قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
ماقپالدىڭ وسى كوڭىلىنە قاراپ، «سەنبەي تۇرمىن» دەگەنىنە تولىق سەندىرەرلىك جاۋاپ ىزدەدىم:
- قالاي سەندىرسەم ەكەن؟ - دەپ قالدىم دا قىسا ءتۇستىم. ءاليانىڭ مەنى سەندىرە المايتىن لاجىسىزدىعىنان شىققان مۇساپىرلىك ءسوزى ەدى عوي بۇل، سول مۇساپىرلىك ءوز باسىما تۇسە قالعانداي بولعانىنا تىجىرىنىپ كەتتىم.
- شىنىمەن... راس جاقسى كورەسز بە؟ - دەپ سۇرادى قىز.
- شىندىقتاردىڭ بارىنەن دە شىن. اقساق ءيا سوقىر بولىپ قالساڭ دا نۇرياشتىڭ قۇدىرەتى سەنى ماعان ومىرلىك سۇيدىرەدى!
ماقپال يىعىنان اۋىپ الدىنا تۇسكەن ءبىر بۇرىمىن قوس قولىنا جيا ۇستاپ قىسا سويلەدى:
- ولاي بولسا... شىن جاقسى كورسەڭىز... تىلەگىمدى قابىلدايسىز عوي؟
- ارينە، تۇگەلىمەن قابىلدايمىن دا!
- مەن ءالى دە وقيمىن دەگەن تالابىمنان ءۇمىت ۇزبەيمىن... وقۋشىلىق قالپىمدى ساقتاي تۇرايىن، كوڭىلىمدى اۋرەلەمەي كۇتە تۇرىڭىز!
- دۇرىس، بىراق، «الاڭسىز-قامسىز كۇت» دەي الاسىڭ با؟ - دەپ قۇشاعىمنان بوساتتىم دا، تىك تۇرا قالدىم.
- ءيا سونى ءوتىندىم عوي؟ ورتا مەكتەپ بىتىرگەنىمشە «اعا»، «قارىنداس» بولىپ اتالايىق، - دەپ كۇرسىندى ماقپال.
IV
ماقپالدىڭ وسى كوڭىلىنە قاراپ، «سەنبەي تۇرمىن» دەگەنىنە تولىق سەندىرەرلىك جاۋاپ ىزدەدىم:
- قالاي سەندىرسەم ەكەن؟ - دەپ قالدىم دا قىسا ءتۇستىم. ءاليانىڭ مەنى سەندىرە المايتىن لاجىسىزدىعىنان شىققان مۇساپىرلىك ءسوزى ەدى عوي بۇل، سول مۇساپىرلىك ءوز باسىما تۇسە قالعانداي بولعانىنا تىجىرىنىپ كەتتىم.
- شىنىمەن... راس جاقسى كورەسز بە؟ - دەپ سۇرادى قىز.
- شىندىقتاردىڭ بارىنەن دە شىن. اقساق ءيا سوقىر بولىپ قالساڭ دا نۇرياشتىڭ قۇدىرەتى سەنى ماعان ومىرلىك سۇيدىرەدى!
ماقپال يىعىنان اۋىپ الدىنا تۇسكەن ءبىر بۇرىمىن قوس قولىنا جيا ۇستاپ قىسا سويلەدى:
- ولاي بولسا... شىن جاقسى كورسەڭىز... تىلەگىمدى قابىلدايسىز عوي؟
- ارينە، تۇگەلىمەن قابىلدايمىن دا!
- مەن ءالى دە وقيمىن دەگەن تالابىمنان ءۇمىت ۇزبەيمىن... وقۋشىلىق قالپىمدى ساقتاي تۇرايىن، كوڭىلىمدى اۋرەلەمەي كۇتە تۇرىڭىز!
- دۇرىس، بىراق، «الاڭسىز-قامسىز كۇت» دەي الاسىڭ با؟ - دەپ قۇشاعىمنان بوساتتىم دا، تىك تۇرا قالدىم.
- ءيا سونى ءوتىندىم عوي؟ ورتا مەكتەپ بىتىرگەنىمشە «اعا»، «قارىنداس» بولىپ اتالايىق، - دەپ كۇرسىندى ماقپال.
- ماقۇل، - دەپ مەن دە كۇرسىندىم، - قارىنداس، ءوزىڭنىڭ وسى قامالىپ جاتۋ جاعدايىڭدى تولىق ايقىنداپ، حالىق ىستەر بولىمىنە ارىز جازىپ قوي. ەرتەڭنەن باستاپ ءۇشىنشى كۇنى جەڭەشەڭ ارقىلى تاپسىرىپ الايىن. ءوزىڭنىڭ اناۋ مۇڭداس دوسىڭنىڭ ارىزى دا بىرگە تاپسىرىلسىن. وسى ءوز اۋلىڭنىڭ ماڭىنان سەنىمدى بايلانىسشى تابامىن، سول ارقىلى حابارلاسىپ تۇرايىق.
- ءسىز ايتساڭىز، وسىنداعى مەكتەپ مۇدىرىنەن سەنىمدىسى بولماس ەدى... اتى - دۇيسەن، جاقىننان اقىل سۇراپ تۇرۋىما دا سول كىسى جاقسى.
وسىنداي كەلىسىمدەرمەن قول الىسىپ قوشتاستىق. اسىعا ءجۇرىپ كەتكەن «قارىنداس» قايرىلىپ تۇرا قالدى.
- اعاي، توقتاڭىزشى! - دەپ كۇلىپ جىبەردى دە، قايتا جاقىنداپ كەلىپ كۇرسىنە ءتىل قاتتى. - مىناۋ - قارىنداسىڭىزدىڭ ەستەلىگى بولسىنشى! - دەپ قول ورامالىن ۇسىندى. وسى ورمالعا بۇكىل الەمدى وراپ سىيعا تارتقانداي، قۋانىشپەن قوس قولداپ قابىلدادىم دا، ءوز قول جاۋلىعىمدى ۇسىندىم. ول الا سالا سىرت اينالدى دا، كوكىرەگىنە باسا جونەلگەندەي بولدى.
قايتىپ كەلىپ جاتقان سوڭ، تاڭدى ۇيقىسىز دوڭبەكشىپ اتقىزدىم. قايتا كيىنىپ جاتقانىمدا مىڭبەك پەن حاتشى وياندى. مەكتەپتە جۇمىسىم بارىن ايتىپ كەتە بەردىم. جاڭا شىققان كۇندى قارسى العانداي شىرقاي سايراعان بوز تورعاي، ءوز جۇرەگىم سياقتى، تىم جەڭىل دە، تىم سازدى كۇيمەن قالقيدى، كوكتەمدەگى جەر بەتىنىڭ ءتۇرلى مايساسى مەن سىرلى ءيىسىن جىرلاعانداي، تونە، قۇمارتا سايرايدى. «قاباعىڭدى اشقاندا نەتكەن قىزىقتى، نەتكەن قىلىقتى ەدىڭ دۇنيە! كەشە عانا كەلمەسكە كەتكەندەي، ءۇمىتىمدى كەسە كەتكەن نۇرىڭ مەن گۇلىڭ قايتا جانىپ، قايتا جايناۋىڭدى قاراشى» دەگەندەي....
اۋىل سىرتىندا ءبىر شاقىرىمداي جەردەن كورىنىپ تۇراتىن مەكتەپكە جەتكەنىمشە قوڭىراۋ سوعىلىپ، ساباق باستالىپ كەتىپ ەدى. مەنى تەرەزەدەن كورىپ شىققان مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى قارسى ءجۇرىپ كەلىپ امانداستى. ۇيىنە قولقالاپ باستاي جونەلدى. بۇل ساپارداعى قىزمەتىمە اسا رازى بولاتىن. مەن دە ىركىلمەي، جەڭىل باستادىم ءسوزدى جۇزبەكتىڭ «قارىنداسى» جونىندەگى سىر تەز اشىلدى: بەسىك قۇدا - سەمىز كەمپىردىڭ ءوزىنىڭ بولەسى، وماربەك مىڭبەكتىڭ نەمەرە ءىنىسى ەكەن.
- قۇدالىقتارىن ءبىر جىلدان بەرى قاتتى جاسىراتىن بولدى. ەل كوزىنە ارازداسىپ ايرىلىسقانداي كورىنۋگە تىرىسادى، -دەدى دۇيسەن ءمۇدىر. بۇل اۋىلعا كەلگەلى مىڭبەكتىڭ جەكە قوناق ۇيدە بۇعىپ، تۇيىقتالىپ الۋىنىڭ سەبەبى ماعان ەندى تۇسىنىكتى بولدى.
- بىلتىر جازدا جۇزبەك ءبىر ۇلكەن توي جاساپتى عوي، سونىسىنىڭ نە توي ەكەنىن بىلەمىسىز؟ - دەپ سۇرادىم مەن.
- ءيا، «سۇندەت توي» دەپ كوپ ەل شاقىردى. ايرىلىستى دەپ جاريالانعان قۇدا جاعىنىڭ ءبارى كەلدى. ولارعا اق سارباس قوي سويدى. بۇرىنعى اتاسىپ قويعان قۇدالىقتىڭ اق باتا، اق سارباسپەن بەكىتىلگەنىن وسىنىسىنان بايقاساق تا، باسقا ەشقانداي بەلگىسىن كورە المادىق. جۇزبەك - اسقان قۋ تۇلكى دە، شەشەسى - ايۋدىڭ ءوزى، اقىرىپ قالسا بۇل اۋىل جىم بولادى. ماقپال وقۋعا وتە العىر، ۇزدىك وقۋشى ەدى. اۋداندىق مەكتەپتەن بىلتىر جازعىتۇرىم شىعارىپ اكەلدى دە، جاز باسىندا سول تويدى جاسادى. ونى ۇيىنەن شىعارمايدى. كەشەگى جيىنعا جىگىتشە كيىندىرىپ اكەلگەنىن بايقادىڭىز با؟
- بايقادىم، - دەپ جىميدىم مەن. دۇيسەن قوسىلا جىميعاندا ۇزىن مۇرتى جىبىرلاپ كەتتى، «بايقادىم» دەۋىمنەن ول ءتىپتى «بايقاپ» قويعان سياقتى.
