قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، ەكس-پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ «حابار» ارناسىنىڭ «شتريحي ك پورترەتۋ. ليدەر» دەرەكتى فيلمىنە سۇحبات بەردى. ءبىز اتالعان سۇحباتتاعى ەكس-پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كەيبىر ويلارىن وقىرمان نازارىنا ۇسىنباقپىز.

«شەشىلمەگەن شەكارا – مەملەكەتتىلىك ءۇشىن باستى قاۋىپ»

شەكارانى سىزىپ، بەكىتپەي – تاۋەلسىز مەملەكەت بولا المايدى. تاجىكستان مەن قىرعىزستاننىڭ اراسىنداعى بىرنەشە شاقىرىم شەكارانىڭ شەشىلمەۋى سوعىس تۋدىرىپ وتىر. سول سەكىلدى ءازىربايجان مەن ارمەنيا دا. مىڭداپ مىسال كەلتىرۋگە بولادى. سوۆەت وداعى مەن قىتاي اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، كوپتەگەن ادام قازا تاپتى. سوسىن بىزدە دە، شقو-دا، جالاڭاشكولدەگى شەكارا ماڭىندا ۇرىس بولىپ، ادامدار قازا تاپتى. ياعني، شەشىلمەگەن شەكارا – مەملەكەتتىلىك ءۇشىن باستى قاۋىپ.

اۋەلى، ءبىز شەكارانى كەلىسۋ ءۇشىن رەسەيمەن، سوسىن قىرعىزستان، تاجىكستان جانە قىتايمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزدىك. بۇل كەلىسسوزدەر 12 جىلعا سوزىلدى.

مەن قىتاي توراعاسىمەن بىرگە ءبىزدىڭ شەكارامىزدى بەكىتىپ جاتقاندا، ارادا بىرنەشە شاقىرىم سىزىلماعان جەر قالعان. كارتوگرافيالىق جاعىنان ونىڭ بالاماسىن تاپتىق، بىراق ول كوڭىلگە قونىمدى بولمادى. ءبىز زەرتتەي باستادىق. سۇراستىردىق. سول كەزدە دەلەگاتسيا قۇرامىندا توقاەۆ بولعان جانە كەلىسسوزدەردى ءساتتى جۇرگىزىپ جاتقان. اقىرىندا كەلىسىمگە كەلىپ، قۇجاتتى قابىلدادىق.

ەكىنشىسى – ەڭ قيىن شەكارا ول – رەسەيمەن اراداعى شەكارا. ەڭ ۇلكەن مەملەكەتارالىق شەكارا بولۋى كەرەك. قىتاي مەن كسرو ءتورت رەت شەشىم قابىلداعان. بارلىعىن قارادىق. اۋىر شارۋا، اۋقىمدى پروبلەما بولدى. ءبىز ۆلاديمير پۋتين ەكەۋىمىز اقىرىندا شەكارانى بەكىتتىك.

«قانداي جەردى سىيلادى؟»

رەسەي سىرتقى ىستەر ءمينيسترى لاۆروۆ «ءبىزدىڭ قازاقستانعا ەشقاشان، ەشقانداي تەرريتوريالىق شاعىمىمىز جوق»، دەپ نۇكتەسىن قويدى. قالعان سۇراقتار ناقتى رەسمي تۇردە قويىلۋى كەرەك. بۇگىن كىم نە دەمەيدى؟ ساياساتكەرلەر، ءبارى ايتادى. بىلەسىز بە، مۇنىڭ ءبارى شىعىس ۋكراينا، قىرىم كونتەكسىندە ايتىلىپ جاتىر. بەردىك، الدىق، جەر سىيلادىق دەگەندەي اڭگىمەلەر بولعان. قانداي جەردى سىيلادى؟ ءبىز التىن وردا مۇراگەرى بولساق، ماسكەۋ كنيازدارى بىزگە الىم-سالىق تولەگەن. ەندى ءبىز 800 جىلدىق تاريحتى قايتا قاراۋىمىز كەرەك پە؟ سوندىقتان مۇنداي مالىمدەمەلەرگە نازار اۋدارۋدىڭ قاجەتى جوق. قازىر ينتەرنەت، ءسوز بوستاندىعى بار. ەڭ باستىسى - رەسەي بيلىگىنىڭ رەسمي ۇستانىمى.

«باتىس ءبىزدى رەسەيدەن بولگىسى كەلەدى»

ءبىزدىڭ قالاۋىمىز - ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىن بىرىكتىرۋ. بىراق، ول باتىسقا ۇنامايدى. ولار قازىر بارلىعىمىزدى رەسەيدەن بولگىسى كەلەدى جانە ونىڭ اينالاسىندا جۇمىس ىستەپ جاتىر. ادامدار قاراپايىم نارسەلەردى تۇسىنبەيدى - بۇل قازاقستان ءۇشىن پايدا. قىتايعا قارسى شۋ دا سىرتتان - بۇل قىتايمەن ارازداسۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ءۇشىنشى كۇش. رەسەيمەن دە سولاي. كوردىڭىز بە؟ مۇنىڭ بارلىعىنىڭ استارى بار.

