2016 جىلى مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتاعان بۇلدىرشىندەر «الىپپەسىز» «ساۋات اشقان» بولاتىن. ياعني عاسىردان استام تاريحى بار «الىپپەنىڭ» ورنىن «ساۋات اشۋ» دەگەن وقۋلىق باسىپ، ول اتا-انالاردىڭ، قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىرعان-دى. سول كەزدە، جاڭا وقۋ جىلىنىڭ قوڭىراۋى سوعىلعاندا، بەكبولات تىلەۋحان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆكە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، ماسەلە كوتەرگەن ەدى.

«1913 جىلى الاش ارداگەرى اxمەت بايتۇرسىنوۆ باسىپ شىعارعان،   ميلليونداعان جاسوركەنگە وقۋدى، جازۋدى ۇيرەتكەن، قازاققا رۋحاني ازىق بولىپ كەلگەن، ءتىلى جەڭىل، 105 جىلدىق تاجىريبەدەن وتكەن «الىپپە» نەدەن جازىقتى بولدى؟ ەرلان كەنجەعاليۇلى، وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزشى»، – دەدى دەپۋتات. دەپۋتاتتىڭ بۇل سۇراعىنا ەكس-مينيستر ناقتى جاۋاپ بەرە الماعان كۇيى ەل ءىشىن ۇلارداي شۋلاتىپ بەرتىندە قىزمەتىنەن بوسادى. قازىر ونىڭ قايدا جۇرگەنى بەلگىسىز. ال بار كىتاپقا باس بولعان – «الىپپەمىز» ءبىلىم ورداسىنا جاڭارىپ، جارقىراپ، مازمۇنىن عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەرمەن بايىتىپ، قايتا ورالىپ جاتىر. «الىپپەنىڭ» قايتا ورالۋىنا وراي رەداكتسيامىزعا ماقالا جولداعان ءماجىلىس دەپۋتاتى: «بۇل «الىپپە» تۇگەلدەي ا.بايتۇرسىنوۆ ۇلگىسىمەن قۇراستىرىلىپتى. ەڭ الدىمەن سوعان قۋاندىق»، –دەيدى.

رەداكتسيادان

قازاق تىلىنە مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن بالداي باتىپ، سۋداي ءسىڭىپ كەتكەن سوزدەردىڭ ءبىرى – «الىپپە».

اراب الفاۆيتىندەگى «اليف» جانە «بي» اتتى العاشقى ەكى ءارىپتىڭ قوسىندىسىنان شىققان بۇل ءسوز جەر شارىنداعى ەكى ميللياردتان استام مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ تىلىنە ورامدى، جۇرەگىنە جاقىن. قازاقتىڭ ارعى زامان عۇلاماسى ءال-فارابيدەن باستاپ دانىشپان ابايعا دەيىنگى بارشا ارداقتىلارى ءدال وسى «الىپپەمەن» ساۋات اشىپ، عىلىم-ءبىلىم مەن دانالىقتىڭ قۇپياسىن مەڭگەرگەن.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن بۇعان دەيىن ءتاپ-ءتاۋىر قالىپتاسا باستاعان وتاندىق ءبىلىم جۇيەسىنىڭ اپىر-توپىرىن شىعارعان ە.ساعاديەۆ دەيتىن مينيستر ۇلتىمىزدىڭ تالاي بۋىنىن ءبىلىم الەمىنە جەتەكتەۋمەن كەلگەن «الىپپەسىنەن» ايىردى. بۇل ۇلتتىق تاربيەنىڭ تامىرىنا بالتا شابۋمەن بىردەي ەدى.

