قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
ارتىستەردىڭ ءوز قىزمەت ورىندارىنىڭ تالابى بويىنشا، كوشپەلى تەاتر ۇيىرمەسى كورشىلەس ەكى رايوندى ءبىر اينالىپ قانا قايتتى. ەربول ەكەۋمىز وسى قىزمەتپەن بۇكىل اۋداندى شىر اينالدىق تا، دەكابر ايىنىڭ باسىندا قارلاتا قايتتىق. «نۇرياشتان» جاقىندا عانا ءبىر حات كەلىپ، قايىرىمدى ءمۇدىردىڭ قولىمەن قۇلىپتاۋلى جاشىگىمنىڭ ارتىنداعى جارىقتان كىرىپتى. مۇنىڭ ءجونىن ونىڭ شەشەمە تاپسىرىپ كەتكەن ءوز حاتىنان كوردىم دە، ءۇش ءجۇز شامالى كىتاپتىڭ استىنان تاپتىم.
كوڭىلىمنىڭ داۋاسىن «نۇرياش» ءدال تاۋىپ جازىپتى: «ە... قىستاۋعا امان جەتىپ الدىق. (قىس قىسىل، جاز جابىل) دەيدى عوي، ماعان تونۋگە ءتيىستى (قاسقىردىڭ) دا قىسىلاتىن شاعى جەتتى. ەندىگى جازعا دەيىن اۋىز اشا المايتىنىنا جەڭەشەم سەنىم ايتىپ وتىر. مەن تۋرالى وسى قىستا الاڭ بولماڭىز! (دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن وتىنگەنىم.) ۋاقىتىندا حات جازىپ، لايىقتى كىتاپ جىبەرىپ تۇرارسىز! قازىرشە سەگىزىنشى، توعىزىنشى كلاستىڭ وقۋلىقتارى عانا قاجەت. وزدىگىمنەن يگەرۋگە سلاۆيان جازۋىنداعى وقۋلىقتار وڭايلىق تۋدىرادى ەكەن...» ەكەۋمىزدىڭ جايىمىزدان اۋىل ادامدارىنىڭ ءالى كۇدىكسىز ەكەنىن، مەنى ماقتايتىنداردىڭ كوپ ەكەنىن دە ەسكەرتىپتى.
ول رايوندا مەنى داتتاۋشىلاردىڭ دا، ءتىپتى ۇستىمنەن شاعىم ايتۋشىلاردىڭ دا بار ەكەنىن مەكەمەگە بارعان سوڭ ءبىلدىم.
الدىمەن تۇرعان اليەۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ، قىزمەتىمنەن دوكلاد بەرىپ ەدىم.
- تاعى قانداي قىزمەت ىستەدىڭ؟ - دەپ جىميدى ورىنباسار اكىم.
- سىزگە قازىرشە ايتارلىق باسقا تابىسىم جوق.
VI
ارتىستەردىڭ ءوز قىزمەت ورىندارىنىڭ تالابى بويىنشا، كوشپەلى تەاتر ۇيىرمەسى كورشىلەس ەكى رايوندى ءبىر اينالىپ قانا قايتتى. ەربول ەكەۋمىز وسى قىزمەتپەن بۇكىل اۋداندى شىر اينالدىق تا، دەكابر ايىنىڭ باسىندا قارلاتا قايتتىق. «نۇرياشتان» جاقىندا عانا ءبىر حات كەلىپ، قايىرىمدى ءمۇدىردىڭ قولىمەن قۇلىپتاۋلى جاشىگىمنىڭ ارتىنداعى جارىقتان كىرىپتى. مۇنىڭ ءجونىن ونىڭ شەشەمە تاپسىرىپ كەتكەن ءوز حاتىنان كوردىم دە، ءۇش ءجۇز شامالى كىتاپتىڭ استىنان تاپتىم.
كوڭىلىمنىڭ داۋاسىن «نۇرياش» ءدال تاۋىپ جازىپتى: «ە... قىستاۋعا امان جەتىپ الدىق. (قىس قىسىل، جاز جابىل) دەيدى عوي، ماعان تونۋگە ءتيىستى (قاسقىردىڭ) دا قىسىلاتىن شاعى جەتتى. ەندىگى جازعا دەيىن اۋىز اشا المايتىنىنا جەڭەشەم سەنىم ايتىپ وتىر. مەن تۋرالى وسى قىستا الاڭ بولماڭىز! (دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن وتىنگەنىم.) ۋاقىتىندا حات جازىپ، لايىقتى كىتاپ جىبەرىپ تۇرارسىز! قازىرشە سەگىزىنشى، توعىزىنشى كلاستىڭ وقۋلىقتارى عانا قاجەت. وزدىگىمنەن يگەرۋگە سلاۆيان جازۋىنداعى وقۋلىقتار وڭايلىق تۋدىرادى ەكەن...» ەكەۋمىزدىڭ جايىمىزدان اۋىل ادامدارىنىڭ ءالى كۇدىكسىز ەكەنىن، مەنى ماقتايتىنداردىڭ كوپ ەكەنىن دە ەسكەرتىپتى.
