بىلتىر ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعىن اتاپ وتتىك. بۇل تاريحي ولشەم بويىنشا ونشا ۇزاق ۋاقىت ەمەس، بىراق قازىرگى ءححى عاسىرداعى ۋاقىتتىڭ كوسموستىق جىلدامدىقپەن وتۋىنە قاراعاندا، از دا ۋاقىت ەمەس. سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن سابيلەر قازىر ەر جەتىپ، ءبىلىم الىپ، جۇمىسقا تۇرىپ، وتباسىن قۇرىپ، سانالى ءومىردى باستادى. ياعني، وسى ۋاقىت ىشىندە ەلىمىزدە ءبىر ۇرپاق ءوسىپ جەتىلدى. ولاي بولسا، وسى جيىرما جىلدا قازاق حالقى ءوزىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدا، رۋحاني مادەنيەتىن جەتىلدىرۋدە، الەۋمەتتىك ەكونوميكاسىن دامىتۋدا قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى نەمەسە نەدەن كەنجە قالدى؟ گازەت اۆتورى وسى ماسەلەلەر جونىندە ءسوز قوزعايدى.

ءبىزدىڭ قازىرگى رەسمي قوعامدىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەلدىڭ دامۋى ويداعىداي وتۋدە. قوعامىمىز دەموكراتيالىق جولمەن دامىپ، ەكونوميكامىز قارقىندى ءوسىپ، رۋحاني مادەنيەتىمىز گۇلدەنىپ كەلەدى ەكەن. ال وپپوزيتسيالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتۋىنشا، ءبارى كەرىسىنشە: قوعامىمىزداعى ساياسي جۇيە اۆتوريتارلىق جولعا ءتۇسىپ، بيلىكتە جەمقورلىق كۇش الىپ، ەكونوميكادا ءبىز ءالى وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى كورسەتكىشتىڭ دەڭگەيىنە دە جەتكەن جوق ەكەنبىز. رۋحاني سالادا حالقىمىز مورالدىق ازعىندىققا ءتۇسىپ، ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، اسسيميلياتسيالانىپ بارادى ەكەن. ولاي بولسا، وسى قاراما-قايشى پىكىرلەردىڭ قايسىسى دۇرىس جانە اقيقات-شىندىق كىمنىڭ جاعىندا، سوعان جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

بىلتىر ءبىز ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعىن اتاپ وتتىك. بۇل تاريحي ولشەم بويىنشا ونشا ۇزاق ۋاقىت ەمەس، بىراق قازىرگى ءححى عاسىرداعى ۋاقىتتىڭ كوسموستىق جىلدامدىقپەن وتۋىنە قاراعاندا، از دا ۋاقىت ەمەس. سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن سابيلەر قازىر ەر جەتىپ، ءبىلىم الىپ، جۇمىسقا تۇرىپ، وتباسىن قۇرىپ، سانالى ءومىردى باستادى. ياعني، وسى ۋاقىت ىشىندە ەلىمىزدە ءبىر ۇرپاق ءوسىپ جەتىلدى. ولاي بولسا، وسى جيىرما جىلدا قازاق حالقى ءوزىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن نىعايتۋدا، رۋحاني مادەنيەتىن جەتىلدىرۋدە، الەۋمەتتىك ەكونوميكاسىن دامىتۋدا قانداي جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدى نەمەسە نەدەن كەنجە قالدى؟ گازەت اۆتورى وسى ماسەلەلەر جونىندە ءسوز قوزعايدى.

ءبىزدىڭ قازىرگى رەسمي قوعامدىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەلدىڭ دامۋى ويداعىداي وتۋدە. قوعامىمىز دەموكراتيالىق جولمەن دامىپ، ەكونوميكامىز قارقىندى ءوسىپ، رۋحاني مادەنيەتىمىز گۇلدەنىپ كەلەدى ەكەن. ال وپپوزيتسيالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ايتۋىنشا، ءبارى كەرىسىنشە: قوعامىمىزداعى ساياسي جۇيە اۆتوريتارلىق جولعا ءتۇسىپ، بيلىكتە جەمقورلىق كۇش الىپ، ەكونوميكادا ءبىز ءالى وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنداعى كورسەتكىشتىڭ دەڭگەيىنە دە جەتكەن جوق ەكەنبىز. رۋحاني سالادا حالقىمىز مورالدىق ازعىندىققا ءتۇسىپ، ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايىرىلىپ، اسسيميلياتسيالانىپ بارادى ەكەن. ولاي بولسا، وسى قاراما-قايشى پىكىرلەردىڭ قايسىسى دۇرىس جانە اقيقات-شىندىق كىمنىڭ جاعىندا، سوعان جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك.