ۇلتسىزدانۋعا اكەلەتىن مۇنداي وسپادارلىققا قارسى شىعىپ، ءبىز كەزىندە ۇكىمەت باسشىسىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، دابىل قاقتىق. پارلامەنتكە كەلگەن كەزىندە مينيستر مىرزانىڭ وزىنە دە توتەسىنەن سۇراق قويدىق. بىراق جارىتىمدى جاۋاپ المادىق.  بارىن ۇزىن-سونار كەڭ تۇساۋعا سالا ءجۇرىپ، سوڭىن سيىرقۇيىمشاقتاندىرىپ جىبەردى. كەيىن ءبىلىم سالاسىنا جاڭا مينيستر ا.ايماعامبەتوۆ كەلگەندە ونىڭ الدىندا دا «الىپپە» ماسەلەسىن كوتەردىك. بۇل جولعى جاۋاپ ناقتىراق بولدى. ماسەلەنى مۇقيات قاراپ، الداعى جىلداردا «الىپپەنى» قايتارۋعا ۋادە ەتتى. ەندى مىنە، سول سەرت ورىندالىپ، اسەم بەزەندىرىلگەن «الىپپە» جارىققا شىعىپتى. ءۇمىت پەن كۇدىك ارالاس كۇيدە وقىپ شىقتىق. ەندى العان اسەرىمىزبەن بولىسەيىك.

ءبىز الاش كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆتى كورگەن جوقپىز، بىراق ۇلت ۇستازى قالىپتاستىرعان «باستاۋىش»، «بايانداۋىش» سياقتى قازاقي ۇعىمعا وتە جاقىن تەرميندەرىمەن ساۋات اشتىق. دەمەك، احاڭنىڭ شاراپاتى بىزگە دە ءتيدى.

كەڭەس زامانىندا ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ شىعارمالارىن بىلاي قويعاندا، ونىڭ اتىن اتاۋعا دا تىيىم سالىنعانى بارشامىزعا بەلگىلى. كىتابى باسىلىپ، ەسىمى اتالماسا دا «عالىمدىق حاتى مەن جاقسى اتى» سوڭىندا قالىپ، حالقىمەن بىرگە جاسادى. بۇل «الىپپە» تۇگەلدەي ا.بايتۇرسىنوۆ ۇلگىسىمەن قۇراستىرىلىپتى. ەڭ الدىمەن سوعان قۋاندىق.

قازاقتا «الىپپە» جاساۋ احاڭا دەيىن دە بولعان. بىراق ءساتسىز بولعان. ورىس دوستارى «يۆان الەكسەەۆيچ» دەپ اتاعان بالقوجا ءبيدىڭ نەمەرەسى ىبىراي التىنسارين اقساقالدىڭ 1864 جىلى شىعىپ، ورىستىڭ كيريلل الفاۆيتىمەن جاسالعان «قازاق حرەستوماتياسى» قازاق بالالارىنىڭ ساۋاتىن ورىسشاعا دا، قازاقشاعا دا جارىتىپ اشا المادى. ۇلتتىق داستۇردەن تامىر تارتپاعان، تازا  ورىس «ازبۋكاسىنىڭ» نەگىزىندە دايىندالعان بۇل كىتاپ سول زاماندا اشىلعان ورىس-قازاق مەكتەپتەرىندە، اشىعىن ايتساق «بۇراتانا»، «تۇزەم» دەپ كەمسىتىپ ايتىلعان «شكولداردا» وقىتىلعانىمەن ۇلت كىتابىنا اينالمادى.

كەڭەس زامانىنىڭ عالىمدارى «قازاقتىڭ دوسى»، «ءبىلىم شاشقان»، «اعارتۋشىلىق جاساعان» دەپ توبەگە كوتەرگەن ن.ي.يلمينسكي، ا.ە.الەكتوروۆ دەيتىن ميسسيونەرلەردىڭ تۇپكى ماقساتى قازاقتى اۋەلى ورىستاندىرۋ، كەيىن شوقىندىرۋ ەدى. مۇنى كەزىندە پروفەسسور م.مىرزاحمەتوۆ جازۋىنداي-اق جازدى.

مىنە، وسى ا.الەكتوروۆتىڭ «ازبۋكا دليا ۋچەنيكوۆ ناچالنىح رۋسسكو-كيرگيزسكيح شكول» (1891), ا.ۆاسيلەۆتىڭ «بۋكۆار دليا كيرگيزسكيح شكول» (1912) دەيتىن كىتاپتارىنىڭ دا تۇپكى ماقساتى جىمىسقى بولعاندىقتان تىنىسى تار بولىپ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كادەسىنە جاراي قويعان جوق.