ول رايوندا مەنى داتتاۋشىلاردىڭ دا، ءتىپتى ۇستىمنەن شاعىم ايتۋشىلاردىڭ دا بار ەكەنىن مەكەمەگە بارعان سوڭ ءبىلدىم.
الدىمەن تۇرعان اليەۆتىڭ كەڭسەسىنە كىرىپ، قىزمەتىمنەن دوكلاد بەرىپ ەدىم.
- تاعى قانداي قىزمەت ىستەدىڭ؟ - دەپ جىميدى ورىنباسار اكىم.
- سىزگە قازىرشە ايتارلىق باسقا تابىسىم جوق.
- كەيىن ايتارلىق تابىسىڭ بولسا دا ايتا بەر، ماسەلەن، اۋدان اكىمدەرىن «قاراقشى» دەپ ۇگىتتەگەن «تابىسىڭ» دا بار شىعار؟
اڭتارىلا قاراپ جىميعان ماعان ورىنباسار اكىمنىڭ تومپاق قاراشىعىنان شىنداعاندا كورىنەتىن تىكەنى بايقالا قويمادى. مۇنداي ءسوزدىڭ مەنەن قاي جەردە شىققانىن ويلانىپ بارىپ تاپتىم، وماربەك باس ءۇش قاسقىردىڭ جاۋىندى كۇنگى قاراقشىلىعىنا ايتىلعان ءسوزىم ەسىمە تۇسە كەتتى: «مۇنداي قۇقىقتى قايسى قاراقشى بەرگەن ەكەن، كورىپ الايىن» دەپ پە ەدىم. اكىمدەرگە سول ءسوز وڭدەلە جەتكەن سياقتى. زارىقباي - قوڭقايلاردىڭ اۋىلىنا وماربەكتەر مەنى نە دەپ وشىكتىرىپ اپارعانىنان باستاپ، بولعان وقيعانى، ايتىلعان سوزدەردى تۇگەل سويلەپ بەردىم.
- ولاي بولسا دۇپ-دۇرىس، - دەپ كۇلىمسىرەدى اليەۆ، - دوسان اكىم ماعان ايتقالى ءبىر اي بولىپ قالدى، ساعان تاعى دا وشتەسىپ وتىر. وماربەككە ول قۇقىقتى بەرگەن ءوزى بولعاندىقتان وشەسەدى، ارينە، حا-حا-ھا....ھا.. وزىنە سول «قاراقشىلارىنىڭ» ۇستىنەن ەندى سەن بارىپ شاعىم ايت. وسى ءسوزىڭدى قوسىپ، مەنەن ەستىگەنىڭدى بىلدىرمەي ايت!
سالەم بەرىپ كىرگەنىمدە دوسان اكىم كارى تارعىل مىسىقشا كۇرجيە قالدى. ەرنىنىڭ جىبىرلاعانىن تاعى دا مۇرتىنان عانا بايقادىم. «وداق» قىزمەتى جونىندەگى دوكلاتىمدى قىسقاشا بايانداپ الىپ، وماربەكتىڭ وقيعاسىن سويلەي جونەلىپ ەدىم، اكىم كىرجيە تىڭدادى دا، سول ءسوزىمدى ۇستاي الدى:
- وسى ءسوزدى ولارعا قۇقىق بەرگەن كىم دەپ ايتتىڭ سوندا؟ - دەپ سىزدانا قارادى ماعان.
- كىم بەرگەنىن اتاپ ايتپادىم. مىڭبەكتىڭ قۇقىعى وعان حالىق بەرگەن عوي، بىراق، ءوزىن سايلاعان حالىقتى سولاي بۇلاي ما؟ حالىق وعان مىڭبەكتىك قۇقىق بەرسە دە، ارينە، قاراقشىلىق قۇقىق بەرمەدى عوي؟... سىزگە سونىسىن تيار دەگەن ۇمىتپەن مالىمدەپ وتىرمىن.
- «قاراقشى»، «بۇلاڭشى» دەپ كوزىنە تۇرتە ءجۇرىپ قالاي ىنتىماقتاسپاقسىڭ ولارمەن! ولارمەن ىنتىماقتى بولماي ءىستى قالاي بىتىرمەكسىڭ؟ - دەپ اقىرىپ جىبەردى اكىم.