- ماقپال العاشقى ەكى جىلىن مەنەن وقىدى. مەكتەپتكە ون ەكى جاسىندا كەلدى. كەشىگىپ كەلۋ سەبەبى - اجەسى وقۋىنا قارسى ەكەن، ەس كىرگەن سوڭ، «قايتسەم دە وقيمىن» دەپ قاسارىسىپ كەلگەنىن ەستىدىم. ەكى جىلدا ءۇشىنشى كلاستى ۇزدىك ءبىتىرىپ، ءتورتىنشى كلاسقا كوشكەندە اجەسى قايتا قامادى، جىبەرمەي قويدى. گومينداڭ مەكتەبىمىزگە قاراسپاي قويعان تىم ءالسىز كەزىمىز ەدى. وقىتۋىنىڭ قاجەتتىگىن ايتىپ، كوندىرە المادىق. ماقپال ماعان ءوتىنىش جازىپ، ءتورتىنشى كلاستىڭ وقۋلىقتارىن سۇراپ الدى، سونسوڭ ءوز بەتىمەن وقىپتى. گومينداڭنان ازات بولعان سوڭ، 45-ءشى جىلدىڭ كۇزىندە ايۋ كەمپىردى تاعى جەڭىپ، قالا مەكتەبىنە كەتىپ ەدى. بەسىنشى كلاسقا تۇسكەنىن ەستىدىك. «التىنشى كلاس ءبىتىردى، ەندى بولدى» دەپ، بىلتىرعى جىلى قىس سوڭىندا تاعى دا بىتىرتپەي قايتارىپ اكەلدى. ەسىل بالا ەندى وقي الماي كەتەدى عوي! بويجەتتى، بۇل جونىنەن اناۋ كەمپىردى زاڭ الا المايدى. سەندەي جىگىت كەز بولىپ قالماسا...
- كەز بولسىن-بولماسىن، وسى قارىنداستىڭ وقۋى ءۇشىن مەن كىرىسسەم كومەكتەسە الار ما ەدىڭىز؟
- قولىمنان كەلسە... بيعان، ەگەر سەن تالاپ ەتسەڭ بارىمشا كومەكتەسەيىن!
- ءسىزدى كومەككە شاقىرعان مەن ەمەس، سونىڭ ءوزى. بۇل ماڭدا سىزگە عانا سەنەدى ەكەن.
- تىم ادەپتى ەدى ءوزى، سۋعا كەتىپ بارا جاتقاندا جاعاداعى تالىم دەپ مەنى قارماعانى عوي! الدىمەن نە كومەك كەرەك ءوزى؟
- اۋداندىق ۇكىمەتكە ارىز جازادى، سونىسىن جەڭگەسىنەن تاپسىرىپ الىپ ماعان ساقتاپ قويساڭىز، مەن بۇرسىگۇننەن ارعى كۇنى كەشتە وسىندا قايتىپ كەلەمىن.
- ويپىر-اۋ، ول كەرىم جەڭگەسى ارىزدى ماعان بەرە قويار ما ەكەن؟ ءوزى جۇزبەكتىڭ ءىنىسىنىڭ ايەلى، سول اۋىلدىڭ... سول كەمپىردىڭ ەڭ سەنىمدىسى، ماقپالدىڭ نەگىزگى باقىلاۋشىسى. كەمپىرگە جەتكىزىپ قويماس پا؟
- ماقپالدىڭ وتىنىشتەرىن ماعان جەتكىزگەن دە، سويلەستىرگەن دە سول، - دەدىم مەن.
- ە،... ە... ماقپال ونى اينالدىرىپ، قولىنا قوندىرعان ەكەن عوي... ماقۇل، بايقاپ كورەيىن!...
شايعا قاراماي، ءتورتىنشى كلاسقا كىرىپ، ءبىراز سۇراۋ قويۋ ارقىلى ساباق يگەرۋ جايىن بايقاپ قايتتىم. «نۇرياشىم» ۇلكەن ءۇيىنىڭ الدىندا بىردەمە ىستەگەن بولىپ، قوس ەتەكتى اق كويلەگىمەن عانا ءجۇر ەكەن. قوناق ۇيىنە جاقىنداپ قالعان ماعان ءبىر قاراپ قويىپ كىردى ۇيىنە. قايتىپ شىقپادى. 45-ءشى جىلدىڭ كوكتەمىندە بوعدادا قاشىپ بارا جاتىپ، وسىنداي كورىنىستەن ەتپەتتەي جىعىلعانىم ەسىمە تۇسە قالدى. ءدال وسىنداي ۇزىن اق كويلەكپەن قارسى الدىمدا تۇرعانداي كورىنە سالىپ عايىپ بولعاندا، سول تۇرعان جەرىنە جەتە قۇلاپ ەڭىرەپ ەدىم عوي. «ەندى مىنە ءتىرى... عايىپ بولعان جوق، ولتىرە المايتىن ءوز شەشەسىنىڭ تۇرمەسىنە عانا كىرىپ كەتتى. بۇدان قۇتقارىپ تابىسۋ قيىن با؟...»
ورامال مەن قۇمان الىپ شىعىپ، قولىما سۋ قۇيعان جاراتۋ جيرەن جەڭگەيگە، «ارىزدى بەيسەنبىنىڭ كەشىندە دۇيسەننەن الايىن» دەپ قانا كۇبىرلەدى....
سول ايتىلعان بەيسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ سوڭعى جۇزدىكتەن مىڭبەكتەردى قايتاردىم دا، تۇستەن كەيىن ءوزىم جالعىز اياڭداپ، جاقسى مۇدىرىمە كەشەتە جەتىپ قوندىم. ەكى قىزدىڭ ارىزى مەنەن بۇرىن جەتكەن ەكەن. ماقپالدىڭ قوسىمشا حاتىندا، بۇل ارىز ىسكە اسپاي اشكەرەلەنىپ قالسا، ءوزىنىڭ بۇدان دا قاتال قىسىمعا تۇسەتىنى، دەرەۋ زورلىق كۇشكە تاپ بولۋ مۇمكىندىگى ەسكەرتىلىپتى. «سوندىقتان، ارىزىم باسقا بىرەۋدىڭ مالىمدەۋى رەتىندە تەكسەرىلسە» دەپتى. دۇيسەننىڭ قوسقان اقىلى دال وسى بولدى. قايتا ورالىپ مۇندا كەلگەنىم سەزىلمەۋى ءۇشىن تاڭ بەلگى بەرىسىمەن ەشكىمگە كورىنبەي جونەلدىم...
ايىرجاپ ەكى بويجەتكەننىڭ ارىزى مەن تۇسىنىك حاتتى وقىپ شىقتى دا، جاسىرىن قۇدالىقتارىن بەتپە-بەت دالەلدەپ مويىنداتپاي مۇنداي ماسەلەنىڭ تولىق شەشىلمەيتىندىگىن ايتىپ وتىرىپ قالدى.
- بۇل قىزداردى وقۋدان شىعارىپ بەرگەن دوسان اكىم ەكەن، - دەدىم مەن، - شىرماۋشىلاردىڭ تىرەگى اكىم بولعانى. ەگەر قىزدار اشكەرە ايتىسقا شىعا كەلسە-اق ونداي كۇشتى قۇدا شۇعىل ىسكە كىرىسىپ الا قاشادى. ات ساۋىرىنا اكە-شەشەلەرىنىڭ وزدەرى سالىپ بەرەدى دە، «كىم اكەتكەنىن بىلمەيمىز» دەپ، ماڭ قاراسىن كورسەتپەي جوعالتادى.
- ولاي بولسا زاڭ قىزمەتكەرىنىڭ بىرەۋىنە ايەلدەر قوعامىنان وكىل قوسىپ جىبەرەلىك. «الىنعان مالىمەت بويىنشا» دەگەن جولمەن قاتتى تەرگەپ كورسىن. ەڭ بولماعاندا، بىزدەن نەكە قاعاز الماي ۇزاتسا سوتقا تارتىلاتىنىن قاداعالاپ ۇقتىرىپ قايتۋىن تاپسىرايىن، مويىنداتا الماسا دا، ءتىل حات الىپ قايتادى عوي؟
- ايەلدەر وكىلى رەتىندە ماقپالدىڭ وسىنداعى باس وقىتۋشىسى بارسىن، - ماقپالعا ايرىقشا تىلەكتەس بولىپ جۇرگەن ول كىسى تاس كەمپىردى جىبىتەر بالكىم. مۇنداعى قىزمەتىن مەن قوسىمشا وتەي تۇرايىن.
ايىرجاپ وسىعان كەلىستى دە، سودان ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە ەكى قىزعا ءۇش مىقتى تەكسەرۋشى جىبەردى. مەن ونداعى مەكتەپ ءمۇدىرى ارقىلى ماقپالعا حات جازىپ، تۇسىنىك جولدادىم. شاكەربايدى جىلاتا، ءوزىم كۇلە ءجۇرىپ قىزدار مەكتەبىندەگى وقىتۋشىلىقتى دا كوتەرىپ الدىم ءسويتىپ.
قوس قىزمەتتى، قاربالاس بولۋىمنىڭ پايداسى دا، زيانى دا ءتيدى، پايداسى - الياعا كەزدەسپەۋىمە سىلتاۋ تابىلدى. زيانى - ومىربەك پەن مەھىردىڭ ۇيلەنۋى جونىندەگى كۇرەستەن شەتتەپ، تالاي قىزىل كەڭىردەك داۋدان، تالاي قىزىل جۇدىرىق توبەلەستەن قاعىس قالدىم. كەشتەردە وقۋشىلاردىڭ تاپسىرما داپتەرلەرىن تەكسەرەمىن عوي.