بۇل سۇراقتارعا دۇرىس جاۋاپ تابۋ ءۇشىن، ءبىز اۋەلى مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت دەگەنىمىز نە، ونىڭ ۇلتتىق مۇددەسى قالاي قورعالۋى كەرەك جانە ول مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە تولىققاندى دامۋى ءۇشىن، ونىڭ قانداي بەلگىلەرى بولۋى شارت دەگەن سۇراقتار قويىپ، ونىڭ تەوريالىق نەگىزىن انىقتاپ، قازىرگى كەزدە ول ەلىمىزدىڭ ومىرىندە قالاي ىسكە اسىپ جاتقانىن بىلسەك، شىندىقتىڭ كىمنىڭ جاعىندا ەكەنىن ناقتى بىلۋگە بولادى.

ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى - بۇل تاريحي پروتسەسس، ول العاشقى قاۋىمدىق قۇرىلىستان باستالىپ، بەلگىلى ءبىر قوعامدىق-ەكونوميكالىق فورماتسيالاردىڭ وزگەرۋىنىڭ اسەرىنەن رۋعا، تايپاعا، ونان ۇلتقا اينالىپ، دامىپ وتىرادى. بىلايشا ايتقاندا، حالىقتىڭ ۇلتقا اينالۋى ادامزات بالاسىنىڭ قوعامدىق، الەۋمەتتىك، رۋحاني دامۋىنىڭ ەڭ جوعارعى ساتىسى دەۋگە بولادى.

ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن، ونىڭ تەرريتورياسى، ەكونوميكاسى، مادەني-تىلدىك ورتاسى بولۋى كەرەك جانە ول ۇلت وسى قۇندىلىقتاردىڭ يەگەرى بولىپ، سوعان قوجالىق ەتۋى ءتيىس. سوندا  عانا ول ۇلت ءوزىنىڭ ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن جاساپ، ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاپ، ونى ءارى قاراي دامىتۋىنا مۇمكىنشىلىگى بولادى.

قازىرگى كەزدە جەر بەتىندە تۇگەلدەي ءبىر تەكتەس ۇلتتان تۇراتىن مەملەكەت جوق دەسە دە بولعانداي. كوپ مەملەكەتتەردە بىرنەشە ۇلت ءومىر سۇرەدى، نەمەسە بىرنەشە ۇلت وكىلدەرى تۇرادى. بىراق تا كوپشىلىك مەملەكەتتەر سول مەملەكەتتە ءومىر سۇرەتىن ۇلتتاردىڭ بىرەۋىنىڭ اتىمەن اتالادى جانە ول مەملەكەت قۇرۋشى، تيتۋلدى ۇلت بولىپ سانالادى. سوندىقتان ول مەملەكەتتىڭ حالقى ءبىر ورتاق تىلدە، ياعني مەملەكەت قۇرۋشى ۇلتتىق تىلىندە سويلەپ، الدارىنا ءبىر ورتاق ماقسات قويىپ، سول ءۇشىن كۇرەسەدى. مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت سول مەملەكەتتىڭ تەرريتورياسىندا تاريحي قالىپتاسقان جانە ۇلتتىق قۇرامى باسقا ۇلتتارعا قاراعاندا سان جاعىنان اناعۇرلىم باسىم بولۋعا ءتيىس.

بۇگىنگى قازاقستانداعى مەملەكەت قۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىندا وسى بەلگىلەردىڭ ءبارى بار. بىراق تا قازاق حالقىنىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنداعى ءبىر ءالسىز جەرى - ول تاريحي دامۋ بارىسىندا قوعامدىق-ەكونوميكالىق فورماتسيالاردىڭ كاپيتاليستىك ساتىسىنان وتپەۋى. مۇنىڭ باستى سەبەبى - قازاق حالقىنىڭ بىرنەشە عاسىرلار بويى پاتشالىق رەسەيدىڭ، ونان كەيىن قىزىل يمپەريانىڭ وتارى بولىپ، ءوزىنىڭ باسىندا بيلىگىنىڭ بولماۋى.