سولاردىڭ تالابى بويىنشا ماقپالداردى وقۋدان قالدىرعان اكىم ماعان دا سولاردىڭ تالابى بويىنشا اقىرىپ وتىرعانىنا ىزام قاتتى كەلدى. ىزبارمەن قارادىم مەن دە، «ولاردىڭ كوكىرەگىنە بۋ بولىپ، نە قيلى زاڭسىز وكتەمدىككە جول بەرىپ وتىرعان ءسىزدىڭ «ىنتىماق» ەكەن-اۋ؟!... ولاردىڭ مەنى قۋىرشاعىنشا ويناتپاق بولعان جۇرەگى تەمىردەن جارالعان با دەپ كەلسەم سىزدەن جارالعان ەكەن عوي؟» دەۋگە وقتالىپ بارىپ توقتالدىم.
- اكىم، ولارمەن ىنتىماقتاسۋ ءۇشىن قاسقىر بولىپ بىرگە شابىسۋىم قاجەت ەمەس شىعار؟ -دەپ كۇرسىنە قايتاردى جاۋابىن، - زاڭسىز ءىستىڭ ءبارى دە قاراقشىنىڭ ءىسى، وسىنى اتاپ ايتپاسام، توقتامايتىن بولدى. ەسەپتەپ كورەيىكشى، سول رايوندا باسقا تۇلىكتەرىن قوسپاعاندا ەلۋ مىڭ قوي بار. حاتشىسىنىڭ اقىسىنا حالىقتىڭ ءار ءجۇز قويىنان جەتى دونەن قويىن تارتىپ اكەتە بەرسە، ءۇش مىڭ بەس ءجۇز دونەن قويىن اكەتكەن بولماي ما؟ مۇنشالىق دونەن قويدى تاڭداپ ءتىزىپ قانداي قاراقشى بۇلاماق؟... ىنتىماقتاسۋ ءۇشىن وسىعان جول بەرىپ، قاتارىندا تۇرسام. ءوزىم كىم بولماقپىن؟ سول اۋىلدىڭ قارا قاتىنى دا ءبىلىپ ايتتى عوي وسىنى... «تىنىشتىق پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىن» ۇيىمداستىرۋعا بارعان ۇگىتشى وسى قاراقشىلىقپەن «ىنتىماق» ورناتپاق پا؟... ولاردى قاتالدىقپەن شەكتەۋىڭىزدى حالىق تالاپ ەتەدى!
- ءى....ھ....ءى... بولدى، ەستىدىم، بار، ءوز قىزمەتىڭە بارا تۇر! - دەپ مۇرت استىنان اكىم كۇڭگىرلەگەندە، ۇرت استىنان ازۋىمدى باسىپ مەن جونەلدىم. وسىنداي سۇيەنىشى بار تۇرمەدەن ماقپالدى بيىل الىپ قاشسام اسا قاتەرلى ءىس بولاتىنىن ەندى تولىق ءتۇسىنىپ، ەندىگى جىلعا قالدىرعانىما ىشتەي رازى بولىپ شىقتىم.
اكىمنىڭ «ءوز قىزمەتىڭە بارا تۇر» دەۋى باسقا قىزمەتكە اۋىستىرۋ ءيا قۋالاۋ ماعىناسىن بەرە المادى، ەندى ولاي ىستەي المايتىنىن، ءوزى سودان جارىم اي كەيىن تۇسىنگەنىن اليەۆتەن ەستىدىم: «ىنتىماق ءۇشىن بيعابىلدى ەندى وماربەكتىڭ رايونىنا جىبەرمەڭدەر» دەگەنىن ايتىپ كۇلدى...
ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن ءالىمباي حاتشى ەكى شانامەن ەت اكەلە جاتقانىن كورىپ، كوشەنىڭ مەكەمە الدىنداعى تۇسىنان توسا قويدىم. قىزمەتتەن قايتقان شاعىمىز ەدى. اۋلادا دوساننىڭ قارا شاناعا وتىرىپ جاتقانىن كورىپ توسقانمىن.
- سالەم، بيعابىل اپەندى، سالەم! - دەپ ءالىمباي شانادان تۇسە قالىپ امانداستى. اكىم شاناسى قاقپاعا جەتە بەرگەندە ادەيى ەستىرتە داۋىستادىم:
- مىنا ەتتى «ىنتىماق ءۇشىن» اۋداندىق ۇكىمەتكە اكەلدىڭىز بە؟
- ءيا، ءيا... اكىمدىكى، اكىمدىكى، - دەپ ساڭعىرلاپ ەدى، شىعىپ كەلە جاتقان اكىمنىڭ شىعا جازداعان كوزىمەن ونىڭ كوزى توعىسا قالعاندا، «تاقسىرىن» قوسا قويدى، - اكىم تاقسىردىكى ەدى، بىزدە سوعىمدىعى بار بولاتىن، بىزدە!
الارا قاراعان اكىم الدىنداعى كوشىرىن قۇيرىقتان ءتۇرتىپ قالىپ، زاۋلاتا ءوتتى.