«قىزىل كەڭىردەك داۋ» مەھىردىڭ ءۇي ىشىندە ءوتىپ جاتىپتى: احىمەتجان قاسىميدىڭ سوزىنەن ءجىبي قالعان اكەسى شاۋەشەكتەگى باي تۋىستارىنىڭ ءسۇپ سيقىرىمەن قايتا مۇزداي قالعان ەكەن; جومارت قۇداعيلاردىڭ قابىلداسقان ساندىعىن قايتارىپ تاستاپتى دا، مەھىردى مەكەمەسىنە دە جىبەرمەي قاماپ، شاپالاقتاپ جاتىپتى. «اللاھۋاكبار ايتىسىپ قويعان جەرگە قاي جۇزىممەن، قالاي بەرمەي قۇتىلماقپىن، باراسىڭ سوندا، دايىندال» دەپ شاپالاقتايدى ەكەن، «دايىندالۋى» - التىن القا، جاقۇت سىرعا، گاۋھار كوزدى سالىپ سىزىلىپ وتىرا قالۋ بولسا كەرەك، ال مەھىردىڭ «دايىندالماۋى» - سولارىن لاقتىرۋ، كەلگەن مەيماندارىنىڭ كوزىنشە زاڭ سويلەپ ايتىسۋ كورىنەدى.
«قىزىل جۇدىرىق توبەلەس» دەگەنى ءتىپتى قىزىق. سۇلۋدىڭ اكەسىنەن دامەلى بولىپ جۇرگەن مىرزالار مەھىردىڭ ۇيىنە ومىربەكتەن ساندىق كىرگەن كۇنى مۇساسىنا مىنە قويىپتى: ومىربەكتى وسى ءولارادا جوعالتا سالۋ پيعىلىنا شىنداپ كەلگەن سياقتى. كۇندىز كيىلمەگەن كيىم، كورىنبەگەن ساقال مۇرتتارمەن كەشتە شىعا كەلەتىندەر كوبەيىپتى. باقايدىڭ ازعانا توبىن جارىپ ءوتىپ، ومىربەكتى جابىلا سۇيرەپ الا جونەلەدى ەكەن. جۇدىرىقتار تۇمسىقتاردان ەكى-ءۇش رەت بويالعانىن ەستىدىم. وشتەسۋشىلەر ساندىقتىڭ كىرگەنىن بىلەدى ەكەن دە، قايتا شىققانىن بىلمەيدى ەكەن. ولاردىڭ كىم ەكەنىن ساقشى مەكەمەسى دە بىلمەيدى دەيدى. باقايدىڭ تەمىر جۇدىرىعىنان جىعىلعان بىرەۋلەرىن سەرىكتەرى كوشە ساقشىسىنان «تارتىپ اكەتىپ»، ءىز-توزىن بىلدىرمەي قۇتقارىپتى. قازىر ومىربەكتىڭ قورعاۋشىلارى ءار كۇنى سونىڭ ۇيىندە تۇنەپ ءجۇر ەكەن.
جاسىرىن قۇدالىقتى تەرگەۋشىلەر ءبىر اپتا ءجۇرىپ قايتتى. بەيتانىس قارىنداستىڭ بايلانعان جەرى مويىنداپتى. «كۇيەۋ مەن قالىڭدىقتىڭ وزدەرى اۋدانعا بارىپ، رۇقسات قاعاز الماي توي جاسامايمىز» دەپ ءتىل حات بەرىپتى. تانىس قارىنداستىڭ بايلانعان جەرى بەسىك قۇدادان بەزگەندىكتەرىن ايتا بەرىپتى. «سىبانىپ الىپ ايتىسقان جۋان كەمپىر الدىرار ەمەس» دەستى. سويتسە دە كەڭ تۇساۋ، ۇزىن ارقانعا ەرىكسىز كونىپ بەرگەن ءتىل حاتىن كوردىم: «قىزىمنىڭ ءوز رازىلىعىنسىز، اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ رۇقساتىنسىز ەشكىمگە ۇزاتسام سوتقا تارتىلۋعا رازىمىن! قاديشا» دەپ جۋان بارماعىن باتپيتا باسىپتى. «اياعىنا تاعى جاز، تاعى جاز. -دەپتى سونان سوڭ، ءتىل حات جازىپ وتىرعان اۋىل جىگىتىنە، ماقپالدى ەكى-اق اي قالعان وقۋى ءۇشىن ەندى تاعى قاڭعىتا المايمىن! قىز مولدا بولىپ، مال تاپپاي-اق قويسىن، قارتايعان مىنا ءوزىمدى كۇتەدى، وقۋىنا قارسى دەسەڭدەر قازىر اپارىپ قاماساڭدار دا دايىنمىن، مىنە بارماعىم» دەپ جازدىرىپ، تاعى ءبىر باتپيتىپتى.
ءۇي سىرتىنان تىڭداپ تۇرعان ماقپال وسى ءتىل حات جازىلىپ بولىسىمەن كىرىپ كەلىپ، قۇشاقتاي قۇلاپتى «شەشە» تىزەسىن:
- اپاتاي، جىبەر مەنى مەكتەبىمە... قور ەتپە مەنى! ايا مەنى! ماقساتىڭىز قاشان دا، قايتكەنىڭىزدە دە ىسكە اسپايتىنىن ايتىپ ەدىم عوي، اپاتاي! ونان دا ءوز ويلانۋىما، ءوز ەركىمە جىبەرىڭىز. وسىلاي قاماپ وتىرىپ كوندىرەم دەمەڭىز بىرەۋگە...
- ادىرا قالعىر-اۋ، بىرەۋگە كوندىرەم دەپ قاشان قاماپپىن؟ - دەپ جۋان كەمپىر يتەرىپ جىبەرىپتى قىزىن، - جوقتى كوكىمەي ارى ءجۇر ارى!... باياعى ءبىر ءسوزدى ەستىپ، ءالى قويمايدى، ءوز كۇدىگى بۇل، ءوزىم ءتىرى تۇرعاندا ءتىپتى دە بەرمەيمىن وعان.
- سول ويىڭ بولماسا سوعىم ءۇشىن قامايمىسىڭ، وقۋدان نەگە قالدىراسىڭ، بۇلاي قامايتىنداي نە جازىعىم بار مەنىڭ؟ - دەپ وقىس ەڭىرەپ جىبەرگەن ماقپال سىرتقا شىعا جونەلىپتى.
ەڭ سۇيىكتى وقۋشىسى كەلە جىعىلىپ سويلەگەننەن ەگىلگەن ۇستازى ول ەڭىرەي جونەلگەندە قوسا ەڭىرەپ بەتىن باسىپتى.
- وسى جولى بىزبەن بىرگە جىبەرىڭىز، - دەپتى سونان سوڭ بەكي ءوتىنىپ، - ەڭ ۇزدىك، ەڭ مىنەزدى، وزات وقۋشى ەدى، ءوز ۇيىمدە ەندى ءبىر اي عانا وقىتىپ، مەكتەپ بىتىرگەن كۋالىگىن اپەرەيىن، امان قايتىپ كەلۋىنە كەپىلدىك ەتەيىن... وسى ءوز اۋلىڭىزداعى مەكتەپكە مۇعالىم بولادى!
- قامقورلىعىڭا راحمەت، بالام! - دەپ قالىڭ ەرنىن قىمتي جىميىپتى كەمپىر، - مۇعالىم - سىعانىم بولۋدىڭ مەنىڭ بالاما كەرەگى جوق، وزدەرىڭ بولا بەرىڭدەر! سەندەردى شاقىرىپ اكەلىپ، تەرگەتىپ وتىرعان وسى قىزىمنىڭ ءوزى ەكەنىن بايقادىم، سىعانىم بولعانى وسى ەمەس پە، ەندى وقىتسام ءازازىلىم بولىپ شىعار، قويدىق ەندى وقىتۋدى!
ءبىر كوزىن سىعىرايتا قاراپ، قوزعالاقتاي تىڭداپ وتىرعان حالىق ىستەر ءبولىمىنىڭ تەرگەۋشىسى جۇزبەككە باجىرايا قاراپ سويلەپتى وسى كەزدە:
- ءسىزدىڭ شەشەڭىز عوي، نە دەپ وتىرعانىن ەستىدىڭىز بە؟ بۇل كەمپىردى زاڭ قايتپەك دەپ ساپىلداتىپ قويعانسىز عوي، ونىڭىز تۇسىنىكتى. شاقىرىڭىز ونباسىلارىڭىز بەن مەكتەپ وقىتۋشىلارىن!
- شىراعىم-اي، تىم ارىدان كەتتىڭ-اۋ، -دەپ تۇلكى جۇزبەك كۇڭكىلدەپتى، - شەشەم ەكەنى راس، تاپقان شەشەگە بالانىڭ ۇكىمى قاشان ءجۇرۋشى ەدى. مەنى دە جەلكەلەيدى اۋەلدەسەڭىز نە داۋا بۇعان؟ شاقىر دەسەڭ شاقىرايىن!
سىرتقا شىعا بىرەۋگە بۇيىرىپ، مەكتەپتىڭ ءمۇدىرى - مەن ەكى مۇعالىمىن، ءوز اۋىلىنداعى ونباسىنى كەلتىرىپتى. تەرگەۋشى داۋىستاپ ماقپالدى دا شاقىرىپ وتىرعىزا سويلەپتى سونان سوڭ:
- ءبىز وسى جاقتاعى زاڭسىز جاسىرىن قۇدالىقتار مەن بەسىك قۇدالىقتار جونىندە جۇرتشىلىقتىڭ مالىمدەۋى بويىنشا كەلگەنبىز. باسقالارى مويىنداپ زاڭعا تياناقتادى. اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ رۇقسات قاعازىنسىز ەشكىم قىز ۇزاتپايدى مۇنان سوڭ! بۇل ۇيدە دە قامالىپ وتىرعان ءبىر بالا بار...