احمەت بايتۇرسىنوۆ وسىنىڭ ءبارىن كورىپ، ءبىلىپ ءوستى. قازاق بالاسىن ءبىلىم تورىنە شىعارۋدى ماقسات ەتكەن ونىڭ 1912 جىلى شىققان «وقۋ قۇرالى» مەن كەيىن سونى زامان تالابى مەن وقىتۋ تاجىريبەسىنە ساي تولىقتىرىپ جاساعان «جاڭا الىپپەسى» بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتتى.

ءا.جۇماباەۆا، ن.قۇرمان، ب.سابدەنوۆانىڭ اۆتورلىعىمەن بيىل شىققان «الىپپە» ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ ءىلىمىن باسشىلىققا الىپتى.

اۆتور دەگەننەن شىعادى. كەيىنگى جىلداردا وقۋلىقتى كىم كورىنگەن جازاتىن بولدى. ءبىز بۇرىن دا ايتقانبىز، قازىر دە قايتالاساق ارتىق بولماس: «شىمشىق سويسا دا قاساپشى سويۋ كەرەك».

وقۋلىقتى عالىم جازۋى كەرەك، ول جاي عالىم ەمەس، پەداگوگ بولۋى كەرەك. بىراق پەداگوگ عالىمداردىڭ ءبارى بىردەي مەكتەپ جايىنان حاباردار بولماۋى مۇمكىن. مۇندايدا وعان تاجىريبەلى ۇستاز كومەككە كەلۋى كەرەك. ءبىز قاراعان «الىپپەنىڭ» العاشقى ەكى اۆتورى پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسورلار ەكەن، ال ءۇشىنشىسى تاجىريبەلى ۇستاز بولىپ شىقتى. مۇنداي شىعارماشىلىق تاندەم ءبىر جاعىنان كىتاپتى عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان بەكەمدەسە، ەكىنشى جاعىنان مەكتەپتىڭ جاي-كۇيىنە، كۇندەلىكتى وقۋ ۇدەرىسىنە جاقىنداتا تۇسەدى. وسى قاعيدات الداعى ۋاقىتتا دا وزگە وقۋلىقتاردى جازۋدا باسشىلىققا الىنعانى دۇرىس.

مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان بالالار ءارتۇرلى دايىندىقپەن كەلەدى. ەرتەرەك مەكتەپكە بارعان اعا-اپالارىمەن قاناتتاسا ءجۇرىپ، ءارىپ تانىپ، ءتىپتى زاۋلاتىپ وقي الاتىن دارەجەدە كەلەتىندەرى دە بولادى. بىراق مەكتەپ – ءبارىن ۇيىستىراتىن ۇجىم. سوندىقتان دايىندىعى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى شاكىرتتەردى وقۋعا قىزىقتىرۋدىڭ ءبىر جولى – مودەلدى سۋرەتپەن جۇمىس ىستەۋ.

«الىپپەنىڭ» العاشقى تاراۋى ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ سۋرەت تىلىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋىنە ارنالعان. «مەن وقۋشىمىن» اتتى العاشقى ساباقتا ءبارىمىزدىڭ قاسيەتتى قۇندىلىقتارىمىز «مەملەكەتتىك تۋ»، «ەلتاڭبا»، «انۇرانمەن» تانىسسا، ەكىنشى ساباق «سالەمدەسۋگە» ارنالعان.

سالەمدەسە ءبىلۋ دە ونەر. مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى عانا اتتاعان ءبۇلدىرشىننىڭ دۇرىس سالەم بەرىپ، جاۋاپ قاتىسا الۋىن مۇعالىمدەر ءدال وسى ساباقتا قاداعالايتىن بولادى.

ءتورتىنشى ساباقتىڭ اتى «مەن ادەپتى بالامىن» دەپ اتالادى ەكەن. بۇل – كورگەندىلىككە، جاسى ۇلكەندى سىيلاۋعا، اقساقالداردى قۇرمەتتەۋگە  باۋليتىن ساباق. سالىنعان سۋرەتى دە وسىعان مەڭزەپ تۇر.