وپپوزيتسيا تۋرالى: «ولار قورقاقتار»

قورقاقتار. ەگەر سويلەسكىڭىز كەلسە، كەلىڭىز ەلدە سويلەسەيىك. ەگەر وزىڭىزگە سەنىمدى بولساڭىز، وندا بارلىق قيىندىقتاردى موينىڭىزعا الىڭىز جانە دالەلدەڭىز. بۇل جەردە اقشا ۇرلاۋ ادىلەتتى ەمەس. سوندىقتان مەن بۇعان شىدامايمىن. ەڭ وكىنىشتىسى - سول مينيستر، بانكير، باي بولعانداردىڭ بارلىعى ءوزىم نولدەن باستاپ كوتەرگەندەر. ولار ۇرلاپ، ەندى-ەندى تەكسەرىس باستالعاندا، كەتىپ قالادى. بارلىعى سونداي. ماعان سول جەرگە كوشىپ بارعان نەمەسە تۇراتىن بىرەۋدى ايتىڭىزشى؟ جوق، ولاردىڭ ءبارى قاشقىندار. بۇل ولار ءۇشىن ۇيات نارسە. ساتقىندار، ارينە، كوڭىلگە تيەدى.

سەرىكبولسىن ءابدىلدين تۋرالى

مەن سەرىكبولسىن ابدىلدينمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىم. ول كولبيننىڭ قول استىندا ماسكەۋگە تۇراقتى وكىل رەتىندە كەلدى. ول ءبىلىمدى ادام، ەكونوميست. بىزدە مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ كوميتەتىندە جۇمىس ىستەدى.

مەن ونى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋعا كوندىردىم. ونىڭ ۇستىنە، وعان مۇلدەم بەلگىسىز شىمكەنتتەن دەپۋتات بولىپ سايلاندى. ءبىز جاقىن ەدىك. مەن وعان سەندىم. مەن 1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا وتكەن حالىقتىق سايلاۋدىڭ جۇمىستارىمەن ءجۇردىم، ول ءوزىنىڭ جەكە جۇمىستارىمەن ءجۇردى.

يناۋگۋراتسيادان كەيىن، ول قىزمەتىنە كىرىسكەندە: «مەن جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى بولامىن»، دەپ تالاپ ەتە باستادى. شىنىمدى ايتسام، مەن ونى قالامادىم، ويتكەنى ونىڭ امبيتسياسىن، دۇرىس ەمەس قارىم-قاتىناسىن ءبىلدىم. جانە بۇل داۋعا ۇلاستى. باسقا كانديداتتار باس تارتتى نەمەسە الدىن-الا كەلىسكەن. ءسويتىپ ول جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى بولدى جانە حازبۋلاتوۆپەن (رەسەي جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى) دوس بولدى. ول كەڭەستەر ەلدەگى نەگىزگى ورگان دەدى.  «بارلىق بيلىك كەڭەستەرگە!» - دەگەن ۇرانمەن بولشەۆيكتەر اق ءۇيدى اتقىلادى.

سەرىكبولسىن ءابدىلدين ونىمەن بايلانىستا، ول دا بارلىق بيلىك كەڭەستە دەپ شەشتى. پارلامەنت نارىقتىق ەكونوميكاعا قاتىستى كەز-كەلگەن ۇسىنىستارعا توسقاۋىل قويدى. مەن ولاردىڭ كەدەرگى بولاتىنىن ۇنەمى ايتتىم. اكىمدەر دە ماعان ولاردىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە كەدەرگى بولاتىنىن ايتتى.

ءابدىلدين وبلىستاردى ارالاپ: «ءبىز ءبارىن ءوز قولىمىزعا الۋىمىز كەرەك»، - دەپ ءجۇردى. نەنى باسشىلىققا العانىن بىلمەيمىن، قايتقان ادامنىڭ ارتىنان جامان ءسوز ايتپايدى. جالپى ءبىلىمدى، دۇرىس ادام ەدى. ءبىز دوس بولدىق. بىلەسىز بە، ەڭ باستى دۇشپانىڭ دوستارىڭنىڭ ىشىنەن شىعادى ەكەن. ءسويتىپ، ول وزگەردى.

باتىس دەموكراتياسى – ءبىزدىڭ ماقساتىمىز

دەموكراتيا دەيدى. قانداي دەموكراتيا كەرەك؟ كوپپارتيالى جۇيە جوق. ال سوندا پارتيالاردى قولدان جاسايىق پا؟ ول پارتيا قوعامنىڭ ىشىنەن ءپىسىپ، ءوز باعدارلامالارىن جەتىلدىرىپ شىعۋى كەرەك. وزدەرىنىڭ بەلگىلى ەلەكتوراتى بولۋى كەرەك. سوندا عانا پارتيا بولادى. پارتيانى جاساندى تۇردە جاساي المايسىڭ عوي. ءبىز سوعان قاراي كەلە جاتىرمىز. ەڭ باستىسى توقتاپ قالماۋ كەرەك.

باتىس دەموكراتياسى – ءبىزدىڭ ماقساتىمىز. ال ءبىز ءالى جول باسىندامىز. ءبىر جاعىمىزدا رەسەي، ەكىنشى جاعىمىزدا قىتاي. ال ولاردا شە؟ دەموكراتيالارى كوش باسىندا ما؟ بۇل مەملەكەتتەر بىزگە وتە قاتتى ىقپال ەتەدى. ال قىرعىزستان دەموكراتيا ارالى ەكەن. جانىمىز اشيدى، بىزگە باۋىرلاس مەملەكەت. 30 جىلدا قىرعىزستاندا نە ىستەلدى؟ ولاردىڭ ءاربىر پرەزيدەنتتەرىن مەن قولداپ كەلدىم. شاقىردىق. قولداۋ رەتىندە قارجى، نەسيە بەردىك. بىراق ەشتەڭە ىستەلگەن جوق. سوندىقتان، ەكونوميكا – بارلىعىنىڭ نەگىزى.

دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz