قازاق مەكتەپتەرىن جامانداۋ 1992-95 جىلدارى قارقىن الىپ باستاعان ەدى، سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ول ءورىستىلدى ءباسپاسوزدىڭ بەتىنەن تاقىرىپ رەتىندە تۇسكەن ەمەس. سونداعى ءسوز: «مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ وقىتۋ ساپاسى ناشار، دەڭگەيى تومەن». ناقتى دالەلى مەن دايەگى جوق وسى ءبىر سىڭارجاق بايلامدى قازىر ەكىنىڭ ءبىرى ايتاتىن بولدى.

راس، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ وقۋ ۇلگەرىمى سالىستىرمالى تۇردە باس بارماقتى كورسەتىپ باعالاۋعا كەلمەيتىن شىعار. بىراق سونىڭ سەبەبى مەن سالدارىن تەكسەرىپ، ساراپتاپ جاتقان كىم بار؟ وبلىس ورتالىقتارىندا، ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى، ايدىك سانالاتىن قالالاردا قاراكوز قازاق بالاسى ەكى، كەي مەكتەپتەردە ءۇش اۋىسىممەن وقيدى. ەكى، ءۇش اۋىسىم دەگەنىڭىز – وقۋشىنى جالىقتىرادى، وقىتۋشىنى شارشاتادى. ەرتە جاتىپ، ەرتە ويانىپ مەكتەپكە بارعان بالا كۇنى بويى سەرگەك جۇرەدى، ميى تۇنىق بولادى، وقۋدى قاعىپ الادى. ءتۇس الەتىندە ادامنىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى ازايىپ، ءسال دە بولسا، تىنىققاندى قالايدى. ال تۇستەن كەيىن، كەشكە قاراي بالا تۇرماق ۇلكەندەردىڭ ءوزى جان تىنىشتىعىن قالاي باستايدى. ەندى قاراڭىز، ءدال سول كەزدە قازاق بالاسى پارتادا وتىرۋعا ءماجبۇر. مۇعالىم بالا وقىتۋعا ءتيىس. مەنىڭ بۇل ايتقاندارىم قازاق مەكتەپتەرىندەگى كوپ ماسەلەنىڭ ءبىرى عانا. مۇنىڭ سىرتىندا قازاق مەكتەپتەرىنە جاسالىپ جاتقان پسيحولوگيالىق شابۋىل قانشاما؟ اتا-انالاردىڭ ورىنسىز ايقايى، اقپاراتتاردىڭ بىرجاقتىلىعى، بيلىكتىڭ ءبىتىپ بولمايتىن تاپسىرامالارى مەن جۇكتەمەلەرى... وسىنىڭ ءبارى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جۇيكەسىن جۇندەي تۇتۋدە. سوعان قاراماستان انا تىلىندە ءبىلىم الىپ جۇرگەن وقۋشىلار – وزات. ولار ءتۇرلى ءبىلىم بايقاۋلارىندا توپ جارىپ، بايگەنىڭ الدىن الىپ كەلەدى. ايتسە دە، سونوۋ ءبىلىم تورىندەگى بيشىكەشتەردەن باستاپ ءبارىمىز قازاق مەكتەبىن، قازاق مۇعالىمىن جامانداۋدان جاعىمىز تالمايدى. بۇل – ءبىزدىڭ اقپاراتتى تالعاماي قابىلداي بەرەتىندىگىمىزدىڭ كورىنىسى. اقپاراتتا الەۋمەتتىك سانانى ۋلايتىن، كوپ بولىپ ءادىل شەشىم قابىلداۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىن پسيحولوگيالىق قۇبىلىس بولادى. بۇنى بىزگە 1990 جىلداردىڭ باسىندا-اق «كاراۆان» باستاعان تەرىس پيعىلدى گازەتتەر جاساپ بەرگەن ەدى. قازاق الىگە دەيىن سول «كاراۆاننىڭ» جول سىلتەۋىمەن كەلە جاتىر.