«اۋلاداعى دىبىستار» اتتى ساباقتا بالالار ءبىزدى قورشاعان الەمنىڭ دىبىستاردان تۇراتىنىن، ال ونى اجىراتۋدىڭ ءوزى ونەر ەكەندىگىن اڭعارادى. بۇل ءبىر جاعى كەلەسى ساباقتاردا وتەتىن «دىبىستار» تاقىرىبىنا باستاپ تۇرسا، ەكىنشى جاعىنان بالالاردىڭ ەستىگەنىن دۇرىس قابىلداۋ مەن ونى بۋىن-بۋىنعا جىكتەۋگە، ءتىپتى مۋزىكالىق ساۋاتتىلىققا ۇيرەتەدى.

«سومكەڭدە نە بار؟»، «ءبىلىم – كىتاپتا» دەگەن ساباقتاردا دا جاس شاكىرتتى داپتەر، كىتاپ، قالامعا قۇرمەتپەن قاراۋعا ۇيرەتەتىن تاعىلىمدىق، تانىمدىق تۇستار از بولماسا كەرەك.

العاشقى ءبولىمدى قاراستىرا كەلە تاعى ءبىر بايقاعانىم: ءار بەتتىڭ ايفون، ايپاد، كومپيۋتەر ارقىلى اشىلاتىن «QR» كودى بار. ءبىزدىڭ زامانىمىزداعى مۇعالىمدەر سىنىپتان سىنىپقا «كورنەكى قۇرالدار» دەپ اتالاتىن كولدەي-كولدەي پلاكاتتار تاسۋمەن الەك بولۋشى ەدى. ال قازىرگى زامان تەحنولوگياسىن پايدالانعان مىنا «الىپپەدە» كەز كەلگەن بەتتەگى ءماتىن، ولەڭ، جاڭىلتپاش پەن جۇمباقتاردى كاسىبي ديكتور مانەرلەپ وقىعان اۋديوجازبامەن تىڭداۋعا بولادى. ال تەحنولوگيا ءالى جەتە قويماعان الىس اۋىلدارداعى مەكتەپتەرگە «الىپپەنىڭ» ءار بەتىندەگى ادەمى سۋرەتتەر كومەككە كەلەدى.

«الىپپەنىڭ» جىلىكتى، جوتالى ءبولىمى – ەكىنشى تاراۋ. بۇل – ءارىپ ۇيرەتەتىن، شاكىرتتىڭ ساۋاتىن اشىپ، ءبىلىم دۇنيەسىنە جەتەلەيتىن، بايتۇرسىنوۆ «الىپپەسىنىڭ» قۇدىرەتىن اشاتىن نەگىزگى بولىك.

احاڭ ۇلت مۇددەسىن بارىنەن بيىك قويعان. ول شالاساۋاتتى تاتار مولدالارى وقىتقان ەسكى جۇيەدەن سانالى تۇردە باس تارتقان. ۇلت ۇستازى: «قازاقشا وقۋ دەگەندە مەن وسى كۇنگى مۇسىلمانشا وقىپ جۇرگەن جولمەن وقۋدى ايتپايمىن، قازاقتىڭ تىلىمەن وقۋدى ايتامىن»، – دەپ «الىپپە» تۇزۋدەگى ماقساتىن اشىق ايتقان.

ا.بايتۇرسىنوۆ اۋەلى اراب ءالىپبيىن قازاق ءتىلىنىڭ سينگارمونيزمىنە – اۋەزدىلىك جۇيەسىنە بەيىمدەدى.