ارينە، جەتپىس جىلدىڭ ۇستىندە قىزىل يمپەريانىڭ قۇرامىندا بولعان كەزدە رەسپۋبليكامىزدا يندۋستريا دامىپ، ءوندىرىس ورىندارى، قالالار سالىنعانى راس. بىراق تا قالالاردا تۇراتىن حالىقتىڭ، ءوندىرىس ورىندارىندا ىستەيتىن جۇمىسشىلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى باسقا ۇلت وكىلدەرى بولىپ، قازاقتار اۋىلدىق جەردە مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى. وسىنداي سەبەپتەردىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمى نەگىزىنەن شارۋالار تابى بولىپ، ولاردىڭ قوعامدىق دۇنيەتانىمى ۇلتتىق ساناسىنىڭ ۋاقىت تالابىنان كەنجە قالۋىنىڭ سەبەبى سوندىقتان.

ۇلت تولىققاندى ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، دامۋى ءۇشىن، ونىڭ ۇلتتىق ساناسى، ۇلتتىق قۇندىلىعى جانە ۇلتتىق مۇددەسى بولۋى كەرەك. ولاي بولسا، بۇگىنگى كۇنى قازاقتار وزدەرىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن الىپ، ەگەمەندى ەل بولعاننان بەرى وتكەن جيىرما جىلدىڭ ىشىندە ۇلتتىق ساناسىن قالىپتاستىرىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن قادىرلەپ، ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋدا قابىلەتتى ەل بولا الدى ما؟ وسىعان وي جۇگىرتىپ كورەلىك.

ۇلتتىق سانا. ءبىرىنشى كەزەكتە بۇعان يدەولوگيانى، پسيحولوگيانى، مەنتاليتەتتى، ءپاتريوتيزمدى جانە تاربيەنى جاتقىزامىز. قازاق حالقى ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولىپ، كوشپەندى ءومىر سالتىمەن ءومىر سۇرگەندە وندا نەگىزىنەن رۋلىق سانا باسىم بولدى. سول كەزدە قازاق قوعامىنىڭ ءومىر سالتى سوعان بەيىمدەلگەن بولاتىن جانە ول كەزدەگى ادامدار اتالاس، رۋلاس بولىپ توپتاسىپ ءومىر ءسۇردى. بۇل ءۇردىس رەسەيگە وتار بولعاننان كەيىن دە ءوزىنىڭ جالعاسىن تاپتى. تەك جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باس كەزىندە بولشەۆيكتەردىڭ قازاقتاردى كۇشتەپ ۇجىمشار، كەڭشارلارعا ورنالاستىرۋىنا بايلانىستى جانە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ينتەرناتسيونالدىق يدەولوگياسىنىڭ سالدارىنان رۋلىق سانا السىرەپ، كوسموپوليتتىك سانا كۇش الا باستادى.

قازىرگى كەزدە قوعامىمىزدا يدەولوگيا جونىندە ءسوز بولا قالسا، ادامداردىڭ ساناسىنا كەڭەس وداعى كەزىندەگى كوممۋنيستتىك يدەولوگيا ەلەستەيدى. ول يدەولوگيا ءبىر جاقتى، تاپتىق ماقساتقا بەيىمدەلگەن يدەولوگيا بولاتىن. ونى كەڭەس وداعىنىڭ كوممۋنيستتىك پارتياسى ورىستاردىڭ ۇلى دەرجاۆالىق، شوۆينيستىك ساياساتىنىڭ ىقپالىن دۇنيە جۇزىنە تاراتۋ ءۇشىن پايدالاندى. سونىمەن قاتار ولاردىڭ ماقساتى كەڭەس وداعىندا تۇراتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىن ورىستاندىرۋ ءۇشىن، ولاردى «سوۆەتتىك ءومىر سالتىمەن» ءومىر سۇرۋگە، ياعني ورىس تىلىندە سويلەپ، ورىستاردىڭ مادەنيەتىن قابىلداپ، سولاردىڭ سالت-داستۇرىمەن ءومىر سۇرۋگە ماجبۇرلەۋ بولاتىن.

جەتپىس جىلدىڭ ۇستىندە توتاليتارلىق بيلىكتىڭ جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ سالدارىنان ادامداردىڭ پسيحولوگياسى وزگەرىپ، كوپ ادامدار دەموكراتيالىق پرينتسيپپەن ءومىر سۇرۋگە بولاتىنىنا سەنىمسىزدىكپەن قارادى. ونىڭ ۇستىنە قازاق حالقىنىڭ ساناسىندا فەودالدىق-پاتريارحالدىق داۋىردەن قالعان، شىعىس حالقىنا ءتان مەنتاليتەت تە بار بولاتىن. ول مەنتاليتەتتىڭ نەگىزگى سيپاتى - الەۋمەتتىك ومىردەگى ەنجارلىق، قوعامدىق ومىردەگى سامارقاۋلىق جانە جاي حالىق بيلىككە قارسى كەلمەي، شەنەۋنىكتەردىڭ زاڭسىز ارەكەتىنە توزىمدىلىك كورسەتىپ، ولاردىڭ ايتقانىن ەكى ەتپەي ورىنداۋعا ءتيىس دەگەن تۇسىنىك.

