«حان جايلاعان قاراتاۋ، بي جايلاعان الاتاۋ» دەپ بەكەر ايتپاعان. قاريا تاۋدىڭ قوس قاپتالى تۇنعان تاريح. تۇستىك-باتىسىندا كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ رۋحاني تىرەگى - تۇركىستان قازاق ورداسىنىڭ دا كوپ جىل استاناسى بولعان. ال تەرىسكەيىندەگى كونە سوزاق شاھارىنا قازاق حاندارىنىڭ تابانى تيمەگەنى كەم دە كەم شىعار. كۇرە جولدان بۇرىستاۋ، ارنايى ارتىنىپ- تارتىنىپ شىقپاسا، بەيساۋات جولاۋشىعا جايىلىپ توسەك بولا قالۋى ەكىتالاي. ءشوبى شۇيگىن، اۋاسى تازا، تاۋلاردان اققان ءمولدىر دە سالقىن بۇلاقتار، كوسىلە جاتقان كەڭ قونىس حانداردىڭ جازعى جايلاۋىنا اسا قولايلى-اق.

قازاقتىڭ قيلى تاريحى بۇل ولكەدە از تاڭبالانعان جوق. قا­رىن­داستان ايىرىلعان قايعىلى جۇرتتىڭ ەلىم-ايلاعان زار ءۇنى تاس­تارعا ءسىڭىپ قالعانداي ءالى كۇن­گە دەيىن كوڭىل ەلەگىزىتەدى. قازاق ورداسىنىڭ العاشقى تۋ كوتەرگەن جەرى وسى ءوڭىر بولاتىن «قاراتاۋ­دىڭ تەرىستىگىندەگى قامال قالا سوزاق قازاقتىڭ تالاي حاندارىنا تىرەك بولعان» ء(ا. مارعۇلان).
بۇل ولكەدە «قاراقورىم»، «اق­نازار»، «حان مازارى»» «حان توبە»، «تورە توعان»، «توي توبە» دەگەن جەر اتتارى بار. سونىمەن بىرگە ەدىگە بي دۇنيەگە كەلگەن بۇل ايماق «ەدىگەنىڭ مايلى جۇرتى» اتانادى..
قازاق حاندىعىنا العاشى اس­تانا بولعان سوزاقتا كەيىن اۋىق-اۋىق تالاي حانداردىڭ كەڭەسى وتكەنى بەلگىلى. قاسىم حاننىڭ ۇلى حاق نازار سىندى تەگەۋرىندى باسشىنىڭ جىگەرلى قيمىلدارى ارقاسىندا قازاق تاعى دا «الماس قىلىشتاي» جارقىلداپ شىعا كەلدى.
حاق نازار - قازاق حاندارى­نىڭ ىشىندە ەڭ كوپ ۋاقىت ەل بيلەگەن حانداردىڭ ءبىرى. قىتاي دەرەكتەرىندە حاق نازار جايلى ەداۋىر دەرەك بار ەكەن. ولادىڭ ايتۋىنشا 42 جىل تاقتا وتىرىپ­تى. وسى ۋاقىت ىشىندە اكەسى قا­سىم حاننىڭ جولىن قۋشى، قا­زاق ورداسىن بىرىكتىرۋشى، ءارى نى­عايتۋشى، مەملەكەتتىكتى نىق ورنىقتىرۋشى، ەڭ ءبىر ىقپالدى حان بولعان.
ونى كەزىندە ورىس پاتشالىعى دا، تىمىسكى قىتايلار دا تانىپ، ماملەگەرلىك قارىم-قاتىناستار ورناتىسقان. ول 1510 جىلى تۋىپ، 1580 ج. ولتىرىلگەن.
