالاي ءتىلسىم شەشىلەتىن ەدى عوي! نەگە ءتىرى ۇستامادىڭدار؟!
- بىرنەشە جاۋىنگەر، ءتىپتى جالعىز ادامدى ءتىرى ۇستاي الماعانى ما؟ -دەپ كومبات شيرىقتى، - مۇنداي ادامدى قانشالىق قاتەرلى بولعاندا دا ءتىرى ۇستاڭدار دەگەنىم قايدا، ءتىپتى؟!
- جولداس كومبات، - دەپ شولعىنشىلاردىڭ ءبىرى تىكتەلە قويدى، - قولىنداعى قۇرالىن كورىڭىز، مىنە اۆتوماتى... ات ۇستىنەن جان-جاعىنا جالتاقتاپ، اقىرىن كەلە جاتىر ەكەن. ءبىز تۇس-تۇسىنان شىعا كەلىپ، قول كوتەرۋگە بۇيىردىق. قۇرالىن كەزەپ تۇرىپ، «مەن ءوز ادامدارىڭمىن، توسپا جولدى» دەپ اقىردى. ءبىز پارول* سۇرادىق. «شتاپتارىڭ قايدا، سوندا باياندايمىن» دەپ جەلە جونەلدى. باسىنان اسىرا وق شىعارىپ ەدىك، توقتامادى. وڭ يىعىنان كوزەپ ەدىك، ءبىر وق جاۋىرىن استىنان ءتيىپتى...
- ءبىزدى جاپپاي شايقاس اۋرەشىلىگىندە دەپ ءتۇسىنىپ، وسى ورايدا ءوتىپ الماق بولعان عوي، دامەسىن قارا ساسىقتىڭ! - دەپ كۇلدى كاپيتان. - «شپيون ەكەن دەسەك، قازاق ەكەن» دەپ شوشىپتى اتۋشى باتىر. قازاق ەكەن دەسەك، شپيون ەكەن عوي، بولدى ەندى ازالانباي-اق قويالىق، ارام سىرىن بىرەۋىنەن سۋىرىپ الارمىز ءالى-اق!
كامەننىڭ كوكىرەگىن ءبىر تابانىممەن باسقان كۇيى مەڭ-زەڭ بولىپ تۇرىپ قالىپپىن.
- بيعابىل! - دەپ كومبات شاقىرعاندا، جالت قايرىلىپ تىكتەلدىم. كامەننىڭ اتىنا ءار جاعىنان قاراپ، ءۇڭىلىپ تۇر ەكەن ءوزى.
- بار، بيعابىل! -دەپ جاۋاپ قاتتىم.
- ولگەن شپيوندا ەرەكشە كەگىڭ بار كورىنەدى، كۇيزەلىپ كەتتىڭ ءتىپتى. ءمىن مىنا اتىنا، باسىمەن سەنىكى، قاعاز جازىپ بەكىتىپ بەرەمىن!... مۇنداي اتپەن قاشساڭ قۇتىلاسىڭ، قۋساڭ جەتەسىڭ، بولىپ تۇر ءتىپتى!
جاۋ شەبىندەگى سوعىس تاڭ اتقاندا توقتادى. ءبىرىن-ءبىرى ابدەن تانىپ، ىشەگىن تارتا توقتاعانداي، دەمسىز-قىبىرسىز جىم-جىرتتىق ورناي قالدى. «ولگەنى مەن اسكەري سوعىسقا ءتىرى تارتىلاتىندارىن ساناسىپ-تەرگەسىپ جاتقان بولار» دەپ كۇبىرلەستىك. تەلەفونعا شاقىرىلعان كومبات جەر ۇيدەن تەز شىقتى. كاپيتانمەن جەكە سويلەسىپ، ءبىر ءجايىتتى قاتتى تاپسىرعانداي بولدى دا، مەنى شاقىرىپ ەرتە جونەلدى. دالداعا قويىلعان اتتاردى مىنە شاپتىق.