قازاق حالقىنىڭ وسىنداي كونبىستىك مەنتاليتەتىن پايدالانىپ، قازىرگى شەنەۋنىكتەر ءوز مىندەتتەرىنە جاۋاپسىزدىقپەن قاراپ، كوبىنە وزىنەن جوعارى باسشىلارعا قايتكەندە جاعىنۋدىڭ قامىن ويلاپ، حالىققا ويىنا كەلگەنىن ىستەۋدە. سونىمەن قاتار قازاقتار قوعامدىق-ەكونوميكالىق فورماتسيانىڭ كاپيتاليستىك ساتىسىنان وتپەگەندىكتەن، ولاردىڭ ساناسىندا بۇرىنعى رۋلىق قاۋىمداعى اعايىنشىلدىق، تۋىسقاندىق پسيحولوگيا ءالى ساقتالعان. سوندىقتان قوعام ىشىندە زاڭداردىڭ ورىندالماۋى، ادىلەتتىكتىڭ بولماۋى سالدارىنان ادامدار بيلىككە سەنىمسىزدىكپەن قاراپ، كوبىنە ءوز شارۋالارىن تەز شەشۋ ءۇشىن، قايتكەندە شەنەۋنىكتەرگە پارا بەرۋدىڭ جولىن قاراستىرادى. وسىدان كەيىن قوعام ىشىندە زاڭسىزدىق پايدا بولىپ، ادامداردىڭ وتانىنا دەگەن پاتريوتتىق سەزىمى السىرەپ، اركىم ءوزىنىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسىن قوعامدىق مۇددەدەن جوعارى قوياتىن بولادى. مۇنىڭ ءبارى حالىقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنىڭ قالىپتاسۋىنا زيانىن تيگىزىپ، ۇلتتىق يدەولوگيامىزدى جاساۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدە.

ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسىپ، دامۋى ءۇشىن، ۇلتتىق سانادان كەيىنگى ماڭىزدى ورىن الاتىن ماسەلە - ۇلتتىق قۇندىلىق. ۇلتتىق قۇندىلىققا ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىن، ادەبيەتىن، ونەرىن، مۋزىكاسىن، سپورتىن جاتقىزامىز. بۇل سالاداعى قازىرگى قوعامنىڭ جاعدايىن ادەبيەتتىڭ اۋىر احۋالىنان عانا كورۋگە بولادى. ال سپورت بولسا، ەلدىڭ مەملەكەتتىك ءيميدجى ءۇشىن عانا دامىپ، بۇقارالىق سپورت بۇعىپ جاتىر.

ۇلتتىق مۇددە. ۇلتتىق مۇددە دەگەنىمىز - سول ۇلتتىڭ رۋحاني، الەۋمەتتىك، قوعامدىق دامۋىندا شەشۋشى رول اتقاراتىن ونىڭ باستى بەلگىلەرى. ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ مەملەكەت قۇرۋشى ۇلت رەتىندە ونىڭ باستى مۇددەلەرى - تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نىعايۋى، جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعى، ءتىلىمىزدىڭ دامۋى، ءدىنىمىزدىڭ ساقتالۋى، سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ وركەندەۋى.

تاۋەلسىزدىگىمىز تۋرالى ءسوز جۇزىندە ايتىلۋدان كەندە ەمەس جانە جىلدا 16 جەلتوقساندا ونى اتاپ ءوتۋدى ۇمىتپايمىز. بىراق تا تاۋەلسىزدىكتىڭ شىن مازمۇنىنا ءۇڭىلىپ، وعان ساراپتاما جاساپ، عىلىمي باعا بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.

تاۋەلسىزدىك - ساياسي، ەكونوميكالىق، رۋحاني بولىپ ءۇش سالاعا بولىنەدى. قازىرگى كەزدە حالىقارالىق قاۋىمداستىق مويىنداعان ساياسي تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بار ەكەنى راس. بىراق تا ول - ەكونوميكالىق جانە رۋحاني تاۋەلسىزدىكپەن بەكىمەسە، ۋاقىت وتە كەلە ول تاۋەلسىزدىك قۇر دەكلاراتسياعا اينالىپ، ءوزىنىڭ مازمۇنىنان ايرىلۋى مۇمكىن. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزگە وسىنداي قاۋىپ ءتونىپ تۇر.