تەرگەۋشى ماقپالدىڭ جازعان ارىزى بويىنشا كەلگەندىكتەرىن وسىلاي جابا توقىپ، بۇل ءۇيدىڭ بەرگەن جاۋابى مەن الگى ءتىل حاتىن، ماقپالدىڭ جاڭاعى زارىن تۇگەل وقىپ بەرىپتى.
- سىزدەردىڭ ەستەرىڭىزدە بولۋى ءۇشىن ادەيى شاقىرتىپ وقىپ بەرىپ وتىرمىز، - دەپتى سوڭىندا، - وسى بالانىڭ تاعدىرىنا مۇنان سوڭ ءبارىڭىز دە نازار اۋدارىڭىزدار! زورلىق-زومبىلىق، قيناۋ-قاماۋ، وقۋعا جىبەرۋدى تالاپ ەتكەندىگى ءۇشىن ۇرۋ-سوعۋ سىندى جامان ىستەر بولسا اۋداندىق ۇكىمەتتىڭ حالىق ىستەر بولىمىنە ۋاقىتىندا مالىمدەڭىزدەر! قارىنداس، سەن ءوزىڭ دە مالىمدەپ تۇر مۇنان سوڭ! تىم بولماعاندا وسى وتىرعان اۋىلداستارىڭا جەتكىز دە جاۋاپكەرشىلىك ارت! وقۋدى دا، تۇرمىستى دا تەك ءوز ەركىڭ عانا بىلەدى. ەرىكتىسىڭ، ءتۇسىنىپ ال! - دەپ قاساقانا زەكي دوعارىپتى ءسوزىن.
ماقپال قازىرشە وقي الماسا دا وسى سوزدەن ءبىراز جەڭىلدىك، كەڭشىلىك تىنىس تاباتىنىن ءتۇسىنىپ، ءوزىم دە كەڭ تىنىستاعانداي بولدىم. «زورلىققا ۇشىراماي ەندى بىرەر جىل تۇرسا، بوستاندىق دەگەنىڭ كومپارتيا ارقىلى الدىمەن بىزگە تيمەي مە؟»
قوسىمشا وقىتۋشىلىقتان بوساعان كۇنى ىزدەدىم ومىربەكتى، مەكتەبىنەن تاپتىم. وقىتۋشىلار بولمەسىندە ارىسبەكپەن سويلەسىپ وتىر ەكەن. ءبىر بۇرىشتاعى ۇستەلدە تۇقىرىپ قايسەن جەكە وتىر. ينسپەكتورلىققا تاعايىندالعانىمنان بەرى، اسىرەسە مەكتەبىنە ەكى-ءۇش رەت كەلىپ، وقۋشىلاردىڭ ساباق يگەرۋ جايىن تەكسەرۋىمدى كورگەن ارىسبەك الدىما تۇسە جورعالايتىن بولعان. بۇل جولى دا تىك تۇرەگەلدى. قولىن مەنەن بۇرىن سوزىپ امانداستى:
- جاقسى كەلدىڭ بيعان، جوعارى شىق! ءجا، مىنا ومىربەكتىڭ احۋالىن ەستىدىڭ بە؟... شورتىي، نە دەگەن ءىس بۇل، حۋليگاندارعا توقتاۋ ايتپاسا ءبىر كۇنى ءولتىرىپ كەتەتىن سياقتى، - دەپ جىپىلىقتاتا سويلەپ كەلىپ ءبىر تىندى، -بۇعان بىردەمە دەسەڭدەرشى!
- وعان «بىردەمە» ايتاتىن وزدەرىڭىز عوي، قاسقىر قاماپ جۇرگەن قوشاقان سىزدەردىكى، -دەپ جىميدىم مەن، وزدەرىڭىز نە ۇيعارىمعا كەلدىڭىزدەر؟
ارىسبەك قۇنجىڭداي كۇلدى دە، ەكى يىعىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، قۇيقىلجي سويلەدى:
- ءبىز نە دەيمىز، وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە بارىپ مالىمدەيىن دەپ وتىر ەدىم، ءوزىڭ كەلدىڭ. مىنا ومىربەك سوتقارلاردى وقۋشىلارعا قاماتىپ ۇستاپ، ساقشىعا تاپسىرۋدى ءوتىنىپ وتىر. ساقشى مەكەمەسىنىڭ تەرگەۋ ءبولىمى سونى ايتىپتى. وقۋشىلاردى كوشە سوتقارلارىمەن قاقتىعىستىرۋىمىز قالاي بولار؟ وسىدان ءولىم-ءجىتىم سياقتى وقىستىق تۋىلسا وزدەرىڭ يە بولاسىڭدار ما؟
- بۇعان ساقشى مەكەمەسى مىندەتتى بولۋعا ءتيىستى ياكي وزدەرى ۇستاپ تيىم سالسىن، تيا الماسا قاتەرگە تۇسكەن ومىربەكتەردىڭ وزدەرى سوققىلاپ تيۋعا رۇقسات ەتسىن! ەكەۋىنىڭ ءبىرى عانا!
وسى كەزدە سارسەن ساياسات كىرىپ، مەنىمەن باس يزەپ امانداستى دا، ەسىك جاقتاعى ءبىر ۇستەل شەتىنە وتىرا قالدى. ماعان قاراپ سويلەدى ومىربەك:
- وتكەن كۇزدە سەن كورىپ تانىعان سوتقارلاردى انەۋ كۇنى ساقشىعا مالىمدەپ ۇستاتقانمىن، سول تورتەۋىن قاماعان كۇنى كەشتە ون بەسى شىعىپ، ءبىزدى ۇرىپ كەتتى. «بۇلار ەمەس ەكەن» دەپ قولىنداعىلارىن ەرتەڭىنە ساقشى قويا بەرە سالدى... ساقشى مەكەمەسى تەنتەكتەردى تيعىسى كەلسە وسىلاي ىستەي مە؟ كوشە ءتارتىبىن ساقتاۋ بولىمىندە سولاردى قولدايتىنى بار ەكەنىن بايقادىم...
- ى-م، - دەدى سارسەن بوساعادا وتىرىپ، - ءوزىمىزدىڭ ساقشى مەكەمەسى سوتقاردى قولداماق پا؟
ومىربەك وعان كوز قىرىمەن ءبىر قاراپ قويىپ، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىنەن ورشەلەنە تالاپ ەتتى:
- ماعان يە بولاسىزدار ما، جوق پا؟
- يە بولامىز عوي، ارينە يە بولامىز، -دەپ ارىسبەك ۇستەلىن ويلانا شەرتتى، - قايسەن، مىنا بيعاننىڭ ءسوزى زاڭعا سيىمدى سياقتى. مەكتەپ اتىنان ساقشىعا سەن ىلەسىپ بارىپ سويلەسشى... كومەكشى كۇش تالاپ ەتسە جىگىت وقۋشىلاردى تۇگەل جىبەرەيىك.
- وقۋشىلاردى كوشە سوتقارلارىمەن توبەلەستىرگەنىمىز بولماس، - دەدى قايسەن قوڭىر داۋسىمەن جىميا سويلەپ، - بۇل مالعۇنداردى لۇكشەكتىككە تاربيەلەپ الىپ، تيا الماي قويارمىز!
بىلتىر ءوزىمىز سايلاعان وقۋ ءبولىمى مەڭگەرۋشىسىنىڭ ەندى ولىمىمىزگە دە قارايلاسپايتىنداي كورىنگەن مىنا مىنەزىنە ىشىمنەن تۇيىنشەكتەلە قاراپ وتىرىپ قالدىم.
- راس، سولاي بولادى ەكەن-اۋ! -دەپ قالدى ارىسبەك، تۇيتكىلسىگەندەي تومەن قاراپ شىتىنىپ ۇستەلىن شەرتتى. جاڭاعى سوزىنەن قايتا جالت بەرگەلى وتىرعانىن وسى شىرايىنان بايقادىم. «باسە، جيەن قىزىڭنان اينۋىم تەگىن ەمەس ەدى عوي» دەگەن ويمەن جىميا قاراعانىمدا جالعاستىردى ءسوزىن، - تويىس* جانە ۇلتشىلدىق ماسەلەگە دە اينالىپ كەتەر، مەكتەبىمىزگە كوشە سوتقارلارى تۇگەل وشىگىپ، جاعامىزدان الىپ جۇرسە قايتپەكپىز، وقۋشىلاردى توبەلەسكە سالۋىمىز جارامايدى ەكەن!
- وقۋشىلاردى توبەلەستىرمەيمىز، -دەدىم مەن، -تەك تۇس-تۇسىنان قاماپ، ساقشىنىڭ تۇگەل ۇستاۋىنا كومەكتەسىپ بەرسە بولعانى. «ومىربەك ولمەسە مۇردەم قاپسىن، بايلانىسىمىز جوق» دەيتىن پيعىلدارىڭ بولسا وندا دا قولقالامايمىز، ادام تابىلادى. باسقا مەكتەپتەر، اسىرەسە ۇيعىر ەرلەر مەكتەبى مەن موڭعول مەكتەبى-اق كومەكتەسەدى، -دەپ ورنىمنان تۇرەگەلىپ ەدىم، قايسەن قولىن ۋقالاي تۇرەگەلدى:
- بارساق بارىپ، سويلەسىپ كورەيىكشى!
- جوق، سەن بيشارا ءوزىڭدى ساقتا، پىس ەتىپ ءولىپ قالساڭ باسقا وگىزدەردەن ۇيات بولار. ءبىز قىرىلىپ قالساق تا جۇمىسىڭ بولماسىن، قولىڭدى مايلا دا وتىر ۇستەلىڭدە.
وسى سوزبەن جەدەل باسىپ جونەلە بەرىپ ەدىم، سارسەن قارقىلداي كۇلدى، قايسەن الدىما تۇسە جونەلدى دە، ارىسبەك شىعىپ اتىنا ۇمتىلدى.