ءبىز دە ازداپ ارابشا بىلەمىز، «قۇراندى» تۇپنۇسقادان وقي الامىز. اراب ءالىپبيى تۋرا سول كۇيىندە قازاق ءتىلىنىڭ بار قاسيەتىن بەرە المايدى. ونداعى 28 ءارىپ پەن استى-ءۇستى بەلگىلەرىن تۇگەل پايدالانعان كۇننىڭ وزىندە قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە ەرەكشە ءمانى بار كەيبىر ارىپتەر قالىس قالادى. سوندىقتان ۇلى پەداگوگ اراب ءالفاۆيتىن قوسىمشا دايەكشەلەر ارقىلى جەتىلدىرگەن، قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق جۇيەسىنە يكەمدەگەن، بالالار شاتاسپاۋى ءۇشىن اۋەلى دەربەس تاڭباسى بار ارىپتەر ۇيرەتىلىپ، ودان كەيىن دايەكشەلى ارىپتەر بەرىلگەن. وسىلايشا قازاقتىڭ بار دىبىسىنا، ءتىپتى وزگە تىلدەردەن ەنگەن كىرمە سوزدەرگە دەيىن بەينەلەيتىن ارنايى بەلگىلەر تاپقان. بايتۇرسىنوۆ «الىپپەسىنىڭ» ومىرشەڭ بولعاندىعى سونشالىق ول كەڭەس وداعىندا 1929 جىلى قولدانىستان شىعارىلسا دا، كەزىندە وسى الىپبيمەن ساۋات اشقان شەتەلدەگى قانداستارىمىز جانە شىڭجاڭداعى قازاقتار ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانۋمەن كەلەدى.

جاڭا «الىپپەمىز» دە «ا» ءارپىن ۇيرەتۋدەن باستالادى. بۇل – بارلىق الىپبيلەردە بار ءتاسىل، بىراق مۇندا «QR» كود ارقىلى سول بەتتەگى تاپسىرمانى داۋىستاپ وقۋعا بولادى.

«الىپپەنىڭ» جاڭالىعى كەلەسى ارىپتەن باستالادى. بايتۇرسىنوۆقا دەيىنگى ەسكى الىپبيلەردە «الىپتەن» كەيىن «بي» ءارپىن وتەتىن. بۇل تۋرالى احاڭ: «اۋەلى...بي، تي، سي، ميم، حا، دال دەگىزىپ وقىتادى. مۇنى وقىتقاندا دا حارىپتىڭ ءوز داۋىسىن وقىتپاي... بيسىن با، تيسىن تي، سيسىن سا دەگىزگەن سوڭ حارىپتىڭ انىق داۋىسى قالاي ەكەندىگىن بىلمەي بالانىڭ باسى قاتادى»، – دەپ جازادى. شىندىعىندا مۇنداي ۇعىمعا اۋىر جۇيەنى اۋىلدىڭ سايقىمازاق بالالارى «تيسەڭ تي، سيمەسەڭ سي» دەپ قىلجاققا اينالدىرعانى دا بولعان.

احاڭ ەسكى جۇيەدەن قاشىپ «ا»-دان كەيىن بىردەن «ر»-عا تۇسەدى. وسىلايشا ەكىنشى ءارىپتى ۇيرەتۋ بارىسىندا ارىپتەن ءسوز قۇراۋعا كوشەدى. «ا» مەن «ر»-دى قوسساڭىز «ار» ءسوزى شىعادى. سوندا مەكتەپ تابالدىرىعىن العاش اتتاعان قازاق بالاسى ەكىنشى ءارىپتى مەڭگەرۋ ارقىلى «ار» ءسوزىنىڭ ماعىناسىن ۇيرەنەدى. بۇل «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاعيدانى ۇستانعان ەر حالىقتىڭ ۇلانى ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزدى. وقۋشىسىن بىردەن ار ىلىمىنە باستايتىن ءالىپبي تۇزگەن احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇلىلىعىنىڭ ءبىر سىرى وسىندا دەپ بىلەمىن. ءدال وسى ۇلتتانۋعا باستايتىن ۇلى جاڭالىق جاڭا «الىپپەدەن» تۇگەلدەي كورىنىس تاۋىپتى. اۆتورلار مۇنىمەن دە شەكتەلمەي جاس شاكىرتتەرگە «ر» دىبىسى ءسوزدىڭ باسى، ورتاسى، اياعىندا كەلەتىن تالاي سوزدەردى سۋرەت ارقىلى ۇيرەتەدى. جانە ونىڭ ءبارىن «QR» ارقىلى تىڭداۋعا بولادى. اۆتورلاردىڭ مۇنداي جاڭالىعىنا ءبىز قۋانا قول سوعامىز.

ءبىزدىڭ ماقساتىمىز «الىپپەنى» باسىنان اياعىنا دەيىن تالداپ، وندا قامتىلاتىن 96 ساباقتىڭ بارىنە بىردەي باعا بەرۋ ەمەس. ونىمەن كاسىبي عالىم-پەداگوگتار اينالىسا جاتار. ءبىز ونىڭ ءوزىمىز بايقاعان مىنانداي باستى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالىپ وتكەندى ءجون كوردىك.