ەگەر دە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىككە كەلەتىن بولساق، ەكونوميستتەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەلىمىزگە ازىق-تۇلىكتىڭ 70 پايىزى، جەڭىل ونەركاسىپ تاۋارلارىنىڭ 95 پايىزى سىرتتان اكەلىنەدى ەكەن. ياعني، بۇل دەگەنىمىز - ءوز ەلىمىزدە حالىق تۇتىناتىن تاۋارلاردى شىعارۋ جوقتىڭ قاسى دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە بيىلدان باستاپ رەسەي، بەلارۋسپەن كەدەندىك وداققا كىردىك، كەلەسى جىلدان باستاپ وسى ءۇش مەملەكەت ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرماق. ول دەگەنىمىز - ءۇش ەل اراسىندا شەكارا اشىق بولىپ، تاۋار، كاپيتال جانە جۇمىس كۇشى ەركىن باسەكەلەستىكتە بولادى دەگەن ءسوز. سول كەزدە تاۋار وندىرمەيتىن ءبىزدىڭ ءالجۋاز كاسىپورىندار، بانكروتقا ۇشىراپ جاتقان بانكيرلەر، ماماندىعى جوق، بازاردا اربا سۇيرەپ، كوشە سىپىرىپ جۇرگەن ادامدار رەسەيدىڭ وليگارحتارىمەن قالاي باسەكەگە تۇسپەك؟

مۇنىڭ ءبارى بولاشاقتا رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ ايتۋىنشا: «ەۋرازيا وداعىن» قۇرۋمەن اياقتالۋى ءتيىس» ەكەن. ولاي بولسا، بىزگە كەلەشەكتە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىگىمىزبەن بىرگە ساياسي جانە رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزدەن دە ايىرىلىپ، قايتادان بۇرىنعى مەتروپولياعا بودان بولۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنەن كەيىنگى قازاق ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق، ول - جەر ماسەلەسى. قازاقستاندا جەردى جەكە مەنشىككە ساتۋ جونىندە زاڭ قابىلدانعاننان بەرى بۇل دا ۇلكەن پروبلەماعا اينالىپ وتىر. سەبەبى رەسپۋبليكامىزدا اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولايلى، قۇنارلى جەرلەردى قالتاسى قالىڭ لاتيفۋنديستەر مەنشىكتەنىپ العان. اۋىلدىق جەردە تۇراتىن قاراپايىم حالىق ازداعان مالدارىنا جايىلىم، جەم-ءشوپ ازىرلەيتىن جەر تاپپاي قيىنشىلىق كورۋدە. ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن قالالاردىڭ ماڭىنداعى بوس جەرلەردى شەنەۋنىكتەر ءوزىنىڭ جاقىن-جۋىق، تۋعان-تۋىسقاندارىنا ۇلەستىرىپ بەرىپ، باسپاناسى جوق ادامدار ءۇي سالۋعا زاڭ بويىنشا ءتيىستى 10 سوتىق جەرلەرىن دە الا الماي ءجۇر. وسى مىسالداردىڭ وزىنەن رەسپۋبليكامىزدا جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى پروبلەمالاردىڭ قانشالىقتى كۇردەلى جاعدايدا ەكەنىن بىلۋگە بولادى.

قازاق ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءارى كۇردەلى سۇراق جانە رۋحاني تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن، ول - ءتىل ماسەلەسى. قازاقستان رەسەيگە بودان بولعاننان كەيىن، قازاق ءتىلى قوعامدىق قاتىناس ءتىلى بولۋدان شەتتەتىلە باستادى، سەبەبى ءىس قاعازدارى ورىس تىلىندە جۇرگىزىلدى. سوڭىنان كەڭەس وداعى ورناعاننان كەيىن دە بىرنەشە عاسىرلار بويى قولدانىستا بولعان اراب قارپى اۋەلى لاتىن، سوڭىنان كيريلليتساعا اۋىستىرىلىپ، بۇرىن مۇسىلمانشا ساۋاتىن اشقان ادامدار ءبىر كۇندە ساۋاتسىزدار قاتارىنا قوسىلىپ، ءومىردىڭ قوعامدىق دامۋىنا بەلسەندى قاتىسا المادى. ونىڭ ۇستىنە كەڭەس ۇكىمەتى ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ، قالالىق جەرلەردە ورىس ءتىلىن بىلمەسەڭ، جۇمىس ىستەپ، نان تاۋىپ جەي المايتىن جاعدايعا جەتكىزدى. سوندىقتان كوپ ادامدار امالسىز بالالارىن ورىسشا وقىتىپ، بولماسا ارالاس مەكتەپتەر اشىپ، قالاي بولعاندا دا ورىس ءتىلىن ۇيرەتۋ باستى ماقسات بولدى. سونىڭ سالدارىنان قازاق ۇلتىنىڭ ءبىر بولىگى اسسيميلياتسياعا ۇشىراپ، ۇلتتىڭ قاسيەتىنەن ايىرىلا باستادى.

