الماتى وبلىسىنداعى «سارىوزەك-جاركەنت» اۆتوجولىنىڭ 40-شاقىرىمىنان وڭعا قاراي، 4-5 شاقىرىم جەردە، قازىر «قارلىعاش» اتالاتىن شاعىن عانا اۋىل بار. جەتىسۋدىڭ اتاقتى سۇلتانى تەزەك تورە نۇرالىۇلىنىڭ قورىمى سول اۋىلدا. تەزەك تورەنىڭ 200 جىلدىعىنا وراي، كوپشىلىكتىڭ سۇراۋىمەن وبلىس اكىمى ا. باتالوۆتىڭ تاپسىرماسىمەن اۋىلدىڭ جولىنا اسفالت توسەلىپ، وعان اۋىل تۇرعىندارى كەرەمەتتەي ريزاشىلىعىن بىلدىرۋدە.

الماتى وبلىسى، كەربۇلاق اۋدانىنا قاراستى بۇل جەرلەر، بەلگىلى التىنەمەل اسۋىنىڭ ەتەگىندە، القاپ ەجەلدەن «ماقپال» دەپ اتالادى. ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپ ايتىلىپ كەلە جاتقان بۇل قاسيەتتى ورىندى، قازىرگى كۇندە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ كوبى كورسەتە الادى. قازىرگى ۋاقىتتاردا جاريالانعان رەسەي يمپەرياسى زامانىنداعى اسكەري كارتالاردا دا تەزەك تورە قورىمى كورسەتىلگەن.

2021 جىلعى شىلدە ايىنىڭ باسىندا «تەزەك تورە-200» حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا دايىندىق رەتىندە اكادەميك ن. قاپالبەكۇلى ۇيىمداستىرعان،  الماتى-نۇر-سۇلتاننان كەلگەن عىلىمي-تانىمدىق ەكسپەديتسيا عالىمدارىمەن بىرگە بولىپ، ولشەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ولاردىڭ پىكىرلەرىن ەستۋدىڭ رەتى كەلگەن ەدى.

جالپى، سۇلتاندار قورىمى ۇلگىسىندە، قىش، سامان، تاس سياقتى جەرگىلىكتى تابيعي ماتەريالداردان قورىمدى قورشاي سوعىلعان دۋالدىڭ بيىكتىگى 2 مەترگە جۋىق، ۇزىندىعى – 20, ەنى – 15 مەتر، ال قورىمنىڭ اۋماعى  300 شارشى مەتردەي بولعاندىعى انىقتالدى.

قورشاۋ ىشىندە قازىر ءۇيىلىپ توبە بولىپ جاتقان مازاردىڭ ورنى كەزىندە ساۋلەتتى كۇمبەز بولعاندىعىن بىردەن اڭعارۋعا بولادى. ۇرپاق ساباقتاستىعىمەن جەتكەن دەرەك بويىنشا تەزەك تورەنىڭ ايگىلى كۇمبەزىنىڭ ورنى وسى جەر!

ۋاقىت وتكەن سايىن رەسەي قىسىمىنىڭ كۇشەيىپ، وتارشىلدىق پيعىلىنىڭ ارتا تۇسكەنىن ءدال سەزىنە بىلگەن تەزەك تورە 1877-78 جىلدارى كوزى تىرىسىندە, الدىمەن وسى قورىمدى قورشاتىپ، ودان كەيىن وزىنە ارناپ وتە ساۋلەتتى، ەڭسەسى بيىك كۇمبەز سوقتىرادى. بۇل كۇمبەز تۋرالى نايمان رۋىنىڭ اتاقتى تۇبەك اقىنى «شاعان بۇعىدان كورىندى كوك كۇمبەزىڭ...» دەپ جىرلاعانى بەلگىلى.

1879 جىلدىڭ شىلدە ايىندا تەزەك تورە قايتىس بولادى دا، وسيەتى بويىنشا ءوزى تۇرعىزىپ قويعان وسى كۇمبەزگە جەرلەنگەن. سول كۇندەرى قازاق دالاسىنا، ءيىسى قازاقتىڭ قابىرعاسىن قايىستىرىپ، كوڭىل ايتقان جىر سۇلەيى، زامانداسى ءسۇيىنبايدىڭ تەڭدەسسىز تۋىندىسى «تەزەك تورەنى جوقتاۋ» اتتى ەكى بىردەي جوقتاۋ ولەڭدەرى تارالىپ كەتتى.

زەرتتەۋ جۇمىسى ناتيجەسىندە كۇمبەزدىڭ ىرگەتاسى قالانعان بولىگىنىڭ ديامەترى 8-10 مەتر بولعانى انىقتالدى.