كۇن ءتۇس بولىپ قالعان، شاقشىرايعان ىستىق شاق ەدى. قايسەن ەكەۋمىز كويلەگىمىزدىڭ جەڭىن سىبانعان كۇيىمىزدە ساقشى مەكەمەسىنە كىرە بەرگەندە اتىن كوشە قارسىسىنداعى اعاشقا بايلاي سالا ارىسبەك تە جەتتى. اۋداندىق ساقشىعا جاڭادان باستىق بولىپ كەلگەن مايور الىبەكتىڭ ءوز كەڭسەسىنە باستادىم مەن.
- ءۇي، بيعان، ءبولىم باستىقتارىنا ايتساق تا جەتپەي مە، ۇيات بولماي ما؟ - دەپ كۇبىرلەدى ارىسبەك. مەن سويلەي بارىپ ەسىگىن قاقتىم:
- مايوردان ءبىز ۇيالعانىمىزبەن ءولىم ۇيالۋشى ما ەدى؟
- كىرىڭىز! - دەدى ىشتەن جۋان داۋىس، بار ءبىتىمى كەسەك، ەڭگەزەردەي قارا مايور ەسىك اشىپ قارسى الدى:
- وي، وڭشەك ينتەلليگەنت* جينالىپ ءبىر-اق كەلىپسىڭدەر عوي؟ - دەپ ەكى شەكەسىنە جارىلىپ تۇسكەن قويۋ قارا شاشىن ارتىنا سىلكە تاستاپ، قول الىستى، - جوعارى، جوعارى شىعىڭدار! تەرەزە جاق قابىرعاعا قاتار قويىلعان كرەسلولارعا بىلق-بىلق ەتە تۇستىك. - ءجا، ساقشى مەكەمەسىنەن «تۇيەنىڭ بەيىتىندە نەسى بار» دەپ قاشاتىن مۇعالىمدەر بەكەر جينالىپ كەلمەگەن بولساڭدار كەرەك. قانە تىڭدايىن.
مەن سويلەپ مەھىر مەن ومىربەكتىڭ تىلەۋ قوسۋىنان بەرى باستان كەشكەندەرىن ءبىر-اق اعىتتىم.
- بۇل قانىشەرلىككە كوشە ساقشىلارى نەمقۇرايدى قاراسا، ومىربەكتى قورعاۋعا، جوقتاۋعا ءتيىستى مەكتەبى «پالەن بولادى»، «تۇگەن بولادى» دەپ قورقىپ، بوي تارتسا، بۇل ازاماتىمىزدىڭ تاعدىرىنا كىم جاۋاپ بەرمەك؟ جەسىر كەمپىردىڭ جالعىز بالاسى ەدى، وسىنى سىزگە جەتكىزىپ، اقىل سۇراۋعا كەلدىك، -دەپ توقتادىم.
- مايور جۋان كەۋدەسىن كەرە كۇرسىنىپ الىپ، شورت-شورت قايىردى ءسوزىن:
- بۇل كىرىسۋلەرىڭ دۇپ-دۇرىس. ءبىزدىڭ مەكەمەدە ونداي سوتقارلارعا ءىش تارتۋشى كەيبىرەۋ جوق دەۋگە بولماس، تەكسەرىپ كورەلىك. بىراق، انەۋ كۇنگى تورتەۋىن ماسەلە تابا المادىق دەپ ماعان مالىمدەپ قايتارعان. ءبىز ناق قىلمىس ۇستىنەن تۇسسەك قانا ۇستاپ تۇرا الامىز جانە بۇلار ەداۋىر سانى بار توپ كورىنەدى. قىرقىسىپ جاتقاندا جۇگىرگەن ەكى-ءۇش ساقشى بىرەۋىن دە ۇستاي الماي قالىپ ءجۇر. كومەكتەرىڭىزدى بورىشتىلىقپەن قارسى الايىق، جاقسى كەلدىڭدەر! ولاردى تۇگەل ۇستاۋدىڭ اقىلى بىلاي بولسىن، - دەي كەلە ناقتىلى شارالار ايتىپ، ءبىزدى شۇلعىتىپ قايتاردى.
بۇرىن جالشى دا، پيما باسۋشى دا، شوفەر دە بولىپ وسكەن، توڭكەرىس كەزىندە مايتاۋ جۇمىسشىلارىن قوزعالىسقا ۇيىمداستىرۋ ارقىلى عانا بەدەل تاپقان وسى جۇمىسشىنىڭ ساقشىلىق پەن زاڭ قىزمەتىنە ماماندانۋىنا قۋانىپ قايتتىم.
ومىربەكتىڭ ۇيىنە كەشەتە بارىپ، ءبىر قۋانىشتارىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستىم سول كۇنى. شەشەسى ءوزىنىڭ قۋانعاندىعى كەيپىمەن تاناۋ جەلبەزەگىن كەرە سايراپ وتىر ەكەن. مەنى جىميا قارسى العاندىقتان ومىربەكتىڭ تاناۋى جايىلا قالدى. باقاي يىعىمنان قاعا قۇشاقتاپ، قاسىنا تارتىپ اپارىپ وتىرعىزدى. شەشەمىز باسىنان باستادى ءسوزىن. قۋانىشتان شاشۋشا شاشىلىپ ۇزىن سونار سەڭشە قاقتىعىسا شۇباتىلاتىن «اق ەدىل» كەمپىر ءسوزىنىڭ توق ەتەر ءتۇيىنى بىلاي ەكەن:
مەھىردى باي مىرزاسىنا زورلاپ ۇزاتۋدان تەتەلەس ءسىڭىلسى قۇتقارىپتى. كەشە تاعى دا قۋزاۋعا، قيناۋعا ءتۇسىپ ەڭىرەپ وتىرعان مەھىر مەن اقىرىپ تۇرعان اكەسىنىڭ اراسىنا تۇرا قالىپتى ول:
- اكە، قارىزدار كىسىڭىزگە مەن بار عوي، مەن... مەن بارايىن. مەھىردى قيناي بەرمەڭىزشى، ول ولسە دە بارمايدى وعان، -دەگەندە اكەسى اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالىپتى، - دادا ءتۇسىنىڭىزشى! مەھىدىڭ قيماي جۇرگەن جىگىتى بارىن ءسىزدىڭ قيمايتىن جەرىڭىز دە ەستىپ بولعان. مەھىردى وعان زورلاپ بەرسەڭىز دە باقىتتى بولا المايدى، اقىرى اجىراسىپ قايتىپ كەلەدى، قور بولادى اكە!... وزىڭىزگە دە ۇيات كەلەدى. مەن... مەنى... ەشكىممەن جامان اتىم شىققان جوق، اقىرى مەنى دە بەرەسىز عوي بىرەۋگە، ولاردى قيماساڭىز مەن-اق بارايىن!
اكەسى مىرس ەتىپ جىميىپتى دا، قولىنداعى جازا شىبىعىن لاقتىرىپ تاستاپ جۇرە بەرىپتى.
- اقىل دەگەن نەمەنىڭ پارقىن قارا، وقىعان قىزدا مي قالادى دەگەنگە سەنىپ كور ەندى، - دەپ حانىمىنا قاراپ كۇبىرلەي كەتىپتى. بۇگىن تۇستەن كەيىن حانىم قۇداعي ساندىقتى قايتا كىرگىزە قويۋدى سۇراپ، كەدەي قۇداعيىنا كەلىندەرىنىڭ بىرەۋىن جىبەرگەن ەكەن.
- ال، بالالار، تىلەۋلەرىڭ قابىل بولدى، «تاڭەرتەڭ اپارادى» دەپ سالەم ايتتىم! - دەدى شەشەمىز.
«قاسقىر سوعۋ» ناۋقانىن وسى ساندىقپەن ورايلاستىرعىم كەلدى:
- ساندىقتى تاڭەرتەڭ ەمەس، تۇسكە جاقىن، كوشەگە حالىق قۇجىناعان شاقتا مەكەمەنىڭ جالتىراعان جەڭىل ارباسىمەن جىبەرەيىك، -دەدىم، - ءتورت كوشەدەن اينالا، بازاردى قاق جارىپ دابىرامەن بارسىن. كىمنىڭ كىمگە اپاراتىن ساندىعى ەكەنى تۋرالى ايقايلاي ەرەتىن ءبىر-ەكى «داڭعويىمىز» بولسا، ءتىپتى جاقسى! ايتەۋىر بار قاسقىردىڭ قۇلاعىن ەدىرەيتەتىن بولسىن!
ماقساتتى تۇسىنگەن ومىربەك پەن باقاي قۇپتاي كۇلىد بۇل ءسوزىمدى. شايقاستى ەرتەڭ كەشتە جۇرگىزۋدىڭ وڭدىلىعىن شەشەمىزدەن جاسىرىپ سىبىرلادىم. ۇيعىر دوستاردان كوبىرەك قول جيۋ ءجونىن اقىلداستىق....
تاڭەرتەڭ قىزمەتكە كەلىسىممەن مەكەمەنىڭ جەڭىل ارباسىن سۇراپ، ساندىق اپارۋعا جىبەرىپ بەردىم دە، ماحمۇت كەرىمگە «قاسقىر» سوعۋعا ءماجبۇر بولعان جايىمىزدى ءتۇسىندىردىم. «سىپىرا قالا قاسقىرى» دەپ تۇسپالداپ ايتىپ ەدىم، ومىربەكتىڭ قاتەر استىندا قالعان جايىن ءوزى دە ەستىپ، ىزالانىپ ءجۇر ەكەن، ۇيعىر ەرلەر مەكتەبىنىڭ ەڭ مىقتى وقۋشىلارىنان كەمىندە جيىرماسىن شىعاراتىندىعىن ايتتى. قازاق ەرلەر مەكتەبىنەن ماۋلەن مەن قيالزات قىرىق-ەلۋ «جاۋىنگەر» ەرتىپ شىقپاق بولعانىن حابارلاعان بولاتىن. سوعىسقا توتە قاتىناسۋعا «باقاي قوسىنى» مەن ءوزىمنىڭ شاقىرىپ قويعان سىعايلارىم تاعى بار ەدى. بۇل اتتانىسقا قارۋلى ساقشى دا از شىقپايتىنى بەلگىلى بولعان. ءتىپتى كوشەگە سيماي كەتەتىن دە سياقتىمىز. وقۋشىلاردى ءتورت كوشە تۇيىلىسىنەن الىستاتىپ، شولاق كوشەلەرگە قاشقاندارىن ۇستاۋعا ورنالاستىرماق بولدىق...