ەلىمىز ساياسي تاۋەلسىزدىگىن العانىمەن، اسسيميلياتسيالانۋ پروتسەسى ءالى دە جالعاسىن تابۋدا. سەبەبى ۇكىمەت باسىنا بيلىككە كەلگەن شەنەۋنىكتەر سول بۇرىنعى كوممۋنيستىك يدەولوگيادا تاربيەلەنىپ، ورىسشا وقىعان ادامدار بولاتىن جانە ءىس قاعازدارى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە سول بۇرىنعى ورىس تىلىندە قالىپ قويدى. ونىڭ ۇستىنە بيلىك قازاقستان كوپ ۇلتتى مەملەكەت، سوندىقتان ينتەرناتسيونالدىق يدەولوگيانى ۇستانۋىمىز كەرەك دەپ، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ قۇقىعىن كوپ دياسپورالاردىڭ قاتارىنا قوسىپ، سولارمەن تەڭەستىرىپ قويدى. ەگەر دە قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۋرالى كىم ءسوز قوزعاسا، وعان «ۇلتشىل» دەگەن كىنا تاعىپ، ونداي ادامدارعا قارسى قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋعا تىرىسادى. مەملەكەتتىك ءتىل دەگەنىمىز - بۇل ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ - تۋى، گەربى، ءان ۇرانى، استاناسى سياقتى، ۇلتتىق سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى. كونستيتۋتسيامىزدا «قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل» دەپ جازىلعان. سوعان قاراماستان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءتىل پروبلەماسى شەشىمىن تابۋدىڭ ورنىنا، ۋاقىت وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ بارادى.

قازاق حالقى يسلام ءدىنىن قابىلداعانىنا ون عاسىردان استى. سونان بەرى ونىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى قۇران قاعيدالارىمەن سايكەستەندىرىلىپ، ءتىلى اراب سوزدەرىمەن بايىپ، سالت-ءداستۇرى مۇسىلمان وركەنيەتىمەن ۇندەسىپ، سونىڭ سالدارىنان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارى پايدا بولىپ، ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاي الاتىن ىرگەلى ەل بولىپ تاريحقا ەنگەن بولاتىن. كەيىننەن بىرنەشە عاسىرلار بويى ءتىلى باسقا، ءدىنى باسقا، سالت-ءداستۇرى باسقا پاتشالىق رەسەيگە، سوڭىنان اتەيستىك قىزىل يمپەرياعا بودان بولىپ، ءوزىنىڭ اتا ءدىنى يسلامنان، مۇسىلمان وركەنيەتىنەن، شىعىس مادەنيەتىنەن قول ءۇزىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ كوبىنەن ايىرىلىپ قالدى.

ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن پارلامەنتىمىز ءدىن جونىندە ليبەرالدىق ءالسىز زاڭ قابىلداۋىنا بايلانىستى ءتۇرلى ءدىني سەكتالار كوبەيىپ، حالقىمىزدىڭ ءدىني ساۋاتسىزدىعىن پايدالانىپ، ادامدارعا جالعان ءدىني قاعيدالارىن ۋاعىزداپ، كوپ ادامداردى تەرىس جولعا ءتۇسىردى. ءاربىر تاۋەلسىز ۇلتتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق بەينەسى بولۋعا ءتيىس. ول ۇلتتىق بەينە سول ۇلتتىڭ تاريحي قالىپتاسقان سالت-ءداستۇرى بولىپ تابىلادى. سول سياقتى قازاق حالقىنىڭ دا وزىنە ءتان ۇلتتىق بەلگىسى بار. ول - قازاق حالقىنىڭ كوشپەندى ءومىر سالتىنا بەيىمدەلىپ، قالىپتاسقان ۇلتتىق سالت-ءداستۇرى.