بىزدەرگە كەيدە «تەزەك تورە نەگە ۇلى عالىم شوقان جاتقان «كوشەن توعانداعى» قورىمعا جەرلەنبەگەن، اراسى اسا الىس تا ەمەس قوي؟» دەگەن سۇراقتار بەرىلىپ قالادى. ونىڭ جاۋابىن بىلايشا پايىمدايمىز: «...تەزەك تورەنىڭ اكەسى نۇرالىنىڭ ەسىمى 1825 جىلعى جازبالاردا كەزدەسپەگەندىگى، ول كىسىنىڭ ەرتەرەك قايتىس بولعاندىعىنان شىعار، ولاي بولسا، اۋىز ادەبيەتىندەگى «حان يەم بەس جاسىندا جەتىم قالعان...» دەپ ايتىلاتىنى شىندىققا جاناسادى. سوندىقتان، بۇل جەرگە الدىمەن، شامامەن 1790 جىلدارى تۋىپ، 1825 جىلدارى قايتىس بولعان نۇرالى ءادىلۇلى ابىلايحانوۆ سۇلتان جەرلەنگەن...».  كەيىن، 1860 جىلى جەتىسۋ وڭىرىندە كەنەتتەن تارالعان اسا قاۋىپتى ىندەت-شەشەكتەن تەزەكتىڭ 55-60 جاستار شاماسىنداعى اناسى، اۋىزەكى شەجىرەلەردە ايتىلمايتىن، بىراق، تاريحي قۇجاتتاردا ەسىمى كەزدەسەتىن، 35-40  جاسار باۋىرى شەرالى،  12 جاسار ۇلى سادۋاقاس جانە كەنجە ۇلى  سانياز قايتىس بولعان. تەزەك تورەنىڭ ۇيعارىمىمەن ولاردىڭ بارلىعى دا وسى  قورىمدا جەرلەنەدى.

اۋىز ادەبيەتىندەگى ءسۇيىنبايدىڭ، باسقا دا اقىنداردىڭ تەزەككە كوڭىل ايتۋى وسى وقيعامەن بايلانىستى.  باسقا دا ەت جاقىن اعايىن-تۋىستارىنىڭ بىرقاتارىنا دا وسى جەردەن توپىراق بۇيىرعان.

سودان باستاپ، بۇل قورىم تەزەك تورەنىڭ وتباسىلىق قورىمى بولىپ سانالعان. سوندىقتان، تەزەك تورە ونىڭ اۋماعىن قورشاتقان جانە ىشىندە وزىنە دە كۇمبەز سالدىرعان.

تورەنىڭ كوزى تىرىسىندە سالدىرعان كۇمبەزى تۋرالى بىرەر ءسوز ايتتىق. وكىنىشكە وراي، پاتشالىق رەسەيدىڭ جىمىسقى وتارلاۋ ساياساتى ارقاسىندا التىنەمەل وڭىرىنە جەر اۋىپ كەلگەن «پەرەسەلەن» مۇجىقتار اسقان كورگەنسىزدىك تانىتىپ، جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان، كۇش كورسەتىپ، الدىمەن وسى قورىمنىڭ دۋالىن، ودان كەيىن تەزەك تورەنىڭ كۇمبەزىن دە بۇزىپ، كىرپىشتەرىنەن وزدەرىنە ءۇي تۇرعىزىپ الادى.

الايدا، ولاردىڭ قۋانىشتارى ۇزاققا سوزىلماعان. سەبەبى، سول ماڭدا بولعان جەر سىلكىنىسىنەن ورىستاردىڭ ۇيلەرى تۇگەل قۇلاپ، ءبىراز ادامدارى (اۋىزەكى اڭگىمەلەردە 17 ادام دەپ ايتىلادى) ءۇيىندى استىندا اجال قۇشادى.

بۇل وقيعانى ەستىگەن قازاقتار جان-جاقتان جينالىپ كەلىپ، «سەندەر ءبىزدىڭ حان يەمىمىزدىڭ ارۋاعىن قورلادىڭدار، ول اسا قاسيەتتى كىسى بولعان. اللا تاعالا سول ءۇشىن جازالارىڭدى بەردى» دەپ، قالعان ورىستاردى قىرىپ تاستاي جازدايدى.

زارەلەرى ۇشىپ، قورىققان «پەرەسەلەن» مۇجىقتار قالعان كىرپىشتەردى قورىم اۋماعىنا قايتادان تاسىپ، بەي-بەرەكەت قالدىرىپ كەتەدى.