- اناۋ كۇنى شابارماندارىڭىز اكەلگەن ءۇش شانا قي دا سول سوعىمدىقتان شىققان وتىن ەكەن عوي؟ - دەپ قاسىمداعى ماحمۇت كۇلگەندە، باسقالار ونى قوزداندىرىپ جىبەردى.
- كەلىپ جاتقان توبىلعى-قاراعاندار دا سونىڭ سۇيىعىنان ونگەن وتىن شىعار؟ - دەپ كۇلدى بىرەۋى.
- «ىنتىماق ءۇشىن» اكەلدىم دەپ شىنىڭدى ايتساڭ بۇلار قالجىڭداماس ەدى، اكىمگە وسىنى جەتكىزە سالماساڭ كوڭىلىنە كەلىپ قالار، - دەگەن ەسكەرتپەمە ءالىمباي ماعىناسىز كۇلە يزەكتەدى.
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءالىمبايدى بولمەگە شاقىرتىپ اكەلدىم دە، مەكتەپتەرىنىڭ كەدەي-جەتىم وقۋشىلارىنا بولىنگەن قاعاز-قارىنداش پەن وقۋ قۇرالدارىن جونەلتتىم. «نۇرياش» سۇراعان كىتاپتار ءۇشىنشى جۇزدىك مەكتەبىندەگى دۇيسەننىڭ اتىنا ايىرىم جازىلىپ، بۇيىنتاق ورالىپ بەشەتتەلگەن. «دۇيسەن جولداس، جىبەرگەن اقشاڭىزعا سۇراعان كىتاپتارىڭىزدان وسىلار كەلىپتى. تاپسىرىپ الىسىڭىزبەن ءتىزىمى بويىنشا حات جازارسىز» دەپ جازدىم سىرتىنا.
سودان ءبىر اپتا وتكەندە بوز قىراۋلاتىپ ءمۇدىر جەتتى. سول كىتاپتار وراۋى جىرتىلىپ، بەتتەرى كىرلى قولمەن تۇگەل اقتارىلىپ الدىڭعى كۇنى كەشتە عانا ءتيىپتى. دۇيسەن اشقان ەسىگىمنەن كىرگەنشە ءدات قىلا الماي، تۇرا قالىپ سۇرادى:
- اراسىندا ماقپالعا جازعان حاتىڭ بار ما ەدى؟
- جوق، ءالىمبايدان جىبەرگەن كىتاپ اراسىنا حات سالام با؟
- ە، باسە! - دەي سالا ەسىكتەن اتتاعان ءمۇدىر شەشەممەن امانداسىپ تورگى ۇيگە كىرگەن سوڭ جالعاستىردى ءسوزىن، - باسە، ونداي اڭعالدىق ەتپەۋىڭ كەرەك ەدى. ماقپالداردىڭ دا ءبىر قاۋپى بار ەكەن. حاتىندا جازعان شىعار، وقىشى!
تاپتىشتەپ كونۆەرتتەلگەن عاشىق حاتىن اسىعا اشىپ، ءدىر قاعا وقىدىم: «... ساعىنعانىڭىزدى ءبىلدىم. جىبەرگەن كىتاپتارىڭىزدىڭ بىرىنە «نۇرياش»، «نۇرياش» دەپ جازا بەرىپسىز. مەنىڭ دە ءسىزدىڭ اتىڭىزدى وسىلاي جازا بەرگىم كەلەتىنى بار، سودان ءبىلدىم. بىراق، ءالىمباي كىتاپتاردى اقتارىپ كورىپتى دەيدى. ولاي بولعاندا بۇل جازعاندارىڭىزدى دا كوردى عوي. وسى اتىما جازعان ءبىر حاتىڭىز جاسىرعان جەرىمنەن جوعالعان. ەكى اپتا ءوتتى، تابىلماي كەتتى. وقي جۇرەيىن دەپ ساقتاپ ەدىم. بۇل دا سول قۋدىڭ قولىنا تۇسسە «نۇرياشىڭىزدىڭ» كىم ەكەنىن ءبىلىپ قويار دەپ قورقامىن. بىرەۋى ەلەۋسىز سۇراي قالسا، نەدەسەم بولار ەكەن؟...»
«نۇرياشىم» قاۋىپتەنگەن ماسەلەدەن مەن قاتەرلەنبەيمىن بە، اڭىرا قارادىم دۇيسەنگە.
- ءالىمباي دەگەنىڭىز قازان ىشىنەن ۇرا ىزدەپ ءتىمتىنىپ جۇرەتىن ءبىر يت، - دەپ جىميدى ول، - قاراداي جالا جابا سالۋدان دا تايىنبايدى. ودان كىتاپ جولداعانىڭ دۇرىس بولماپتى!
