سارىشۋاش جىراۋ. قابانباي باتىر، كوزەلىم!
سۋرەتتە - قابانباي باتىر، سۋرەتشى ن.وتەپباەۆتىڭ جۇمىسى
قاراقۇلىنىڭ مۇحامەتشەسى (مۇحامەتجان) دەگەن قاريا 1953 جىلى ءبىر كەزدەسكەنىمدە: «قاراعىم، بۇرىنعى دانالار ايتقان ءسوز ەدى، اتا-بابالارىمىز بىزگە جاتتاتتى، ەندى سەندەر جازىپ الىپ ساقتاڭدار، ءتۇبى ءبىر كادەگە جارار، «اسىل پىشاق قىن تۇبىندە جاتپاس»، - دەپ ءبىر توقتاپ، ودان ءارى بىلاي دەگەنى ەسىمدە، - قازاق-قالماقتىڭ جاۋگەرشىلىگى زامانىندا ۇيسىندە سارىشۋاش جىراۋ دەگەن كورىپكەل اۋليە ءوتىپتى. جاقىندى جاقىنىم دەپ وزىنە تارتپايدى ەكەن، الىستى الىسسىڭ دەپ بەتىنەن قاقپايدى ەكەن. ءبيدىڭ ادىلىنە كوشىپ وتىراتىن قاسيەتىن قادىرلەگەن ەلى الدىنان باتاسىن الىپ تاراساتىن بولعان. قابانباي باتىردىڭ ناۋقاسى سال تارتىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، سارىشۋاش شەشەن ەلىنىڭ يگى جاقسىلارىن ەرتىپ، كوڭىلىن سۇراۋعا بارادى. سوندا وسى تولعاۋدى ايتادى» - دەپ اڭگىمەلەپ ەدى. سۇڭعىلا قاريا 1964-1965 جىلدارى شاماسىندا جانسۇگىروۆ سەلوسىندا (تالدىقورعان وبلىسى اقسۋ اۋدانى) 100 جاسقا تاقاپ بارىپ دۇنيە سالدى. اڭگىمەگە بۇركىتبەك، بۇقپانتاي دەگەن اقساقالدار دا قاتىسىپ، تولعاۋدىڭ كەيبىر تۇستارىن تولىقتىرىپ وتىرىپ ەدى.
جازىپ الۋشى - ابدىكارىم حاسەنوۆ،تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
ۋا، قابانباي، كوزەلىم،
ەسكىدەن قالعان كوز ەدىڭ.
جاقسى مەن جايساڭ جينالسا،
جىلقىدا قىلاڭ، بوز ەدىڭ.
باتىرلىق، ەرلىك دەگەندە،
جايىلعان جۇرتقا ءسوز ەدىڭ.
سۋرەتتە - قابانباي باتىر، سۋرەتشى ن.وتەپباەۆتىڭ جۇمىسى
قاراقۇلىنىڭ مۇحامەتشەسى (مۇحامەتجان) دەگەن قاريا 1953 جىلى ءبىر كەزدەسكەنىمدە: «قاراعىم، بۇرىنعى دانالار ايتقان ءسوز ەدى، اتا-بابالارىمىز بىزگە جاتتاتتى، ەندى سەندەر جازىپ الىپ ساقتاڭدار، ءتۇبى ءبىر كادەگە جارار، «اسىل پىشاق قىن تۇبىندە جاتپاس»، - دەپ ءبىر توقتاپ، ودان ءارى بىلاي دەگەنى ەسىمدە، - قازاق-قالماقتىڭ جاۋگەرشىلىگى زامانىندا ۇيسىندە سارىشۋاش جىراۋ دەگەن كورىپكەل اۋليە ءوتىپتى. جاقىندى جاقىنىم دەپ وزىنە تارتپايدى ەكەن، الىستى الىسسىڭ دەپ بەتىنەن قاقپايدى ەكەن. ءبيدىڭ ادىلىنە كوشىپ وتىراتىن قاسيەتىن قادىرلەگەن ەلى الدىنان باتاسىن الىپ تاراساتىن بولعان. قابانباي باتىردىڭ ناۋقاسى سال تارتىپ جاتىر دەگەندى ەستىپ، سارىشۋاش شەشەن ەلىنىڭ يگى جاقسىلارىن ەرتىپ، كوڭىلىن سۇراۋعا بارادى. سوندا وسى تولعاۋدى ايتادى» - دەپ اڭگىمەلەپ ەدى. سۇڭعىلا قاريا 1964-1965 جىلدارى شاماسىندا جانسۇگىروۆ سەلوسىندا (تالدىقورعان وبلىسى اقسۋ اۋدانى) 100 جاسقا تاقاپ بارىپ دۇنيە سالدى. اڭگىمەگە بۇركىتبەك، بۇقپانتاي دەگەن اقساقالدار دا قاتىسىپ، تولعاۋدىڭ كەيبىر تۇستارىن تولىقتىرىپ وتىرىپ ەدى.
جازىپ الۋشى - ابدىكارىم حاسەنوۆ،تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
ۋا، قابانباي، كوزەلىم،
ەسكىدەن قالعان كوز ەدىڭ.