سونشا ۋاقىتتان بەرى ىلعال مەن كۇننىڭ تابيعي اسەرىنەن كىرپىشتەر ۇگىتىلىپ، ۇيىندىگە اينالعانى وسى كۇندەردە انىق كورىنىپ جاتىر.

وسى جەردە ءوز تاراپىمىزدان كەلەسىدەي ۇسىنىس ايتقىمىز كەلەدى:

قورىمداعى 200 جىلدان بۇرىن سالىنعان كوپتەگەن بەيىتتەر، دۋالى مەن كۇمبەز بۇزىلماي تۇرعان بولسا، حالقىمىزدىڭ ساۋلەت ونەرىن كورسەتەتىن قۇندى تاريحي جادىگەرگە اينالار ەدى! ونىڭ ۇستىنە، بۇل كۇمبەز، قورىمنىڭ دۋالى، باسقا بەيىتتەر باسقىنشىلاردىڭ «ۆانداليزمدىك» ارام پيعىلىمەن، كىسى قولىمەن بۇزىلىپ كەتكەن، ولاي بولسا مۇمكىندىگىنشە، العاشقى نۇسقاسىنا ساي قالپىنا كەلتىرىلسە قايتەر ەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى!

...ەگەر «تەزەك تورە» قورىمىنا مەملەكەت تاراپىنان كوڭىل ءبولىنىپ، قورشاۋ-دۋالى مەن كۇمبەزى جاڭعىرتىلىپ، قايتا قالپىنا كەلتىرىلسە جانە سول ماڭعا اۆتوتۇراق، ساياباق، اسحانا، قوناقۇي، اجەتحانا سياقتى نىساندارى بار تۋريستىك كەشەن سالىنسا نۇر ۇستىنە نۇر بولادى ەمەس پە؟ ودان كەيىن ءتيىستى جارناما جۇمىسىن جۇرگىزىپ، الىس-جاقىن ەلدەردەن تۋريستەر تارتۋ قاجەت. جالپى، بۇل ماسەلە شوقان ءۋاليحانوۆ جاتقان جەرگە دە قاتىستى، ول جەرگە دە اتالمىش تۋريستىك كەشەن سالۋدى، سونداي-اق ەل ىشىندە «جوشى ورى» نەمەسە «جوشى ارانى» دەپ اتالاتىن، كەم دەگەندە 700 جىل بۇرىن قازىلعان، ۇزىندىعى 60 شاقىرىمعا جۋىق وردىڭ تاس جول ماڭىنداعى ءبىر بولىگىن اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالدىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

قورىتا ايتقاندا، بولاشاقتا تۋريستىك الەۋەتى اسا جوعارى بولاتىن، شوقان جاتقان «كوشەن توعان»، «جوشى ورى» جانە «تەزەك تورە قورىمىن» قايتادان جاڭعىرتىپ، قالپىنا كەلتىرۋ، ماڭىنا تۋريستىك كەشەندەر سالۋدى ۇسىنامىن.

الماتى وبلىسى كەربۇلاق اۋدانىندا شوقان جەرلەنگەن «كوشەن توعان»، كوشەن تورە سالدىرعان ەگىستىك سۋارۋ كانالدارى، شوقان مۋزەيى مەن ەسكەرتكىشى - «جوشى ورى» -  «تەزەك تورە قورىمى»، تەزەك تورە مەن بولتىرىك شەشەنگە قويىلعان ەسكەرتكىش، التىنەمەل اسۋى جانە التىنەمەل ۇلتتىق قورى بىرىكتىرىلگەن تۋريستىك باعىت اشۋدى دا بارلىق مۇددەلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، باسقا دا ۇيىمدار مەن ازاماتتاردىڭ نازارىنا ۇسىنامىن.

وسىنداي يگى ىستەرمەن اينالىساتىن ەلىمىزدەگى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار، ازاماتتىق، قوعامدىق ۇيىمدار، يۋنەسكو بولىمدەرى بار بولسا، قولداۋلارىن سۇرايمىن.

ءوز تاراپىمىزدان جوبا ازىرلەپ، ۇسىنۋعا دايىنبىز.

اتالعان قورىمداردا جەرلەنگەن اتا-بابالارىمىزدىڭ، بارشا مۇسىلمان باۋىرلارىمىزدىڭ رۋحتارىنا تاعزىم ەتىپ، دۇعا ەتىڭىزدەر!

باعدات اقىلبەكوۆ

تالدىقورعان-كەربۇلاق اۋدانى

Abai.kz