- ءبىر كۇن بولسا دا ۋاقىتىن زايا جىبەرمەي وقۋى ءۇشىن اسىعىپپىن. قازىرگى قاۋپىمىز - «نۇرياش» دەگەن اتتىڭ اشكەرەلەنىپ قالۋى كورىنەدى... «وسىلاي وتىرعىزىپ زەرىكتىرسەك، ايتقان جەرىمىزگە ەرىكسىز كونەدى» دەپ قاماعان قىزىنا مەنىڭ تاپ بولا قالۋىم بىلىنسە، بىرەۋىنە زورلاپ زىم-زيا جوعالتادى عوي. وسى اتاۋدىڭ ءىزىن قالاي جاسىرساق ەكەن؟!
- جوعالعان حات تۋرالى جەڭگەسى مەن جۇرەردە ايەلىمنەن سالەم ايتىپتى: «بىرەۋى تەرگەي قالسا، ويىن قويا كەلگەندەردىڭ جاتقان ۇيىندە قالعان حات ەكەن. مەن تاۋىپ العانمىن. «نۇرياش» دەگەنى بيعابىل ەرتىپ جۇرەتىن الگى ءبىر قىزدىڭ اتى ەكەن دەي سالسام قالاي» دەپ سۇراپتى.
- بۇدان باسقا نەگىزگى سىلتاۋ دا جوق قوي؟ - دەپ كۇرسىنىپ، ماڭداي تەرىمدى ءسۇرتتىم. «اۋىلىن اينالا ءجۇرىپ كورسەتكەن «قالىڭدىعىمنىڭ» زاتىنا سەنبەگەن ءالىمباي قۋ ەندى اتىنا سەنەر مە، جوعالعان حاتتاعى ءسوزىم قالاداعى سول ەركىن قىزعا ۇيلەسە قويار ما» دەگەن كۇدىك تەرلەتە بەردى. بىراق بۇدان باسقا قيسىندى جاۋاپ تابىلار ەمەس... «قايتسەم دە وسىعان سەندىرۋىم كەرەك» دەپ بەكىدىم.
ءالىمباي سايقال قالاعا يانۆاردىڭ سوڭىندا كەلدى. بازار ارالاپ جۇرگەندە قيالزاتتىڭ قالىڭدىعىن تاعى دا ەرتىپ شىعىپ مەن دە ارالادىم. ءبىر دۇكەنگە ءالىمبايدىڭ سوڭىنان ەرە كىردىك.
- نۇرياش، ەي نۇرياش، شىمىلدىققا مىنا تورعىن قالاي؟ -دەگەنىمدە جىلماڭ سارى بىزگە جىميا قاراپ قويدى.
- كۇرەڭ ءپۇلىس الايىقشى! - دەپ كوزىن توڭكەرە قرادى ءماريا. كۇلكىدەن قىسىلىپ قىزارا قالدى دا، قاباعىن تۇيە قويدى. - اپام ءپۇلىس الىڭدار دەگەن!
ءالىمباي قاتارىمىزعا كەلىپ، بوكەيگە سۇيەنە ءۇڭىلدى وعان:
- ءسىزدىڭ اتىڭىز ءماريا ەمەس پە ەدى؟
«قالىڭدىق» نە دەرىن بىلمەي، باسىن شايقاي سالعاندا، جاۋابىن مەن قيىردىم:
- «ءماريا» دەگەن كىندىك شەشەسىنىڭ اتى، ورىس ەكەن. «ءماريا» دەپ مۇنى ءبىز سونىڭ اتىمەن اتاپ قالجىڭدايتىنبىز، - دەگەنىمدە كۇلكىدەن قىسىلعان «قالىڭدىق» قولىمنان تارتا جونەلدى...
ءالىمبايدىڭ ءماريانى وسى تەرگەۋىنەن قاۋپىم تاعى كۇشەيە ءتۇستى: «ماقپالدان جوعالعان حات وسى قۋدىڭ قولىنا تۇسپەسە، ءماريانى «نۇرياش» اتاۋىمدى تەرگەي مە» دەپ قىسىلاتىن بولدىم.
مارت ايى جارىمداپ، قار ەرىپ جاتقاندا ماقپالدىڭ جۇزبەك اكەسى دە كەلدى بازارعا. ءماريانى ەندى كۇلىپ جىبەرمەۋگە مىقتاپ بەكىتىپ، بولاشاق «قايناتانىڭ» سوڭىنان قولتىقتاي ىلەستىم. ەكەۋىمىز الىمبايعا كورسەتكەن ويىنىمىزدى وعان دا كورسەتتىك:
- نۇرياش، ەي نۇرياش، ءۇش كورپەنىڭ تىسىن مىنا قىزىل تورعىننان الايىق پا؟
- بولمايدى، اپام، گۇلدى جاسىل تورعىننان الىڭدار دەگەن!