بۇرىن قازاق حالقى ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرگە وتە باي حالىق بولاتىن. كۇندەلىكتى تۇرمىس-تىرشىلىككە، وتباسىن قۇرۋعا، بالا تاربيەسىنە بايلانىستى ادەت-عۇرىپ، ىرىم-جورالار قازاق حالقىنىڭ ءومىر سالتىندا بەرىك ورىن الاتىن. وكىنىشكە قاراي، وتكەن عاسىردىڭ باس كەزىندە قازاقتار زورلىقپەن وتىرىقشىلدىققا كوشۋىنە بايلانىستى تاريحي قالىپتاسقان سالت-داستۇرىنەن، رۋحاني مادەنيەتىنەن ايىرىلىپ، «سوۆەتتىك ءومىر سالتىمەن» ءومىر سۇرۋگە ءماجبۇر بولدى. ەندى تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل بولسا دا، قازىرگى جاستار ۇلتتىق سالت-داستۇرىنەن، ۇلتتىق مادەنيەتىنەن، ۇلتتىق بولمىسىنان ايىرلىپ، ءداستۇرسىز ۇلتقا اينالىپ بارادى.

ەلىمىزدىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىگىن العانىنا جيىرما جىل تولۋىنا بايلانىستى ۇلتتىق سانامىزدىڭ دەڭگەيىنە، ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدىڭ ساقتالۋىنا، ۇلتتىق مۇددەمىزدىڭ قورعالۋىنا وي جۇگىرتىپ كورسەك، كوڭىلگە قونبايتىن جاعدايلار وتە كوپ ەكەن. ەگەر دە ۇلتتىق سانامىزعا كەلەتىن بولساق، قازىرگى قازاق قوعامىندا رۋلىق سانادان باستاپ، كوسموپوليتتىك ساناعا دەيىنگى نەشە ءتۇرلى يدەيالار ورىن الىپ، ادامداردىڭ دۇنيەتانىمىن، ومىرگە كوزقاراسىن قالىپتاستىراتىن، ءبارىن ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىراتىن ۇلتتىق يدەولوگيا جاساۋعا مۇمكىنشىلىك بولماي وتىر. مۇنى كەيبىرەۋلەر دەموكراتيانىڭ زاڭى دەپ تۇسىندىرگىلەرى كەلەدى، ال شىن مانىسىندە بۇل ناعىز انارحيا بولىپ تابىلادى.

ۇلتتىق قۇندىلىق تۋرالى دا وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇرىنعى قازاقتىڭ ءومىر سالتىنا بايلانىستى قالىپتاسقان رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار كۇندەلىكتى ومىردە قولدانىس تاپپاي، ۇمىت بولۋدا. ونى كەيبىر بىلگىشتەر ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ قازىرگى جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنان الاستاپ، بولاشاق قازاق حالقىنىڭ بولمىسىن ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر. وسى ءۇردىس وسىلاي جالعاسا بەرسە، بولاشاق ۇرپاق ۇلتتىق قاسيەتىنەن ايرىلىپ، تولىقتاي اسسيميلياتسيالانۋ قاۋپى بار.

ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ساياسي بيلىكتىڭ تىكەلەي مىندەتى بولۋعا ءتيىس، بىراق تا قازىرگى بيلىكتىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى ءبىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەمىزگە قارسى باعىتتالعان دەۋگە بولادى. مىسالى، «قازاقستاندى كوپ ۇلتتى مەملەكەت دەۋ، جەردى جەكە مەنشىككە ساتۋ، «ەۋرازيا وداعىن» قۇرۋ يدەياسى، «ءۇش تۇرعىلى ءتىل» تۋرالى، «قازاقستاندىق ۇلت» جاساۋ ماسەلەسى - وسىنىڭ ءبارى قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە زياندى، ستراتەگيالىق قاتە ساياسات بولىپ تابىلادى.

دەموكراتيالىق ەلدەردە مەملەكەت قۇرۋشى تيتۋلدى ۇلتتىڭ مۇددەسى تۋرالى داۋرىعىپ ەشتەڭە ايتپايدى، قايتا ءسوز جۇزىندە بارلىق ۇلت تەڭ قۇقىلى، جەكە ادام قۇقىعى بارىنەن جوعارى بولۋى كەرەك دەگەن قاعيدا ۇسىنادى. بىراق تا كۇندەلىكتى ومىردە مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان ساياسي بيلىكتىڭ ماقساتى مەن ءىس-ارەكەتى - قايتكەندە دە ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەت قۇرۋشى تيتۋلدى ۇلتتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ. ەگەر دە بيلىك ونداي ساياسات جۇرگىزبەسە، حالىق ولاردى پاتريوت ەمەس دەپ، كەلەسى سايلاۋدا باسقا ساياسي كۇشكە داۋىس بەرىپ، ولاردى ورنىنان كەتىرەدى. ال بىزدە بولسا ءبارى كەرىسىنشە، ءسوز جۇزىندە ۇلتتىق مۇددە جونىندە كوپ ايتىلادى دا، ءىس جۇزىندە باسقاشا ىستەلەدى.