ەڭ الدىمەن، قازىرگى كيريلليتساعا نەگىزدەلگەن قازاق الىپبيىندەگى 40 ءارىپ پەن ەكى تاڭبانى ورىس ءالفاۆيتىنىڭ رەتىمەن ەمەس، ءسوز تۋدىرۋ، سويلەم جاساۋ قابىلەتىنە قاراي قازاقي ۇعىمعا مەيلىنشە جاتىق ەتىپ، جۇيەلەپ ورنالاستىرعان. ولاردى بۇرىنعى «الىپپەلەردەي» بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىركەستىرە بەرمەي، بىرنەشە توپقا ءبولىپ جىكتەپ، جۇيەلەگەن.

ەكىنشىدەن، وقۋلىق بۇرىنعىداي شاكىرتكە ءۇستى-ۇستىنە ۇستەمەلەي تاپسىرما بەرۋمەن شەكتەلمەي ونىڭ ءوز بەتىنشە وقۋىنا، ىزدەنۋىنە، ارەكەت ەتۋىنە، شاما-شارقىنا قاراي تاجىريبە، بولجام جاساۋىنا، پىكىرتالاسقا تۇسۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭا ۇدەرىستەرگە مولىنان جول اشقان. ونىڭ ۇستىنە بۇل «الىپپە» شاكىرتكە عانا ەمەس، مۇعالىمگە، اتا-اناعا دا قولدانۋعا وتە ىڭعايلى. وقۋلىقتىڭ العاشقى بەتىندەگى شارتتى بەلگىلەرمەن بەرىلگەن «ايت»، «تىڭدا»، «وقى» تاپسىرمالارى شاكىرتتى ۇقىپتىلىق پەن ىجداھاتتىلىققا تاربيەلەسە، «جاسا، قۇراستىر»، «ويلان، تاپ»، «سارالاۋ تاپسىرماسى» بەلگىلەرى ارقىلى ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەپ، جاڭا ىزدەنىستەر جاساۋعا باستايدى. وقۋلىق بالانىڭ ساباعىن قاداعالايتىن اتا-انا مەن ۇستازدارعا دا قولايلى بولۋ ءۇشىن ءتۇرلى تۇسپەن بويالىپ بەرىلگەن «سويلەۋ سىزباسى»، «دىبىستىق جيناقتاۋ بولىگى»، «دىبىس»، «داۋىستى دىبىس»، «داۋىسسىز دىبىس»، «دىبىس سىزباسى»، «ءسوز سىزباسى» سەكىلدى شارتتى بەلگىلەر وقۋلىقتى شاكىرت پەن اتا-اناعا، مۇعالىمگە بىرلەسىپ پايدالانۋدى مەيلىنشە جەڭىلدەتە تۇسكەن.

ۇشىنشىدەن، «الىپپە» – وقۋ قۇرالى عانا ەمەس، مۇقاعالي اقىن ايتقانداي «تارىداي بوپ كىرىپ، تاۋداي بولىپ شىعاتىن» ۇل-قىزدارىمىزدى ۇلتتىق داستۇردە تاربيەلەۋدىڭ قۇرالى. ماسەلەن، «و» ءارپىن وتكەندە ءار كەزەڭ ءۇشىن كيەلى «وت»، «وشاق» سياقتى سوزدەردى، «د» ارپىنە كەلگەندە «دالا»، «داۋا»، «دانامەن» قاتار «دومبىرانى»،  «ز» ارپىنە كەلگەندە «قازاق»، «قازان»، «تازا» سوزدەرىمەن قاتار حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان «قوبىزىمىزدى» دا قوسقان. نەسىن جاسىرايىن، بۇل مەنىڭ كوپ بوساڭسي قويمايتىن جۇرەگىمدى ەلجىرەتە ءتۇستى.