حاق نازار حان بيلىككە 1538 ج. كەلگەن كەزدە قازاقتار جان-جا­عى انتالاعان جاۋ بولاتىن. تەرىستىكتە كوشىم، باتىسىندا نو­عاي­لىلار، شىعىسىندا موعول­ستان، وڭتۇستىگىندە وزبەك حاندارى كوز الارتىپ، ءالسىن-ءالسىن شا­بۋىل­داپ، توناپ كەتۋگە بەيىم تۇردى. ايتسە دە، جاڭا حان كۇش جيناقتاپ، از ۋاقىتتا نوعايلىلار يەمدەنگەن ولكەنىڭ ءبىر بولىگىن قايتارىپ الدى. قازاق ورداسى­نىڭ شەكاراسىن ەدىلگە دەيىن كەڭەيتىپ، بايىرعى قونىستاردى جانە باشقۇرتتار يەمدەنگەن اۋ­ماقتاردى دا وزىنە قايتا قوسىپ الدى. ءتىپتى ەشتەڭەدەن قايمىق­پاي ورىستاردا كەتكەن ەسەنى قاي­تارىپ، ءاجىتارحان حاندىعىن وزىنە قاراتىپ الدى. وسى ارە­كەت­تەرىنىڭ ارقاسىندا ءبىر بۇيىردەن ۇنەمى شانشىلىپ تۇراتىن نوعاي ورداسىنىڭ مۇلدەم تاراپ تى­نۋىنا سەبەپشى بولدى. ەندىگى قاۋىپ - ءسىبىر حانى كوشىم بولا­تىن. وعان تويتارىس بەرۋ ءۇشىن تۇستىك جاقتاعى ىرگەنى بەكىتىپ الۋ كەرەك. بايىرعى تۋىستىقتى العا تارتىپ، ماۋرەنناحرداعى شاي­باني اۋلەتىمەن تاتۋ تۇرۋدى كوزدەدى. سول ماقساتپەن تابيعاتى جانعا جايلى سوزاق قامالىنىڭ جانىنداعى شۇيگىن جازىققا كوپتەگەن ۇيلەر تىكتىرىپ، بارىنشا ءسان-سالتاناتىن جاساپ، بۇحارا حانى II ابدوللانى قوناققا شاقىردى. وسى جەردە وزبەك حانىمەن انتتاسىپ كەلىسىم-شارت جاساسادى. بۇل انت كوپكە دەيىن قازاقتاردىڭ ەس جيىپ، نىعايا ءتۇ­سۋىنە وڭ سەپتىگىن تيگىزەدى. سول سە­بەپتى بولسا كەرەك، حاندار كەز­دەسىپ ۇلكەن جيىن وتكىزىپ تۇرعان جەردى كەيىن حالىق «حاق نازار» اتاپ كەتتى. ەل اۋزىنداعى ءاڭ­گىمەلەردە اقنازار حانعا قاستان­دىق جاسالىنىپ، ولتىرىلگەندە سۇيەگىن وسى جەرگە اكەپ قويىپتى دەسەدى.
سوزاق قامال-قالاسىنىڭ وسى جايلاۋىندا كەيىن دە تالاي حان­داردىڭ ءماسليحات-كەڭەستەرى ءوتىپ تۇرعان. مۇنىڭ ءبىر مىسالى م.ماعاۋيننىڭ «الاساپىران» روما­نىندا تاۋەكەل حاننىڭ وتكىزگەن كەڭەسى ەگجەي-تەگجەيلى باياندال­عانىن وقىعانبىز. وسىلاردى وي­عا الا وتىرىپ كونە سوزاق شا­حارىنىڭ تۇبىندەگى اقنازار اتا­لاتىن جەرگە نەگە سول حانعا ارناپ ەسكەرتكىش بەلگى قويماسقا دەگەن وي كەلەدى.
ماسەلە ول كىسىنىڭ سۇيەگى وسىن­دا جاتىر ما، جاتقان جوق پا دەگەندە ەمەس. ماسەلە - حان با­با­مىزدىڭ وسىندا بولۋىندا. قا­زاق ورداسىنىڭ ۇلكەن شاڭىرا­عىن كوتەرىپ، اق ورداسىن تىگۋىندە. وسى جەردە نەبىر ەل تاعدىرىنا باي­لا­نىستى تاريحي ماسەلەلەردى شەشىپ، اۋقىمدى، ساليحالى جي­ىن­دار ءوت­كىزۋىندە. حالىق جەر اتىن بە­كەر اقنازار دەپ قويماعان عوي.
بىرەۋلەر حان سۇيەگى وسىندا دەسە، ەندى بىرەۋلەر قارابۋرا ءاۋ­ليەنىڭ قاسىندا دەسەدى. تاعى ءبى­رەۋلەرى، ءتىپتى، بۇل ولكەدە ەمەس، جورىقتا جۇرگەندە تاشكەنت-قا­زىعۇرت باعىتىنداعى كۇرە جول­دىڭ ماڭى بولسا كەرەك دەسەدى.
ەسكەرتكىش قابىر باسىنا دەپ ەمەس، حان ورداسى بولعان، تاريحي ءمانى زور ورىنعا جانە حاق نازار حاننىڭ رۋحىنا قويىلسا دەيمىز.
ءبىز وسى ماقالا-ۇندەۋدى ەلدىڭ بۇكىل زيالى قاۋىمى نازار اۋدا­رار، قولدار دەگەن نيەتتەمىز. ءجا­نە حانداردىڭ ءۇرىم بۇتاقتارى قالعان بولسا، نەمەسە جاي «ەلىم»، «ۇلتىم» دەيتىن ىسكەر، قالتالى ازاماتتاردىڭ قۇلاعىنا جەتسە بالكىم ويلانار، ءسويتىپ، ءبىر شە­شىمگە كەلەر دەگەن ويدامىز. ال­داعى كۇندەردە تۇركىستان قالا­سىندا سوندا جاتقان بۇكىل قازاق حاندارىنا اس بەرىلەدى دەگەن حا­باردى ەستىپ وتىرمىز. بالكىم، سول جيىننان سوڭ ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلە دە كوپشىلىكتىڭ تالقىسىنا تۇسەر دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
دۋلات تۇرانتەگى،
وڭتۇستiك قازاقستان وبلىسى، سوزاق اۋدانى

«ايقىن» گازەتى