اقشام ۇيرىلە ءتورت كوشەگە ومىربەك شىقتى. قاسىندا باقاي مەن ەڭ مىقتى ءۇش سەرىگى عانا بار. ولار كۇنباتىس جاق بۇرىشتاعى پيماشىنىڭ قاتارىنان اشىلعان شاراپحاناعا كىردى، قارسى جاعىنداعى اسحانادا ءتورت-بەس جىگىتپەن بىرگە اراق ىشكەن بولىپ مەن وتىرمىن. باياعىداعى بالا قاراقشىلاردان قۇتقارۋشى اعا سايىپقىرانىم عارىپبەك پەن بەكتەمىر مەنى ىشۋگە قۋزاعان بولىپ قىزا داڭعىرلاسادى. بوز كوز، مومىن بەكتەمىر دە مۇنداي كومەككە كەلگەندە سايىپقىران بولىپ جەتىلگەن ەدى. ءتور جاعىمىزداعى ۇستەلدە شىلقا ماس بەينەمەن ءتورت-بەس ۇيعىر جىگىت وتىر. ولار اراققا ماحمۇت كەرىمدى قۋزاعان بولادى. باقاي مەن ومىربەك «شايقاقتاي» كىردى دە، ءبىر ۇستەلگە وتىرا كەتتى. ءۇش سەرىگى كوشە ورتاسىندا «مىلجىڭداسىپ» تۇر.
ءسويتىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن «بايلانىسسىز» دۋىلداسقان ءۇش توپ بولدىق. سالبىرامالى شامنىڭ جارىعى تولىق جەتپەيتىن ءبىر كۇڭگىرت بۇرىشتا وتىرعان ءۇش-ءتورت بەيتانىس مۇرتتى ءۇش توبىمىزعا دا قاراپ-قاراپ الىپ، كۇبىرلەسىپ قويادى.
- ءبىز كەتتىك! -دەدى ەكەۋى تۇرەگەلىپ، بىرەۋى ماستىقتان تالتىرەكتەگەن بولىپ سىرتقا شىعا ىسقىردى. دارەت سىلتاۋىمەن مەن تۇرەگەلدىم، ماحمۇت تا تۇرىپ مەنىڭ سوڭىمنان شىقتى دا، باتىس جاق كوشەگە جونەلدى. ءتورت كوشەنىڭ ءار تۇسىندا ەكىدەن-ۇشتەن، بەستەن-التىدان قالجىڭداسىپ بەيتانىستار دا جيىلعان ەكەن، حابارشىلارىنىڭ ىسقىرۋىمەن ىرعاتىلىسىپ جاقىنداي ءتۇستى اسحاناعا. مەن ءىلبي ءجۇرىپ سىرت جاقتارىنا ءوتىپ كەتتىم، ساناي ءوتتىم، ون سەگىزى ءتۇستى كوزىمە.
الدىڭعى ەكى توبى اسحاناعا كىرىپ، باسقالارى تاعى دا توپ-توبىمەن قىلجاقتاسقان بولىپ تۇرىپ قالدى. ىلە-شالا اسحانادا زەكىرىسكەن ۇندەر ەستىلدى دە، الگىلەر ومىربەكتى ورتاعا الىپ، جۇلقىلاسا شىقتى سىرتقا. ءتورت كوشەنىڭ باياعى روزى قاساپقا دۇكەن بولعان بۇرىشىنان وتە توقتاپ، قىسقا-قىسقا ەكى رەت ىسقىردىم، كلۋب جاق كوشەدەن ماحمۇتتىڭ دا ءدال سولاي ەكى رەت ىسقىرعان داۋىسى ەستىلدى. وعان دەيىن سارت-سۇرت توبەلەس باستالىپ كەتىپ ەدى. ءار كوشەدەن، ءار قاقپادان شىعا-شىعا ۇمتىلدى ءبىزدىڭ جىگىتتەر.
تۇس-تۇسىنان قورشالا سوعىلعان بەيتانىستاردىڭ بىرنەشەۋى مەن تۇرعان جاققا سىتىلا قاشتى. وڭ جاعىمداعى بۇرىشتان اينالا بەرگەندەرىندە ءۇش ساقشى الدارىنان شىعىپ مىلتىق كەزەي قويدى دا، ارتىنان قۋىپ جەتكەن جىگىتتەر باسسالدى.
اسحانا الدىنداعى توبەلەس مايدانىنىڭ ءدال ورتاسىنان وكتەم ءۇن ەستىلدى وسى مەزەتتە.
- توقتاتىڭدار! توقتاتىڭدار!
- مىنانى ۇرعان كىم؟ -دەپ زەكىردى بىرەۋى، ساقشى ەكەن.
- مەن! -دەگەن باقايدىڭ داۋىسى ەستىلدى. - پىشاق شىعارعان سوڭ تەپتىم. انە جاتىر پىشاعى!
- مىنانىڭ ىشقىرىندا جان مىلتىق بار، الىڭىزدار، -دەگەن عارىپبەكتىڭ قارلىعىڭقى داۋىسى ەستىلدى ىلە-شالا، جۇگىرىپ باردىم. عارىپبەك ءداۋ بىرەۋدىڭ ەكى قولىن ارتىنا قايىرىپ باسىپ وتىر ەكەن. ۇمتىلىپ كەلىپ تىنتكەن ساقشى ايتىلعان ىشقىردان التى اتار سۋىرىپ الدى دا، قولىنا قۇرساۋ سالا قويدى.
- قۇرالدارىن جوعالتىپ جىبەرمەسىن، تىنتىڭدەر ءبارىن، دەپ بۇيىردى سونان سوڭ.
ون شاقتى ساقشى قاتار تۇرعىزىلعان ون سەگىز بەيتانىستى لەزدە ءتىنتىپ شىعىپ، پىشاق پەن تەمىر شوقپارلاردى ءار جەردەن تەرىپ اكەلىپ الدارىنا قويدى.
وقۋشىلار قاپتاي جەتتى ءار كوشەدەن. قاشىپ بارا جاتقانىنان تاعى دا التاۋىن ۇستاپتى....
كوشەگە ارەڭ سيىپ شۇبىرعان كوپ ادامنىڭ ورتاسىنداعى جيىرما تۇتقىن تۇرمە قاقپاسىنا اپ-امان كىردى. «اپ-امان» دەگەنىم، «مۇرتتارىن دا»، بەت-اۋزىن قاپتاتا جاپسىرعان «قىرما» ساقالدارىن دا، بەتتەرىنە شەبەرلىكپەن جاعىلعان بوياۋلارىن دا بۇزعىزباي، ءتىپتى قولدارىن تيگىزبەي، جاسانۋ-جابدىقتانۋ ەرەكشەلىكتەرىن عانا اپ-امان اكەلۋىمىز ەدى. ايتپەسە توبەلەس دەگەن ءبىرىن ءبىرى سوعىپ سالماي، سويىپ سالماي ءىس ءبىتىرۋشى مە ەدى. ساقشىعا قويعان تالابىمىز تاعى دا سول «اپ-اماندىق» ءجونى بولدى: تەرگەۋشىلەر كورگەنشە تۇتقىنداردىڭ گريمدەرىن جۋعىزباي-بۇلدىرتپەي ساقتاۋدى قايتا-قايتا تاپسىردىق.
ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە سول جيىرما ءتورتتىڭ وزدەرى ءبىر-بىرىنە سىرتتاي عانا سىبايلاس ءتورت-بەس توپ ەكەنىن ەستىدىم. بۇلار تەرگەۋى بىتكەنشە از كۇن جاتاتىنىن، ورىندارىنا ۇيىمداستىرۋشىلارى عانا كەلەتىنىن مايور ايتتى. كەلەتىننىڭ ءبىرى - ءتورت-بەس سودىردىڭ قوجاسى مىرزا لەيتەنانت ەكەن. التى اتار سونىكى بولىپ شىقتى...
ارتى شۋلى مەھىردىڭ جولى تازارتىلعان ماي ايى - اتى شۋلى وسپاننان بايتىكتىڭ تازارتىلعان ماي ايى بولدى. وسپاننىڭ شونجىعا قاشاتىن ومىربەك پەن مەھىردىڭ كەشەگى تويىن تويلاپ وتىرعاندا ەستىدىك. تۇرعان اليەۆ تويعا وسىنى بايلانىستىرا سويلەپ توست كوتەرگەندە داستارقانداستار دۋ كوتەرىلدى. تۇرعان اكىم ريۋمكاسىن «قۇداسى» الىبەك مايورمەن قاعىستىردى. ەكىنشى رەتتە الىبەك تۇرەگەلىپ، اكىم «قۇداسىنا» جاۋاپ قايتاردى: وسى توي قارساڭىندا «ءمانجۇريانىڭ» تۇتاس ازات بولۋى ءۇشىن توست كوتەرەتىنىن، بۇل تويدىڭ ءوزى دە وسىنداي جەڭىستەردىڭ كۇشىمەن بولىپ جاتقانىن، بۇل جەڭىستەر ءالى دە تالاي ازات مەھىرلەردىڭ باقىت تويىن كورسەتەتىنىن ايتىپ، «قۇداسىنان» باستادى دا، تۇگەل قاعىستىرا كوتەردى...