تورتىنشىدەن، «الىپپەنىڭ» ءون بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا مول ورىن بەرىلگەن. وقۋشىلار «ءا» ءارپىن وتكەندە قىز بالالارىمىزدى ىسكەرلىككە تاربيەلەيتىن: «اسەلدىڭ اجەسى تەكەمەت باسادى. اجەي – سىرماق جاساۋدىڭ دا شەبەرى. سوندىقتان ول كىسىنى «شەبەر اجەي» دەيدى»، – دەگەن ءاپ-ادەمى ءماتىن بەرىلگەن. دۇرىسى «سىرماقتى سىرادى». اۆتورلار مۇنى ۇمىتپاعان. ونى «قۇراستىر» دەگەن شارتتى بەلگىمەن «سىرماق سىرادى» دەپ بەرگەن. جاڭا «الىپپەدەن» مۇنداي ۇتىمدى ءارى ۇرىمتال مىسالداردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى.

بەسىنشىدەن، وقۋلىقتا وسى زامانعى عىلىم-ءبىلىم مەن تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىنە جەتكىلىكتى ورىن بەرىلگەن. مەن ىلگەرىرەكتە جاس بالالارعا ارنالعان وقۋلىقتاردى سىناي كەلە ونىڭ «حايۋاناتتار پاركىنە» ۇقساپ كەتكەندىگىنە نازار اۋدارعان ەدىم. كىپ-كىشكەنتاي «الىپپەدە» بۇل دا ەسكەرىلگەن. كىتاپتىڭ ىشكى مۇقاباسىندا-اق ءتۇرلى-ءتۇستى سۋرەتتەرمەن كوركەمدەلگەن «عارىش»، «زىمىران»، «ۇشاق» سياقتى وسى زامانعى ۇعىمدار، ال ساباقتاردى ءوتۋ بارىسىندا «كەمە»، «اكۆاريۋم»، «روبوت»، «ەلەكتروبۋس» ارقىلى جالعاسىپ، ءوز بەتىنشە اي-جۇلدىزدى، اسپان الەمىن تەلەسكوپ ارقىلى زەرتتەۋشى بالالاردىڭ ايشىقتى سۋرەتىمەن ورنەكتەلگەن. «ع» ارپىنە كەلگەندە «عارىشكەرلەر» دەگەن شاعىن ءماتىن بەرىلىپ، وندا عارىشكەرلەرىمىز توقتار، تالعات، ايدىن اعالارىنىڭ سۋرەتتەرى قوسا بەينەلەنگەن. ارينە، «الىپپەنىڭ» كولەمى دە، مۇمكىندىگى دە شەكتەۋلى، بىراق اۆتورلار قاجەت ماتەريالداردى قيسىنىن تاۋىپ كەرەك جەرىنە ورنىمەن كىرىكتىرىپ وتىرعان. عىلىم مەن سپورتتى دا ۇشتاستىرىپ، كىتاپتىڭ ءون بويىندا ءتۇرلى سپورت تۇرلەرىن ۇدايى ناسيحاتتاپ وتىرادى. وليمپيادا مەن ونىڭ چەمپيوندارى تۋرالى ءماتىن بەرىلىپ، ومىردەن تىم ەرتە وزعان بوزداعىمىز بەكزات ساتتارحانوۆتىڭ سۋرەتى دە بەينەلەنگەن.

التىنشىدان، ماتىندەردىڭ مازمۇنى دا، وندا كەلتىرىلگەن ۇزىندىلەردىڭ اۆتورلارى دا تالعاممەن تاڭدالعان. جاسىرىپ، جاباتىن ەشتەڭەسى جوق، كەيبىر وقۋلىقتارداعى كەلتىرىلگەن شىعارمانى بىلاي قويىپ، اۆتورىنىڭ اتى-ءجونىن ادەبيەتتەن اجەپتاۋىر حابارىمىز بار ءبىز دە بىلمەي قالامىز. «الىپپەدەگى» بالالار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى كلاسسيكتەرىنەن باستاپ بۇگىنگى زامان تانىمال اۆتورلارىنىڭ شىعارمالارى وقۋلىق اجارىن اشىپ، مازمۇنىن بايىتا تۇسكەن.