ەگەر دە قازاق ەلىن سالىستىرمالى تۇردە بايتەرەككە تەڭەسەك، ول بايتەرەك دۇرىس ءوسۋى ءۇشىن، وعان كۇننىڭ جىلۋى، قۇنارلى توپىراق جانە قورەك كەرەك. سول سياقتى قازاق ەلىنىڭ دە دۇرىس وركەندەپ، دامۋى ءۇشىن، ونىڭ ۇلتتىق مۇددەسى قورعالۋعا ءتيىس.

اعاشتىڭ گۇلدەنىپ وسۋىندە ونىڭ تامىرى قانداي رول اتقارسا، ۇلتتىڭ ءومىر ءسۇرىپ دامۋىندا جاستار سونداي رول اتقارادى. بۇگىنگى كۇنى «قازاق ەلى» دەگەن بايتەرەككە قاۋىپ ءتونىپ تۇر. سەبەبى ول اۋرۋعا شالدىققان. ول اۋرۋدىڭ اتى اسسيميلياتسيا جانە جەمقورلىق. بۇل ەكى اۋرۋدىڭ پايدا بولۋى ءبىر-بىرىنە بايلانىستى. سەبەبى انا ءتىلىن، اتا سالتىن ۇمىتىپ ماڭگۇرتتەنگەن ادامدا وتانىنا دەگەن پاتريوتتىق سەزىم، حالقىنا دەگەن مەيىرىمدىلىك بولمايدى. سونان كەيىن ءوز قارا باسىنىڭ مۇددەسىن ويلايتىن جەمقورلار پايدا بولادى.

وعان دالەل - ۇلتىمىزدىڭ بولاشاعى قازىرگى جاستارىمىزدىڭ كوبى انا ءتىلىن، اتا-سالتىن بىلمەيدى، سوندىقتان ونى سىيلامايدى. ياعني، بۇل دەگەنىڭىز - بولاشاقتا قازاق حالقى ءوزىنىڭ قۇندىلىقتارىن جاساپ، ونى دامىتا المايدى دەگەن ءسوز. ولاي بولسا، ول ۇلت تامىرى سولىپ، قۋراعان اعاش سياقتى ءوزىنىڭ تىرشىلىك ءومىرىن توقتاتادى. بۇگىنگى كۇنى قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا وسىنداي قاۋىپ ءتونىپ تۇر. ەندى وسى اپاتتان قۇتىلۋدىڭ قانداي جولى بار؟

قازىرگى كەزدە قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسى تۋرالى ايتقاندى تىڭدايتىن بيلىك، ونى قولدايتىن حالىق بولماي تۇر. بىراق تا مۇنىڭ ءبارى ۋاقىتشا جاعداي. ەرتەڭ بيلىك اۋىسىپ، قوعامدا وزگەرىس بولعاندا، بۇل ماسەلە ءبىرىنشى بولىپ العا شىعادى. سوندا قازاق حالقى ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىن بيىكتەن تالاپ ەتەرى انىق. وسىنداي جاعداي بولا قالعان كۇندە قوعامىمىزدا تۇسىنبەۋشىلىك، قاراما-قايشىلىق بولماۋى ءۇشىن، قازىردەن حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن انىقتاپ الىپ، ونى بەيبىت جولمەن شەشۋىمىز كەرەك.

بۇگىنگى كۇنى قازاق قوعامىندا بەس ساياسي قوزعاۋشى كۇش بار، ولار - حالىق، بيلىك، زيالىلار، وپپوزيتسيالار جانە پاتريوتتار. الداعى ۋاقىتتا وسى بەس ساياسي كۇش ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ، ءبارىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق يدەولوگيا قابىلداپ، الدارىنا ورتاق ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋدىڭ جولىن ىزدەۋى كەرەك. سوندا عانا قوعامدا ءومىر سۇرەتىن بارلىق حالىق ۇلتىنا، دىنىنە، ناسىلىنە، جاسىنا، جىنىسىنا قاراماي، بەيبىت تاتۋ-ءتاتتى، سالاۋاتتى ءومىر ءسۇرىپ، باقىتقا قول جەتكىزەرى انىق.

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 21 (149) 16 مامىر 2012 جىل