بۇرىنعى جىلقىشى شولىمباتى كاپيتان سىناعان ات ايتقانىنداي كورىندى. «جاۋدى ءوزارا مىقتاپ قىرقىستىرىپ قايتتىم. ءتىسىمدى شاقىرلاتىپ جۇرگەن كامەن دە ءولتىرىلدى. ءمىنىپ كەلگەن مىنا كەرى اتى ماعان ءتيدى. بىراق كەگىم وسىمەن عانا تارقار ما، ەسىل نۇرياشىم!... قايران ارمان، ورنى تولماس قايران جار، ورنى بىتپەس جۇرەك جاراسىنا اينالىپ قالا بەرمەك پە! قاسكويدىڭ ءوز اۋزىنان انىعىنا جەتىپ، ءوز قولىممەن ولتىرە الماي قالدىم-اۋ!... وسى اتپەن داۋىلداتىپ كىرسەم ۇرىمجىگە، قىرسام ساقشىلارىن! كەك كەرنەگەن كوكىرەگىم سوندا كەڭىپ، دەرتىم سوندا كەمىر ەدى عوي! تاپقىزسام اسىل دەنەسىن، تىم بولماعاندا ءبىر تاۋلىك قۇشاقتاپ جاتىپ، ءوز قولىممەن جەرلەسەم!...»
اسكەري ءتارتىپ بويىنشا الدىمدا كەلە جاتقان كومبات، جالت قايرىلدى ماعان:
- ءوي، نە بولعان ساعان، ءتىپتى؟ جىلاپ كەلە جاتىپسىڭ. جەكە باسىڭنىڭ قانشالىق كەگى بولسا دا، ءتىپتى، قايتپادى ما بۇگىن؟... شتاپقا ادىلبەك پولكوۆنيك كەلىپ وتىر. جاۋعا تۇندەگى سالعان شاتاق جايىن تەرگەمەك. گەنەرال پالينوۆتىڭ ءوزى جىبەرىپتى. بايقاۋىمشا، سەن دە تەرگەلەسىڭ ءتىپتى، سوعان دايىندال! مەن، «يت تالاستىرۋ» جايىن تەلەفوندا مالىمدەگەنىمدە، سەنىڭ اتىڭ دا شىعىپ كەتكەن ءتىپتى، جاساعان جوباڭدى ماقۇلداپ، رۇقسات ەتكەنىمدى ايتقانمىن. ەندى سەنىڭ مينا اراسىنان باستاپ وتكەنىڭدى ايتپايمىن، بولدى ما؟! بىراق، مۇنان سوڭ مەنىڭ رۇقساتىمسىز ارەكەت قىلمايسىڭ!
- قۇپ، راحىمەت جولداس كومبات! -دەپ چەس بەردىم، - باسقا جاۋاپتان مەنى اكەتە المايدى...
شتاپقا شولىمباتى جالعىز جونەلدى دە، مەنى اسحاناعا جىبەردى. جارىم ساعاتتان سوڭ شاقىرتتى. كىرىپ بارىپ، پولكوۆنيككە چەس بەردىم. شولىمباتى ماعان كوزىن قىسىپ قويىپ، كۇلىمسىرەي شىقتى. ادىلبەك كوز الماي قاراپ وتىرىپ، ءبىر ازدان سوڭ وتىرۋىما رۇقسات ەتتى:
- ابدەن شارشاعان ەكەنسىڭ، وتىر! جاۋعان وق اراسىنان جارالانباي شىقتىڭ با؟
- پولكوۆنيك جولداس، مەن وق تيەتىن جەرگە كىرگەنىم جوق، بەر جاقتا جاتتىم!
- بەكەر جاتقان كىسىمنىڭ ءتۇرى بۇلاي بولماس! -دەپ مىرس ەتە ءتۇستى ادىلبەك. - سۇرلانىپ، قايراقتاي قاتىپ العان شىرايىڭ دا ايتىپ تۇر-اۋ!