الىپپەنىڭ تاعى ءبىر ايرىقشا جاڭالىعى رەتىندە ونىڭ وسى زامانعى تەحنولوگيا جەتىستىكتەرىن رەتىمەن پايدالانۋىن ايتار ەدىم. ونىڭ كەز-كەلگەن بەتىن اشىپ قالىپ، «ءسوزتانىم» بەلگىسىمەن بەرىلگەن «QR»  تۇيمەسىن باسىپ قالساڭىز سول بەتتەگى ءماتىندى دە، ولەڭدى دە كاسىبي ديكتوردىڭ كوركەمدەپ وقۋىمەن تىڭداۋعا بولادى. بۇل – بۇعان دەيىنگى بىردە ءبىر «الىپپەدە» بولماعان جاڭالىق. كىتاپتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسى دا بار ەكەن. ءسوز جوق، مۇنىڭ ءبارى – وقۋلىق قۇندىلىعىن ارتتىرا تۇسەتىن ارتىقشىلىقتار.

«الىپپە» – وقۋ قۇرالى عانا ەمەس، بار ءبىلىمنىڭ، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەنىڭ قاينار باستاۋى. مەن مۇنى بۇرىن دا الدەنەشە رەت  ايتقانمىن، تاعى ءبىر قايتالاسام ارتىق بولماس. سول سەبەپتى سان مارتە شالاعاي اۆتورلار جازعان شالاساۋاتتى وقۋلىقتاردى سىنادىم، اششى دا بولسا اقيقاتىن ايتتىم.

مەن – پارلامەنت دەپۋتاتى عانا ەمەس، كوپ بالالى اكەمىن. سولاردىڭ ساباعىن قاداعالاي وتىرىپ، وقۋلىقتاعى ورەسكەل قاتەلەردى كوزىم شالىپ قالاتىن كەزدەر از بولعان جوق.

بۇل جولعى «الىپپەنى» قولىما قالام الىپ، استىن سىزىپ تۇرىپ وقىدىم. بۇل كولەمى شاعىن بولعانىمەن، كوتەرەر جۇگى مول وقۋلىق ەكەن.

نەبارى ءتورت-اق اي وقىتىلاتىن كىتاپتا ءبارىن قامتۋ قيىن بولار، بىراق ىنتا مەن ىقىلاس، ەڭ الدىمەن پەيىل دۇرىس بولعان جەردە قاجەتتى ءبىلىمدى قيسىنىن تاۋىپ ورنالاستىرۋعا بولاتىنىن جاڭا «الىپپە» انىق، ايقىن كورسەتىپ بەردى.

بىزگە مۇعالىم ايتقانىن قايتالاپ وتىراتىن شاكىرت ەمەس، ءوز بەتىنشە ويلاپ، ىزدەنىپ، وقيعا مەن قۇبىلىستى تالداپ، سارالاي الاتىن زەردەلى وقۋشى كەرەك. تاۋەلسىز قازاقستاندى الەم ەلدەرىنىڭ الدىنا شىعاراتىن ۇرپاق سوندا عانا قالىپتاسادى. ۇلى اعارتۋشى احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇسىنعان دامىتا وقىتۋدىڭ باستى شارتى دا وسى دەپ بىلەمىن. جاڭا «الىپپەدە» كەزىندە جاناشىرلىقپەن ايتىلعان سىننان ءتيىستى قورىتىندى شىعارىلىپ، زامان تالابىنان تۋىندايتىن جاڭا ۇدەرىستەر مەن ۇمتىلىستار مولىنان ەسكەرىلىپتى.

بيىل مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايتىن جاس بۇلدىرشىندەرگە ءبىلىم عانا ەمەس، اقىل-كەڭەس بەرىپ، ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەگە باستايتىن، ۇلى ۇستاز ا.بايتۇرسىنوۆ رۋحىمەن قاناتتانعان «الىپپەنىڭ» ايدىنى اشىق، عۇمىرى ۇزاق بولسىن، اعايىن!

بەكبولات تىلەۋحان،

قازاقستان رەسپۋبليكاسى
پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى،
قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك
سىيلىعىنىڭ يەگەرى، پروفەسسور

(«قازاق «ادەبيەتى» گازەتى، №35,  27.08.2021 ج.)

Abai.kz