بىلتىر كۇزدە ماعان ىشتەي وكپەلەپ قالعان جۇزبەك جالت قراپ قاسىمىزعا كەلدى دە، سالقىن عانا امانداستى، ءالىمبايشا ءماريانىڭ اتىن تەرگەپ سۇراماي، قاراي بەردى.
- ءجۇر، نۇرياش، ولاي بولسا جاسىلىنان-اق الايىق، - دەپ ەرتىپ اكەتە بەردىم. مۇنىڭ تەسىلە قاراۋى دا ۇلكەن كۇدىك سەزدىردى. بىلاي شىعا بەرە: «نۇرياشىم، سەن ءۇشىن ءبارىن دە ۇيالماي-اق ىستەي بەرەمىن دە» دەپ كۇبىرلەپ قويىپپىن وزىمە.
- ەندى تاعى نەنى «ۇيالماي-اق» ىستەمەكسىڭ؟ - دەپ كۇلدى ءماريا، جاۋاپ قاتپاي جىميىپ ەدىم، ونان سايىن كۇلدى، - مەنى بازارعا سالىپ، ابدەن ۇيالتىپ بولدىڭ. «نۇرياش، نۇرياش شىمىلدىق الايىن، كورپە الايىق» دەگەنىڭدە داۋىسىڭ ءتىپتى ساڭقىلداپ كەتەدى، قويساڭشى ەندى وسى ويىندى! - دەپ كىدىرىپ، ويلانا قارادى جۇزىمە، - ەي بيعا ءبىر ءجايتتى وزىڭنەن سۇراماق ەدىم، شىنىڭدى ايتامىسىڭ؟
ءماريانىڭ كەشە كەشكە جاقىن اليامەن بىرگە جۇرگەنىن كورگەن بولاتىنمىن، سودان سۋىنۋ جايىمدى سۇراماق ەكەنىن تۇسپالدادىم دا:
- سۇراپ كور، - دەي سالدىم.
- ايتايىن دەپ ۋاعدا بەرسەڭ عانا سۇرايمىن.
- ايتپايتىن دا سىر بولادى عوي؟
- ماسەلەن؟
- ماسەلەن، ايتىپ قويسام وزىمە ءيا باسقا دوستارعا زيان كەلتىرەتىن سىر جاسىرىلۋعا ءتيىستى.
- ءاليا ەكەۋىڭنىڭ ارالارىڭداعى سىر قالاي؟ -دەپ جىميدى قىز.
- ول ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا سىر بار دەپ كىم ايتتى؟
- ءوزى ايتسا دا جاسىرامىسىڭ؟
- نە دەپ ايتتى؟
- ەكەۋىمىز ۋاعدالاسقانبىز... دەيدى، سونشالىق جاقىن جۇرگەنىمىز دە ماعان توسىننان سىرت قاراپ كەتكەنى وپاسىزدىق بولماي ما، سونى سۇراپ بەر دەپ ءوتىندى.
- ەندەشە بىلاي بولسىن، قازىر قىزمەتىمە اسىعىپ كەلەمىن، وزىڭە كەيىن تولىعىمەن سويلەپ بەرەيىن. الياعا مىنانى ايتا سال! وپاسىزدىقتى كىم ىستەگەنىن الدىمەن وزىنەن سۇراۋى عانا اقىلدىلىق بولادى. مەنەن سۇراسا وزىنە ءۇش ەسە اۋىر تيەدى... ال كەتتىم.
- دەگەنمەن الياعا ءالى دە دوستىق ساقتايتىنىڭدى بايقادىم، - دەپ ءماريا كۇلگەندە قايرىلىپ تۇرا قالدىم:
- قالايشا؟
- «دوسقا زيانى تيەتىن سىر» دەپ، العاشىندا مەنەن جاسىرماق بولدىڭ عوي؟
- جاسىرماق بولعانىم وعان دوستىعىمنان ەمەس، ادامگەرشىلىك-اياۋشىلىعىمنان عانا... سىرىن اشكەرەلەپ قويسام ونىم زور قاسكۇنەمدىك بولار ەدى، ونداي كەزبەنى دۇرىسىراق جىگىت الماي قويادى عوي... قىز دەگەننىڭ قىمباتى - ابىرويى عانا. ەندى وزىڭە راحمەت! الياعا مەنىڭ «نۇرياش» تۋرالى سىرىمدى ايتۋشى بولما!
ءماريا قارا كوزى بادىرايىپ، اق قۇبا ءجۇزى قىزارا قالدى دا، ءتىلىن شىعاردى!
- بالە، ايتىپ قويىپپىن!
- قاشان؟
- اليامەن بۇرىنعى بايلانىسىڭدى قايدان بىلەيىن، كەشە ول جايىن سويلەۋدىڭ الدىندا «نۇرياشتى» جاسىرۋ جولىنداعى ويىنىمىزدى كۇلكى ءۇشىن ايتا سالىپپىن، كەشىر!