- وزىڭىزگە ءبىر ايتقان كامەن شپيوننىڭ ولىگى عانا قولعا تۇسكەنىنە قاتتى ىزالاندىم، ءوزىم تەرگەسەم، قايراقتاي ەمەس، شارىقتاي قاجاپ تاۋىسار ەدىم!... نۇريانى ۇرلاتۋداعى قۇپياسىن دا انىقتاي الماي قالدىم عوي؟
- ءسويتىپ، جاۋ شەبىنە ءوزىم كىرمەدىم دەيسىڭ بە؟ ەتىگىڭ انەۋ كويكىنىڭ استىندا تۇر، وتكەن سۋىق تۇنگە كيگەن مىنا باتينكاڭنان، اناۋ تىزەلەرىڭ مەن كەۋدەلەرىڭدەگى باتپاقتان قالاي جالتارار ەكەنسىڭ! قانشالىق تىرنالاساڭ دا كەتپەپتى عوي!
- الدىڭعى شەپكە تەز جەتۋ ءۇشىن جەڭىل باتينكا كيگەنىم راس، ول جەردە باۋىرىمەن جورعالاماي ادام جۇرە الا ما؟
- ولاي بولسا، مىناعان كەل! - دەپ پولكوۆنيك ۇستەل ۇستىندەگى سىزبا قاريتاعا شاقىردى.
- ايتۋلارىڭشا، سەنىڭ جۇرگەن جەرىڭ مىناۋ عانا. مۇنىڭ قاي جەرىندە باتپاق بار! كيىمىڭدەگى مايسا ءنىلى مەن قارا باتپاق داقتارى سەنىڭ ءدال مىنا باتپاقتان، مينالاردىڭ اراسىنان وتكەنىڭدى ىسپاتتايدى!
- سول مينالاردىڭ شەتىنە قانا بارىپ، وتۋشىلەرگە كورسەتىپ قايتقانمىن، مىنا جەردە كىشكەنە عانا سازداۋىت بار ەكەن، سودان بەرى ەڭبەكتەپ ءوتىپ، جاتىپ باقىلاعانمىن!
- جانىڭ شىقسىن بالدىزتاي، بۇل جەرلەردە باتپاق جوق... بۇعان مويىنداساڭ، جاقسى كورەتىن اپەكەڭ «ۇيدەي پالە» اتار ما ەدى! -دەپ قارقىلداپ كۇلدى ادىلبەك. - كومباتىڭ مەنىڭ الدىمدا قانشالىق اڭقاۋلىق كورسەتىپ قويعانىن دا بىلمەيسىڭ عوي. تولارساعىڭنان قان كەشپەسەڭ، ات جاندى كاپيتان سونشالىق جاقسى اتتى مەنشىكتەپ بەرەر مە ساعان! ءجا، بۇل تاقىرىپتى ەندى قويا تۇرالىق. ايتەۋىر جوبا-ۇسىنىسىڭ دا، بۇل ساپارىڭ دا تىم ءساتتى بولعان. ءوزىڭ ايتقان «ساباقتاس قىزدىڭ» دا، دوستارىڭنىڭ دا، ءوز كورگەن ازابىڭنىڭ دا كەگىن نەشە ەسەلەپ قايتاردىڭ، ارمانىڭ ورىندالىپتى. ەندى ۇيىڭە قايتاسىڭ، مەن رۇقسات الىپ بەرەمىن!
- جەزدەتاي، ايتا كورمەڭىز مۇنى! ۇرىمجىگە سوعىسىپ كىرمەي توقتاي الماسپىز!