جاقسى مەن جايساڭ جينالسا،
جىلقىدا قىلاڭ، بوز ەدىڭ.
باتىرلىق، ەرلىك دەگەندە،
جايىلعان جۇرتقا ءسوز ەدىڭ.
قايعى شەككەن ەلىڭنىڭ،
جىلاعانىن جۇباتىپ،
قيسايعان كوشىن تۇزەدىڭ.
ايتىپ، ايتپاي نە كەرەك،
كۇندەردەن كۇن وزعاندا،
جاتىرمىسىڭ، ەسىل ەر،
تاڭىرىدەن تىلەپ تەز ءولىم.
قابانباي ناۋقاس دەگەندە،
ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ۇيىقتاماي،
ورتەندى، كۇيىپ وزەگىم.
سوندا-داعى جارقىنىم،
قۋسىرما جاقتى سارناتقان،
ايتسام با دەپ كەلىپ ەم،
كوڭىلگە دەمەۋ - ءسوز ەمىن.
دۋلاتقا سالدىم ءبىر حابار،
البانعا جەتتى ءبىر شابار.
ءۇيسىننىڭ جيىپ كىسىسىن،
ارىزداسىپ قالسام دەپ،
ارقاعا تارتتىم ءبىر ساپار.
ات جالىن جارتىپ مىنگەلى،
جورىقتا تالاي ءجۇرىستىم.
قالماقتاعى قالدەن حان،
قالدەن حانمەن ۇرىستىڭ.
اقيعان، استام نويانىن
اعىپ ءوتىپ قۇلاتتىڭ.
سولقىلداعان مىرزاسىن،
سوعىپ ءوتىپ سۇلاتتىڭ.
ات شاشادان قان اقتى.
قان شاشىراپ تاڭ اتتى.
قانعا ۇيىپ، كۇن باتتى.
جاماندارعا جان ءتاتتى،
ساراڭ بايعا مال ءتاتتى،
ۇيىنەن شىقپاي بۇعىستى.
زارپىڭا شىداماي،
تەلىمى شىعىپ، تەنتىرەپ،
اڭىراعان كوپ قالماق،
جوڭكەنىڭ ارعى بەتىنە،
ەرەننىڭ كۇنگەي شەتىنە،
قونىسىن تاستاپ، ىعىستى.
قول اعاسى ەر قاباڭ،
قۇجىناعان قىتايى،
قاپتاپ توپان سۋىنداي،
جەردىڭ ءجۇزىن باسقاندا،
زامان اقىر بولدى دەپ،
جان-جاعىنا الاقتاپ،
حان ابىلاي ساسقاندا،
باستىرمان دەپ جەرىمدى،
بەرمەيمىن دەپ ەلىمدى،
ەسەنگەلدى، ەر شوڭاي،
ات شاپشىتىپ اسپانعا،
جەكپە-جەككە شاقىرىپ،
ايبات شەگىپ، اقىرىپ،
كەس-كەستەپ الدىن توسقاندا،
قوي دەگەنگە قويماعان،
جاۋ بەتىندە ويناعان،
قاندى بالتا تاۋاسار،
«قاپتاعايلاپ» قاساقايىپ،
شوبىنە شاۋىپ بارعاندا،
جىلان جەپ، جۋا ساسىعان،
كۇش-قايراتى تاسىعان،
كوگۇن دەگەن ءبىر زاڭعار،
كەزەگىنە العاندا...
ۇركەر مەن ايداي توعىسىپ،
قىلىش، نايزا قاعىسىپ،
جەكپە-جەك ۇرىس سالعاندا،
بۇدان دا جان قالماس دەپ،
قالىڭ قازاق قايعىرىپ،
كۇدەر ءۇزىپ قالعاندا...
باتاگويى ەر تاڭات،
توسكە شاپقان ءور تاڭات،
ات قويۋعا وقتالىپ،
سابىر عىپ، تاعى توقتالىپ،
ءبىر سۋىرىپ قىلىشىن،
قىنىنا قايتا سالعاندا،
قىتاي، قازاق دەمىگىپ،
قاراۋمەن كوزى تالعاندا،
جاساعان يەم جار بولىپ،
قاپىسىنا كەلتىرىپ،
ەر كوگۇندى ءولتىرىپ،
تاۋاسار سىندى باتىرىڭ،
باسىن كەسىپ العاندا،
ماتايداعى مايلىباي،
قاسقاراۋدا مولداباي،
دۋلاتتاعى ەر بوكەي،
ءتاتتىباي مەن ولجاباي،
كەرەيدەگى ەر جاباي.
كوكجارلى باراق، تۇرسىمەتباي،
كوتەرىلىپ كوپ قازاق،
اتا ارۋاعىن شاقىرىپ،
ايقاي-سۇرەڭ سالعاندا،
قاراكەرەي قابانباي،
تۋ تۇبىندە تۇرعانسىڭ...