- «نۇرياشتىڭ» قايسى رايوندا ەكەنىن ايتتىڭ با؟
- ەسىمدە جوق، ويلانايىن.
- نە سويلەگەنىڭدى تولىق ەسىڭە ءتۇسىر دە، قيسىنىن تاۋىپ باسقاعا اينالدىرا سال! بۇل تۋرالى كەشكە جاقىن سويلەسەيىكشى!
جەدەلدەتە جونەلدىم مەكەمەگە قاراي، ىزا ما، قىسىلۋ ما، دۇرسىلدەگەن جۇرەگىم كوكىرەكتەن تياناق تابار ەمەس، ءاليا ءبىلىپ قويسا، «نۇرياشىما» قاستاندىق ويلايتىنى ءسوزسىز ەدى: بىلتىر كۇزدە مەنەن قالعان سوڭ وفيتسەرمەن ءۇش ايداي بىرگە ءجۇرىپ، ودان دا قالعانىن مەھىردەن ەستىگەنمىن. ودان ايرىلىسا سالىپ مەنى قايتادان ىزدەگەنىنە مەھىر مەن باقاي ۇرسىپ شىعارعان ەكەن. سونان سوڭ جىل باسىندا قايتىپ كەلگەن ۇسەن كاپيتاننىڭ قولتىعىنان كورىپ ءجۇردىم. سوندا ونىڭ «كوردىڭ بە بالەم» دەگەندەي ماقتانىشپەن قومسىنا قاراپ وتكەنىنە كۇلگەنمىن. ەندى مارياعا مىنا ايتقان وتىنىشىنە قاراعاندا، ۇسەننەن دە كەتىسكەنى عوي. ماعان تاعى ءبىر جابىسىپ بايقاماق سياقتى. مۇندايدا ماقپال جايىن ءبىلىپ قويسا، وعان كۇندەس بولا كەتپەي مە؟ «كۇندەستىڭ كۇلى دە كۇندەس»، قولىنان كەلەتىن قاستىعىن اياسىن با، بىلسە كۇندەسىنىڭ اكەسىنە اشكەرەلەپ حات جازباي قويسىن با؟ مۇنى شەكتەۋدىڭ ناقتىلى شاراسىنان جيرەنىشتى ءىس از كەزدەسەر-اق!...
قىزمەتتەن كەشىرەك بوساپ، ءماريانىڭ قاقپاسىنا جاقىنداعانىمدا قيالزات جولىعا كەتتى. ءماريادان وتىلگەن اعاتتىقتى اڭگىمەلەسە توسقان ەكەۋمىز قاسىمىزعا كەلگەن ءماريانى ورتاعا الىپ، قالجىڭداسا جونەلىپ ەدىك. ءماريا ءبىر جاپىراق قاعاز ۇستاتتى ماعان. ءاليانىڭ سالەمى ەكەن، جاڭا عانا بەرىپ كەتىپتى: «بيعا، بۇگىن كەشكە، باياعى ۋاقىتىمىزدا الگى ءبىر كوشەدەن كۇتەمىن. قايتسەڭ دە، قانداي قىزمەتىڭ بولسا دا كەلىپ قايتۋىڭدى وتىنەمىن! ءالياڭىز» دەپ جازىپتى.
- ويلاندىم، - دەدى ءماريا ماعان قاراپ تومسارىپ، - «نۇرياڭىزدىڭ» ادرەسىن دە ايتىپ قويىپپىن! ءاليا جاڭا ماعان كەلىپ قايتقاندا: «نۇرياش» دەيتىنى قيالزات ەكەۋىنىڭ كۇلكى ءۇشىن شىعارعان قالجىڭى ەكەن. بارعان جەرىمىزدىڭ بارىندە مەنى سولاي الداپ ويناپ ءجۇرىپتى» دەي سالدىم. بولا ما؟
- بولار-بولماسىن كىم ءبىلسىن؟... وعان ماقپال دەدىڭ بە، «نۇرياش» دەپ اتادىڭ با؟
- ماقپال دەيتىن تاعى بىرەۋىڭ بار ما ەدى؟ - دەپ ءماريا اڭىرا سۇراعاندا، قيالزات ەكەۋمىز قارقىلداي كۇلدىك.
- بار، بار، - دەدى قيالزات، - ۇرىمجىدە ماقپالى، شيحۋدا نۇرياشى، شاۋەشەكتە قاليماشى، دوربىلجىندە ءالياشى بار. ەگەر وسى جەڭىل اۋىزدىعىڭنان اڭگىمە شىعا قالسا ءمارياشىن بەسىنشى توقالدىققا بەرەمىن!
ءماريا قيالزاتتىڭ يىعىنان ءتۇيىپ قالىپ، كۇلە سويلەدى:
- بەرسەڭ بارا سالامىن، نەسى بار اقىر ايگىلەپ بولدىڭدار، ەكەۋمىزدىڭ شىمىلدىق پەن كورپە-جاستىق ىزدەپ كەزبەگەن كوشەمىز قالمادى.