اركىمنىڭ ءوزى تەڭدەس قۇداسى وزىنە ءتاتتى دە قادىرلى عوي، قۇداسىن قۇداسى، قۇداسىن انداسى، انداسىن قۇداسى... تاعى-تاعى ءبىرىن ءبىرى تاۋىپ، تارتىپ ىشكىزىپ، ارتىپ ىشكىزىپ وتىرىپ بي باستالىپ كەتكەنىن سەزبەي قالىپپىز. ءۇش-ءتورت گاز شام ىلىنگەن ومىربەكتىڭ كىشكەنە اۋلاسى ءۇيرىلىپ، ويناقتاپ كەتىپتى. قىزۋلى قۇدا-اندالار ۇيدەن قۋناڭداي شىعىپ، بيگە شۇناڭداي جونەلگەندە مەن دە سىرتقا شىعىپ، تۇكپىردە وتىرعان باقايدىڭ قاتارىنداعى ورىندىققا جايعاستىم. ءبىر وفيتسەرمەن بيلەپ جۇرگەن ءاليا قىپ-قىزىل بورتە بولىپ، بالبۇل جانىپ تەرشىپ الىپتى. ماعان كوز قىرىن تاستاپ قويىپ، وفيتسەرىنە بالقىعانداي نازدانا قارايدى. قالاي قىلىقتانسا دا سۇلۋىم كوزىنە سۋ مۇرىنداي كورىنىپ قالعان قالپىندا سول جيرەنىشىمدى سەزگەندەي، وفيتسەرىنىڭ باۋىرىنا كىرە، جابىسا بيلەدى، ءبىر اياعى وفيتسەردىڭ بوربايىنىڭ اراسىنان ءوتىپ-ءوتىپ كەتەدى.
- سەن قىردان قايتىپ كەلگەن سوڭ اناۋىڭ وسى ۇيدەن ءبىر-ەكى كەش كۇتىپ، ءبىرسىپىرا وتىرىپ قايتقان، -دەپ كۇبىرلەدى باقاي، - ۇيىنە مەن اپارىپ سالعانمىن. مىنا قىلىعى ساعان كورسەتىپ جۇرگەن قىرى، سەنى قىزىندىرماق، قىزىقتىرماق بولسا كەرەك.
مەن جاۋاپ قاتپاي كۇلىمسىرەي قاراي بەردىم، ءاليا دا وفيتسەردىڭ قىرلى يىعىنان دامىلسىز سىعالايدى. «نەعۇرلىم وسىنىڭا كەتسەڭ ەكەن، بيكەشىم، -دەگەندەيمىن، - وپاسىز كوزىڭدى ماعان تاعى دا جاۋتاڭداتپاي، كوز جاسىڭدى كورسەتپەي كەتسەڭ ەكەن! ءيا، ءيا، دۇرىس، كىرە ءتۇس باۋىرىنا، كىرە ءتۇس! قابىرعامدى قايىستىرماي، باقىتتى قاباعىڭمەن قالشى مەنەن!»
- سەن قۇسالانىپ وتىرعان جوقپىسىڭ؟ -دەپ تاعى كۇبىرلەدى باقاي.
- جوق، شىن قۋانىپ وتىرمىن، ونىڭ جايىن كەيىن ەستىرسىڭ!
- باسە، سولاي بولارسىڭ!...
اليەۆ ۇيدەن شىققالى ەكى-ءۇش قىزبەن بيلەپ ۇلگىرىپ ەدى، بىرەۋىنە ءتىپتى ءتونىپ الىپتى، ءسوز ايتقان بەينەسى بار. جارقىن مىنەزدى، ءادىل ويلى وسى قايراتكەردىڭ وسىنداي ءبىر ءمىنى بار ەدى. ءوزىنىڭ ەكى بالا تاپقان اسا كوركەم ايەلىنەن، كوسەۋ سيراق بولسا دا جات ايەلدەردى جاقسى كورەتىن، قىز-كەلىنشەك بىتكەننىڭ بارىنە قىزىعىپ قىرىنداي جۇرەتىن. ەندىگى ساتتە الياعا تونە ءتۇستى مىنە، بۇرىننان ۇيرەنىستى، تانىس-ءبىلىس سياقتى جاتىرقاۋسىز-يمەنىسسىز كۇلىمدەي جابىستى. اليەۆ ونى بۇرالتا جونەلگەندە وفيتسەر تۇنجىراپ، كوز الماي قاراپ قالىپ ەدى، بوساسىمەن تاعى دا ءوزى ءىلىپ اكەتتى. «دۇنيە تولعان گۇل اشادى، ۋى دا گۇل اشادى، بالىنان ۋىنىڭ گۇلى وجەتىرەك، سۇلۋىراق كورىنە مە، قالاي؟ بال ەكەن دەپ كەيدە ۋىن يىسكەپ قويۋ سودان بولادى عوي. ۋ گۇلىن يىسكەپ ۋلاناتىندار دا از ەمەس. نۇرلى گۇلىم قايتا تابىلماسا مەن قايتەر ەدىم؟ سول ۋلانعان بەتىممەن وسىعان تۇنجىراي قاراپ وتىرار ما ەدىم؟ جوق، مۇنى بۇرىنىراق سەزگەمىن عوي، بال اراسىنشا تاعى ءبىر جۇمباق سىرلى گۇلگە ۇشار ەدىم. ول دا بولماسا كوشەرىمدى جەل، قونارىمدى ساي ءبىلىپ، ماعىناسىز-بەرەكەسىز قاڭباقشا دومالاپ كەتە بەرەتىن سياقتىمىن عوي، نەتكەن باقىتتى ەدىم! مىنا بەيشارا گۇل بەت قىزىلى شاشىلماي، اركىمگە ايپاراداي اشىلماي، ىشىنەن كۇيىپ تاۋسىلماي-اق وسىنىسىمەن كەتسە ەكەن!»
گارمون دارا بي كۇيىنە ۇيىرە جونەلدى وسى كەزدە. ءاليا ىرشىپ شىقتى، كوبەلەكشە كولبەڭدەپ اينالا جورتىپ كەلدى دە، مەنىڭ الدىما بيىك وكشەسىن تاقىلداتىپ تۇرا قالدى. مەنى جالعىز كىسىلىك بيگە تارتۋى ەدى. كوپ الدىندا بەتىن قايتارعىم كەلمەدى، ىرشىپ تۇرىپ سارتىلداتا جونەلدىم. بىراق، جۇزىنە قاراپ تا قويماي، شالدىرماي تايپالتىپ بارىپ ءبىر قۇداشانى تارتتىم دا، قايتا اينالىپ كەلىپ وتىردىم.
ءاليا وفيتسەرىنەن سىرتتاپ بارىپ، ماعان قارسى بۇرىشقا جايعاسىپتى. ودان سىرتقا شىققان بولىپ ءبىر كەتتى دە، قاقپادان قايتا كەلىپ مەنىڭ قاسىما وتىردى.
- بيگە نەگە تارتپادىڭ؟ -دەپ كۇبىرلەدى ول.
- كەزەگىڭ قيىن ەكەن، - دەپ جىميدىم مەن، -ايادىم، تۇس-تۇسىڭنان تارتىپ، كورىنگەنىمىز سۇيرەي بەرسەك نەڭ قالادى؟
- قىردان قايتقالى كورىنبەي قويعانىڭ دا اياعانىڭ با؟
- راس، ول دا اياعانىم. بۇل جولى دا حات جازا الماي كەتىپ ەدىم عوي، امان قايتاتىنىمدى بىلمەي، تاعى دا بىرەۋدىڭ قۇشاعىندا جۇرگەنىڭدە كورىنسەم، ودان تاعى ايرىلىسساڭ وبال ەمەي نە بولماق؟ اناۋ وفيتسەرىڭ جالتاقتاپ وتىر، جاقسى جىگىت ءوزى، ەندى ودان ايرىلۋشى بولما!
- راس ايتىپ وتىرمىسىڭ وسىنى، مەن باسقا بىرەۋدى تابا المايدى دەپ ويلايمىسىڭ؟
- راس ايتامىن، بارىمەن كەلىسسەڭ ءبىرىن دە ۇستاي الماي قالۋىڭ مۇمكىن...
ويىن باسقارۋشى «اق تانسا» جاريالادى، بيگە ايەلدەر تارتاتىن تانسا ەدى بۇل. ماعان اڭىرعانسي قاراپ، سويلەۋگە ىڭعايلانعان ءاليا تاعى ىرشىپ تۇردى، وفيتسەر جاققا قاراپ قويدى دا، ماعان ءيىلدى:
- ءجۇر ءبىر اينالىپ وتەيىك، كوڭىلدى بيلە، كەيىن سويلەسەرمىز!
ۆالسكە ىرعاتىلا شىقتىق. ءاليا زىلدەي شىندىق ءسوزىمدى شىبىن قۇرلى كورمەگەندەي، ءماز بەينەگە كىرە كۇلىمسىرەپ، بۇراتىلا ىرعالدى. مەنىڭ دە يىعىمنان سىعالاپ، وفيتسەرىنە قاراي بەردى. باقاي ايتقانداي ونى دا «قىزىندىرماق، قىزىقتىرماق» بىلەم.
- «كەيىن ەستىرسىڭ» دەپ قىستىكۇنى وسى بەيشارا وفيتسەردى قاقپاڭنان ءبىر قايتارىپ ەدىڭ عوي، - دەپ ەرنىمدى سيپاي بەرگەن قۇلاعىنا كۇبىرلەدىم، - ماعان دا سول ءسوزىڭ عوي، «كەيىن سويلەسەرمىز!»
ءاليا مەنەن ءوتىنىش-تىلەكتى ءسوز ەستىگەندەي بەينەمەن قىلىقتانا، باسىن شايقاي، سىقىلىقتاي كۇلدى; بۇل پىشىنىمەن سىرت كوزگە مەنى وزىنە ءسوز ايتىپ كەلە جاتقانداي كورسەتپەك ەكەنىن بايقادىم. كوز الماي قاراپ وتىرعان وفيتسەرىنە جاقىنداپ قالىپ ەدىك، وعان موينىن بۇرا كۇلىمدەپ، مەنىڭ سوزىمە «جاۋاپ قايتاردى»، وعان دا ەستىلەتىندەي ۇنمەن سويلەدى ادەيى:
- ءسىز مۇنداي ءسوزدى ايتا بەرمەڭىزشى! قۇلاعىما جاقپايدى مۇنداي ءسوز!