قۋ داۋىستى قۇتتىباي،
بۇقار جىراۋ، سارىشۋاش،
كەڭەسىنە مويىن بۇرعانسىڭ،
شامىرقانىپ، شامدانىپ،
قۋباسقا قامشى ۇرعانسىڭ.
قالىڭ توبىن قاق جارىپ،
دۇشپاندى قويداي قىرعانسىڭ.
زارپىڭا شىداماي،
تەلىم بوپ كاپىر جوسقاندا،
باتىردىڭ قارتى بوگەنباي،
قايراتقا قايرات قوسقاندا.
وتكەن كۇندە بەلگى جوق،
كونەلەرگە قانىقتاي،
بالالارعا تانىقتاي.
سول ەرلەردى كورگەنمىن،
جازمىشتان وزمىش جوق دەگەن،
سالعانىنا ءتاڭىرىنىڭ
ءاۋ باستان-اق كونگەنمىن.
......................................
ارعى اتاسى سەيىلحان،
سەيىلحاننان تاراعان،
سەگىز ارىس تۇرىكپەن،
قىزىلباستان قىز داۋلاپ،
بالقان تاۋدىڭ باسىنان،
ارلى-بەرلى ۇرىككەن.
قابانبايلاپ شاپقانعا،
كاق ايرىلىپ جول بەرگەن،
قابانبايدان كەلدىم دەگەنگە،
اتىنان ءتۇسىپ قول بەرگەن،
جيدەلى-بايسىن جايلاعان.
كەلەلەپ تۇيە ايداعان.
توقسان باۋلى وزبەك-سارت.
سامارقانى سانسىز باپ،
بۇقارا-ءشارىپ اراسى،
قابانباي دەسە تاق ۇرعان،
نايزا ۇستاعان بالاسى.
دۇعاسىنان تاستاماي،
باتا وقىعان باباسى!
ەر قابانباي، كوزەلىم،
ەسكىدەن قالعان كوز ەدىڭ.
بايسالمەنەن ويلاسام،
قايراتىڭا باق تۇرعان،
ابىلاي سىندى تورەڭىز،
قاسىڭا اكەپ تاق قۇرعان -
توعىز تاڭبا نايماننان،
توعىز قۇيرىق تۋ الىپ،
توعىز تۇمەن قول شىقسا،
قول اعاسى - قابانباي!
التى شەكتى ارعىننان!
التى قۇيرىق تۋ الىپ،
التى تۇمەن قول شىقسا،
قول اعاسى - قابانباي!
توقسان باۋلى وزبەك پەن،
قول قۇيرىقتى، قىل جالاۋ
قاندى تەلپەك، سەكسەن شوق،
قالماققا جورىق - جول شىقسا.
كۇن كوزىنە سىيماعان،
اي جۇزىندە ايىلىن جيماعان،
الاشتىڭ اۋىر قولىنا،
اعالىققا ۇناعان -
دارابوزىم - قابانباي!
قارىنداسقا قايىرىم،
اتا-بابا ءىسى ەپ،
كوتەرىلىپ كۇللى الاش
ات قۇلاعىن تەڭەسە،
قاراكەرەي قابانباي،
قول باستارلىق كىسى دەپ،
ءوزىڭدى اعا تۇتىنعان،
جۇرتىڭا تىلە اماندىق.
ۋا، قابانباي، كوزەلىم،
ەسكىدەن قالعان كوز ەدىڭ!
بۇل ناۋقاستان ساۋىقساڭ، -
ەركەلىگىن كەشىرگەن،
اق ءسۇتىن بەرىپ وسىرگەن، -
قۋاناتىن ءوز ەلىڭ!
بۇل ناۋقاستان وڭالماي،
باقيعا بەت بۇرساڭ، -
جاۋ ءتيدى دەسە جات الماي،
و شەتىنە ءبىر شىققان،
بۇ شەتىنە ءبىر شىققان،
كوكىرەكتى كەك كەرنەپ،
كوز جاسىڭدى مىڭ سىققان -
جىلايتىن تاعى ءوز ەلىڭ!
اجالعا بەرسىن سابىرلىق،
تاڭىرىدەن سونى تىلەدىم.
ايىرىلعان سوڭ تەڭ-تۇستان،
مەن قارتىڭدا ءسان بار ما؟!
كەۋدەڭنەن ۇشسا شىبىنىڭ،
دەنەدە ساسىق ءمان بار ما؟!
قولىمنان سۋسىن ۇسىنىپ،
باسىڭدا ءوزىم تۇرايىن،
مىنەجات قىپ قۇدايعا،
جانىڭدى قىي دەپ سۇرايىن!
رەداكتسيادان: سارىشۋاش اۋليە-جىراۋ - قابانباي باتىردىڭ زامانداسى بولعان ادام ەكەن. جىراۋ بابامىزدىڭ عۇمىر جولى مەن مۇرالارى تۋرالى تەرەڭىرەك بىلەتىندەر abai-akparat@mail.ru ەلەكتروندى پوشتاسىنا حات جولداۋىنا نەمەسە 8-727-396-90-71 تەلەفونىنا حابارلاسۋىنا بولادى.
«اباي-اقپارات»