- باۋىر، ەندى بۇلاي سويلەمەگەيسىڭ! مەن عانا ەستىدىم، باسقا ەشكىمگە قويما بۇل تالاپتى... وسى تالاپتى قويامىن دەپ قازىر قانشا جاۋىنگەردىڭ جازالانىپ جاتقانىن ەستىمەپسىڭ. ەندى بۇدان دا قاتال قارايدى، گومينداڭمەن كەلىسسوز جۇرگىزىلىپ جاتىر. ەندىگى جورىق، ساياسي قىلمىسقا اينالماق!
- توڭكەرىستى جول ورتادا بۋىپ تاستاماق پا؟ ولىسپەي بەرىسپەيتىن جاۋعا تەڭدەسە الاتىن جەرگە جەتپەي، بىتىمگە كەلمەك پە حالىق؟ قايناعان حالىق كەگى وسىمەن عانا تارقاماقپا!
- تەڭدەسە الاتىن بىتىمگە كەلتىرمەك. كوممۋنيستىك پارتيالاردىڭ ءبىرتۇتاس باسشىلىعىنا باعىنباعان ارقانداي ارەكەتكە قاتال تيىم سالۋ بۇيرىعى بار... كەكتىڭ عانا ءتىلىن الساق، كىمدە كەك جوق دەيسىڭ، مىنا گەنەرال پالينوۆ تا كەگى قايناپ تۇرعان ىلەلىك ورىس. ديۆيزياسىنىڭ بارلىق كۇشىن وڭتۇستىك شينجاڭعا جۇمىلدىرىپ وتىرعان گەنەرال ىسقاقبەككە دە، ۇرىمجىگە التاي جاقتان ءتونىپ تۇرعان دالەلقان ديۆيزياسىنا دا سول بۇيرىق ءتۇسىپ، تيىپ وتىر. سوعىس تالابىن قويۋشىلارعا قوسىلماي، اپ-امان قايتىپ كەت ونان دا!... بۇل جەردە بەكەر جاتقانشا اتا-اناڭا بارىپ، كورىنە تۇر، سوعىس جۇرگىزۋگە رۇقسات ەتىلسە، ءوزىڭدى مەن-اق شاقىرتىپ الايىن!
* * *
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، سوعىسقۇماردىڭ قىلمىس جولىن وسىلاي بۋماسا، ارام ناپسىسىندە شەك بار ما؟ ارينە، بۇل تاراۋداعى تىڭ قىلمىسىما عانا ۇڭىلەرسىز. شاتقاياقتى ايىرسا، كوتەنىشەكتىڭ بوس قالاتىنىن قاساپشى بىلەدى. ناقتىلى «جىن-شايتان» ەكەندىگىمدى اشىپ تاستامادىم با؟ جىن بولماسام، گومينداڭ جەندەتتەرىنىڭ قۇجىناعان ورتاسىنان سوعىپ، ءبارىن قۇتىرتا الار ما ەدىم، شايتان بولماسام، وزدەرى مەن وزدەرىن قىرىلىستىرا سالار ما ەدىم؟ مىنە فاكت دەگەن!
گومينداڭ بولسا دا قالاي دا ءوز ادامدارىڭىز عوي، «ادامزاتتى مۇنشالىق قورلاپ باسىنارما!» دەگەن قۇپيا اشۋعا بۋلىعارسىز دا، «يت باسىڭدى جانشىپ تاستايمىن» دەپ شاقىلدارسىز-اق!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* فەليەتون - شىمشىمالى، سىقاقتى قىسقا اڭگىمە.
* كومبات (ورىسشا) - باتاليون كومانديرى.
* پوليترۋك - اسكەري بولىمشەلەردىڭ ساياسي جۇمىسىن باسقاراتىن ادام.
* سىرتى شاقپاق بۇجىر، دومالاق گرانات. تەز وت العىشتىعى مەن قۋاتتىلىعىنان «بۇجىر سويقان» اتالعان.
** تۋان (حانزۋشا) - پولك.
* پارول - ءوز ادامى ەكەنىن بىلۋگە قولدانىلاتىن جاسىرىن ءسوز، شارتتى بەلگى.