ءدويدالا «جاۋابىنا» ءوزى تاعى سىقىلىقتاي كۇلىپ، مەنى ۇيىرە جونەلدى. وفيتسەرى الدىندا مەنى مەنسىنبەگەنسىپ، ماسقارالاعانداي كورىنگەنىنە ىزالانسام دا، ءوزىنىڭ شىنايى ماسقارالىعىن جاسىرا سالعىم كەلدى، ويناقى كوزىنىڭ وبالدى جاسىن كورمەي، وسى وفيتسەرىن وزىنە راس قىزىقتىرۋىم ابزالدىق سياقتى. «قۇلاعىڭا جاقپاعانى جاقسى» دەپ كۇبىرلەي سالا بەلىنەن تارتا ءبۇرىپ ۇيىرە جونەلدىم، بار قۇشتارلىعىممەن جابىسقانداي-اق جۇزىنە تونە قاراپ، ۇرشىقتاي زىرقىراتتىم. اقپالى جورعاسىن دا، اپپاق سانىن دا، قىپ-قىسقا، قىپ-قىزىل ءىش كيىمدەرىن دە تولىق كورسەتكەندەيمىن وفيتسەرىنە. گارمون توقتاسىمەن قولىنان جەتەكتەپ اكەلىپ سونىسىنىڭ قاسىنا وتىرعىزا سالا جونەلدىم. «سۇيەگىنە بىتكەن جورعا-جۇيرىك ىزدەسەڭ مىنە، تولىق كورسەتتىم دە، سىزگە تارتۋ ەتتىم» دەگەندەي جىميىسپەن باس يزەپ تاستاپ، ءوز ورنىما بارىپ وتىردىم.
- جاقسى ىستەدىڭ-اۋ، - دەپ مىرس-مىرس كۇلگەن باقاي ويلانا سويلەدى، - تۇنىق شىڭىراۋدىڭ ءتۇبى جاقىن، تاياز سياقتى كورىنەتىنى بار عوي، قىرعا كەتۋىڭنىڭ الدىندا وسىدان بىردەمە سەزسەڭ دە سۇلۋلىعىن قيماي جۇرگەندەي ەدىڭ. ونىڭ سەنى تاياز سياقتى كورسەتىپ ەدى. جاقىن جۇرگەن ادامداردىڭ اراسىنا جارتى مي كىرەدى، ءبىر-بىرىڭە جابىسىپ جۇرگەن سوڭ عانا پىكىر قاتىستىرماي قويعانمىن. اقىلسىز سۇلۋ، جىگىت سورىنا بىتەتىنىن بىلەتىندىگىڭدى تەرەڭ تۇكپىرىڭە ساقتاپ ءجۇرىپسىڭ عوي؟
- جوق، مۇنىمدا پالەندەي «شىڭىراۋلىق» جوق، - دەدىم مەن، - «ەر باتقان ات جورعا بولادى» دەيدى عوي، سۇلۋلىعىن قيماعانىم ەمەس، ءوزىمدى قىلمىسقا-وپاسىزدىققا قيماي قينالىپ جۇرگەنمىن. سونىمنىڭ ءوزى سورلى تۇنىق تايازدىق ەكەن. ءوزى وپاسىز ادامعا وپالى بولامىن دەپ وپىق ورتىنە كەتە جازداپپىن. شاشىمدى اعارتقان ارمانىم قايتا تابىلعان سوڭ عانا تولىق اقىل تاپقانداي بولدىم.
- «ارمانىڭ» كىم ول؟ نۇرياڭ تابىلدى ما؟
- تابىلدى.
- نە دەيسىڭ، ولگەنى وتىرىك بولدى ما؟...
- ءيا، پاك ماحاببات ولە مە؟...
ەكەۋىمىز ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەكتەي جونەلدىك سىرتقا. توڭكەرىستىك ءرومانتيزمنىڭ تەڭىزىندە جۇزۋگە ەكەۋمىز دە قۇمار سياقتىمىز. رەاليزمنىڭ قالىڭ تويشىلارىن جارىپ ءوتىپ بارا جاتقانىمىزدا، سونىڭ ءدال ورتاسىندا وفيتسەرىمەن بيلەپ بالقىپ جۇرگەن ءاليا ءبىر-ەكى رەت قاراپ قويىپ قالا بەردى. كوشە اينالىپ قايتىپ جەتكەنشە ماقپال كۇيىن تولىقتا شەرتىپ بولىپ ەدىم.
- جارايسىڭ! - دەدى باقاي، قاقپا الدىندا قولىمدى الىپ تۇرا قالدى، - «قىز - قىلىعىنان» كورىنەدى. وقۋ ءۇشىن ساعان قويعان تالابىنان-اق ماقتاۋلى نۇرياشىڭنىڭ راسىمەن تابىلعانىن بايقادىم، مۇرتتارىڭا جەتىڭدەر! ءجا، مەنىڭ ءوز سوزدىلىگىم قايتا ۇستادى ەندى. سەنى تۇنىق شىڭىراۋعا بالاعانىم جارامساقتان ەمەس. مەنىڭ قۇدايلارعا: «جانىمدى ەپتەسەڭ ەپتە، جارامساق ەتپە» دەگەن ءوتىنىشىم بارىن تۇسىنەتىن شىعارسىڭ... «شىڭىراۋىمنىڭ» شىن ەكەنىن ەندى مويىنداتايىن. قىلشىلداعان جىگىت شاعىڭدا قيىلىپ تۇرعان دايىن سۇلۋدى ەرمەك ەتە تۇرماي، وسى كۇندەسىڭە بەرە سالىپ جونەلۋىڭ دە شىڭىراۋلىعىڭ ەمەس پە؟
- «ول السىن، مەنەن جىلاماي قالسىن» دەگەنىم عانا عوي. ارتىن ويلاماسام... سول شىڭىراۋىڭنىڭ تۇبىندە نەسىبەسىن ويسىز تەرىپ جەي جۇرە بەرەتىن قولباڭداعان سۋ قوڭىزى بولماسپىن با؟
- مىنە مويىندادىڭ، سۋ قوڭىزى ەمەس، شىڭىراۋدىڭ ءوزى بولعانىڭ، شىڭىراۋ تۇبىندە قوراز جاساي ما؟ - دەپ كۇلدى باقاي.
- شىڭىراۋ ءتۇبى قاراڭعى كەلەدى، وندا قوراز تۇگىل ەسەكتىڭ ايعىرى دا بار شىعار؟ - دەپ مەن كۇلدىم، - وندا نە قيلى تاجال قاسقىرلار جاسايدى. شىڭىراۋسىنعان ادامنىڭ جۇرەگىنە ولاردان دا جابايى جىرتقىش ماقلۇقتار پايدا بولماق... مەن دالەلدەيىن، توسا تۇر: ءوزىن شىڭىراۋمىن دەپ تانىعان ادام الدىمەن ساڭىراۋعا اينالادى; وزىنەن باسقانى تىڭدامايتىن بولادى. ونان سوڭ كوزدەن ايرىلادى; كورمەي-اق بىلەمىن دەپ اسقاقتايدى. ءسويتىپ، وي قۋاتىنان دا ايرىلادى; كورمەي-اق بىلەمىن دەپ اسقاقتايدى. ءبارىن ويلاپ ءبىلىپ بولعانمىن، دۇنيەدە مەن باس قاتىراتىن ءىس جوق دەپ ەسەپتەيدى. ءبارىن دە ينستەنكتتىك تۇيسىگىمەن كەسىپ-پىشە سالاتىن بولادى. ادامگەرشىلىككە جات، جىرتقىش ماقلۇقتار ۇياسىنا - قايداعى «شىڭىراۋعا» يتەرە كورمە مەنى! تاعدىر مەنى جەر بەتىندەگى ادال قاراپايىم ادامزات ورتاسىنان، اسىرەسە وزىڭدەيلەردەن ايىرا كورمەسىن! ماعان تىلەگەن شىڭىراۋلىق تىلەگىڭنەن وزىڭە تىلەگەن جاڭاعى تىلەگىڭ بۇكىلدەي باسقا عوي. «جانىن ەپتەسەڭ ەپتە، جارامساق ەتپە» دەپ ماعان نەگە تىلەمەيسىڭ؟ ادامزات ساناسىنا اسا قيىننان بىتەتىن، ەڭ اسىل تىلەك وسى ەمەس پە؟
- پو، مەنى نە قىپ جىبەرگەنىڭدى سەزبەي دە قالدىم-اۋ! بولماسقا كەتكەن قارا قاسقا ەكەنسىڭ، ەندەشە ال! -دەپ باقاي قارقىلداي كۇلدى دە، قۇشاقتاي الدى. ەندى قۇشاقتاسا قارقىلدادىق...
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، مەنىڭ قاي دارەجەدەگى، قانشالىق توڭمويىن كەرى توڭكەرىسشى ەكەنىمدى ەندى ايقىنداعان شىعارسىز. الەمدە دانىشپان كوسەمگە ۇقساعىسى كەلمەيتىن، شىڭىراۋ ويلى بولعىسى كەلمەيتىن كىم بار؟ تىم بولماعاندا كوسەمشە اتىن الساق ەكەن دەپ كوسەۋلەسىپ، نايزالاسىپ، شوقپارلاسىپ، قىرقىسىپ جاتپايسىزدارما؟ «بۇرىندى-سوڭدى بولىپ كورمەگەن» كوركەم مادەنيەت توڭكەرىسىندە جارامساقتىق بەلەتى جوق مەندەي ۋلى ءشوپ جاساۋى مۇمكىن بە؟ «بولماسقا كەتكەن قارا قاسقا» ەكەنىمدى ەڭ جاقىن دوسىم دا اشكەرەلەپ وتىرعاندا، جۇلا سالماساڭىز كەڭىردەگىڭىزدى باسقا بىرەۋ جۇلىپ اكەتەر مە ەكەن؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* تويس (ورىسشا) - قايتالاپ ايتقاندا، ياعني.
* ينتەلليگەنت - وقىمىستى.