ەسىمىزدە، 1992-95 جىلدارى كەيبىر اتا-انا بالاسىن ورىس مەكتەبىنەن الىپ، قازاق مەكتەپتەرىنە اۋىستىرا باستادى. اتا-انالاردىڭ اراسىندا بالانىڭ ءتىلىن تۇزەۋ، بەتىن بەرى بۇرۋ 92 مەن 95-ءتىڭ ارالىعىندا كادىمگىدەي تەندەنتسياعا اينالدى. سوندا عوي، قازاقتىڭ ىنتاسى قايدا اۋعانىن ۇعا قالعان ءورىستىلدى باسىلىمدار ۇلارداي شۋلاپ قازاق مەكتەپتەرى تۋرالى جاعىمسىز اقپاراتتار تاراتىپ، جامانداۋعا كوشكەنى. ءسويتىپ، از ۋاقىتتىڭ شەگىندە دەگەندەرىنە جەتىپ، اتا-انالاردى قازاقتىققا قاجەت قايىرلى قاراكەتتەرىنەن وپ-وڭاي اينىتىپ ۇلگەردى. سودان بەرى شيرەك عاسىر ءوتتى، ەلىمىزدەگى ءبىلىم سالاسىندا قالىپتاسقان بىرجاقتى پىكىر اۋانىنان ارىلا الماي كەلەمىز. ءورىستىلدى، ونىڭ ىشىندە قازاققا بولماسىن دەيتىن ءورىستىلدى باسىلىمداردىڭ دەگەنى بولىپ، دەسى ءجۇرىپ تۇر. ءال-ءازىر ولاردىڭ قازاق مەكتەپتەرىنە قارسى جاساپ وتىرعان اقپاراتتىق شابۋىلىنا تويتارىس بولمايتىن دا سياقتى. ويتكەنى ءبىلىم سالاسىندا ۇلتتىق يدەولوگيا جوق، "قازاق بالاسىن قازاق تىلىندە وقىتۋ كەرەك" دەگەن پارمەندى ساياسات جوق. بۇنداي جاعدايدا ءتىلى ءبىر، ءتۇبى ءبىر تۇرىك، ءازىربايجان، ۇيعىر اعايىندارعا نەسىنە وكپەلەيمىز؟.. ولار، انە، بالالارىن جەتەكتەپ بۇگىن ورىس مەكتەپتەرىنە باردى. جولىنداعى قازاق مەكتەپتەرىنەن ولار اينالىپ وتەدى. قازاق مەكتەبىن ولار مەنسىنبەيدى. قايتىپ مەنسىنسىن، قازاقشا سويلەيتىن ادام قازاقستاندا دومينانتتى تۇلعا ەمەس. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، قازاقتىلدى مەن ءورىستىلدىنىڭ قوعامداعى ورنىن، قۇرمەتىن كۇندە كورىپ جۇرگەن دياسپورا وكىلى قازاقستاندا قاي تىلدە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتى تاڭداۋى مۇمكىن؟ ارينە، ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتى تاڭداپ، ورىس تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپكە جەتكىنشەگىن جەتەلەپ اپارۋدى ءجون كورەدى.
بيىلعى جىلى بولاتىن حالىق ساناعىنىڭ بولجامدى ناتيجەسىنە سۇيەنسەك، قازاقتاردىڭ جان سانى قازاقستاندا 70 پايىزدان اساتىن كورىنەدى. تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريا ەتكەن تۇستا ءبىز، قازاق از ەدىك. سوندا: «ءتىلىمىزدى وزگەلەر ۇيرەنۋى ءۇشىن ۋاقىت كەرەك، كوبەيۋىمىز كەرەك» دەدىك. «قازاقستانداعى دياسپورانىڭ ۇلكەندەرىنە رەنجىمەيىك، ولار قارتايعان شاعىندا ءتىلدى قايدان ۇيرەنسىن، ءبىز جاستارعا كوڭىل اۋدارايىق» دەدىك. دەدىك تە ءجۇر بەردىك. ەندى ەلىمىزدە نە بولىپ جاتىر؟ 70 پايىز قازاقتىڭ ءوزى قازاق تىلىندە تولىق سويلەي المايدى. جارتى پاتشا اتانعان قازاقتىڭ باي-باعىلانى بالالارىنىڭ ءتىلى ورىسشا شىعىپ، اعىلشىنشا جالعاسقانىنا ءماز. كارى-قۇرتاڭدى قوي، قازاقستان ايداي الەمگە ازاتتىعىن جاريا ەتكەن كەزدە وتىز جاستا بولعان قازاقستاندىق ازامات قازاقشا وتىز اۋىز ءسوز ۇيرەنبەستەن الپىسقا جاسى جەتىپ قارتايدى. ەندىگى ول كارىڭنەن قازاق تىلىنە قارسىلىقتان وزگە ەشتەڭە كۇتپەي-اق قويساڭىز دا بولادى. ونى جانە ءبارىمىز بىلەمىز. بايقاساڭىز، بىزدەگى تىلدىك ماسەلە ەۆوليۋتسيالىق جولمەن شەشىمىن تابۋدىڭ ورنىنا رەۆوليۋتسيالىق احۋالعا، شيەلەنىستى جاعدايعا قاراي كەتىپ بارادى. «ۇلتارالىق تاتۋلىق» دەپ، ات قويعان ۇيىسۋىمىزدىڭ ۇيقى-تۇيقىسىن شىعارعىمىز كەلمەسە، ءبىلىم سالاسىن ۇلتتاندىرۋدى شۇعىل قولعا الۋىمىز قاجەت. ايتپەسە «ەرتەڭ كەش بولادىمەن» جۇرگەنىمىزدە ابدەن كەش بولۋى مۇمكىن.

داۋرەن قۋات

Abai.kz