- راحمەت، ءمارياش، مەن ءۇشىن كوپ ازاپتاندىڭ! اۋرەمەن تامىر بولىپ، سارساڭ تۋعانىڭ وسى! -دەپ قالعانىمدا ءماريا ەندى مەنى توپەشتەدى.
- كەشىر، كەشىر، تۇڭعىشىڭنىڭ وسىلاي تۋىلۋىنا قيالزات ەكەۋمىز كىنالىمىز، -دەدىم مەن، - راس ايتام، راس ايتام!... جايىمىزدى تولىق تۇسىندىرمەي جۇمىسقا سالا بەرىپپىز... ال، قىرتپايتىن، تۇرا تۇرشى... ءاليانىڭ جايىن مەھىر تولىق بىلەدى، قيالزات ەكەۋىڭ قازىر بارىپ سولارمەن سويلەسىڭدەرشى! وسى كەزبەنى تەزىرەك شەكتەمەسەڭدەر، ول ەندى «نۇرياش» ەكەۋمىزدىڭ تاعدىرىمىزبەن وينايدى. كومەكەيىن ءبىر كورىپ، ارتتارىڭنان بارايىن.
وسىنى ايتا سالا ءاليا شاقىرعان جاققا جونەلدىم. ىمىرت ءۇيرىلىپ قالعان شاق. كوشەدەگى ەرىگەن قار سۋىنىڭ لايساڭىن كەشە جەتتىم: بۇرىن ءۇيىمىز سياقتى كورىنەتىن قورشاۋ دۋال ەندى دارەتحانا سياقتى سەزىلدى. اتتاپ تۇسۋگە نامىستانىپ تۇرعانىمدا سىرتىمنان كەلىپ ەكى قولىمەن كوزىمدى باسا قويدى ءاليا! سەرپىلىپ بوساپ، جالت قارادىم. بۇرىن كوڭىلىم ءتۇزۋ شاعىندا نۇرداي كورىنەتىن سول سۇلۋ كىشكەنە بالالاردىڭ ويناپ كىرلەتكەن قۋىرشاعىنداي ساتپا-ساتالا بولىپ سەزلىدى كوڭىلىمە، «قۋىس قۋىرشاق» دەپ قالدىم ىشىمنەن.
- ءوزىمىزدىڭ داعدىلى ۋاقىتىمىزدا كەلىپپىز، -دەپ سىلقىلدادى. ەكى يىعى كۇلگەندەگى ارىسبەكتىڭ يىعىنشا بۇلكىلدەپ، قۇيقىلجي قارادى تاعى دا.
- ەكەۋمىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا دا، قاسەن ەكەۋىڭنىڭ ۋاقىتىڭدا دا، ۇسەن ەكەۋىڭنىڭ ۋاقىتىڭدا دا كەلىپپىز. بىراق، مەنىڭ بۇل كەلىسىم ەندى مۇلدە قايتالامايدى. سەبەبى، قاسەننەن ەكى رەت ايرىلىسىپ، مەنى ەكى رەت شاقىرعانىڭ ەسىڭدە، ەندى ۇسەننەن ايرىلىسىپ ءبىر شاقىرىپ تۇرساڭ. مۇنان سوڭ اسەننەن ايرىلىسىپ تا، كۇسەننەن ايرىلسىپ تا مەن بەيشارانى شاقىرا بەرمەكپىسىڭ، وبال ەمەس پە ماعان؟...
- بيعا، ارامىزعا وسەك كىرگەن عوي، تۇسىنىسەيىكشى! بىلاي وتەيىك، بىرەۋ كورەر.
- جوق، ارامىزعا وسەك كىرگەن ەمەس، ەسەك كىرگەن دەپ شىنىن ايتۋ دۇرىس. سولاردىڭ قولتىقتارىندا تۇسىندىرگەنسىڭ عوي، ەندى تۇسىنىك سياتىن ورىن قالعان جوق، ءاليا! بىراق، ونىڭدى جازعىرارلىق تا نيەتىم جوق. التايعا كەتكەنىمدە ءوزىڭدى ءوزىڭ بىرەر اي تەجەي الماي، مەنى كۇتە الماي قاسەندى تاۋىپ الا قويۋىڭنان ايرىلىسىپ، سونىڭا ءوز قولىممەن قوسىپ بەرىپ كەتكەنمىن عوي، مەندە كىنا جوق. وزىڭە ءوزىڭنىڭ جانىڭ اشىسىن، مەنى ەندى اشكەرەلەپ ماسقارالانباي، سوڭعى تابىسقان بىرەۋىڭمەن عانا بول! جولىڭ بولسىن، تيتتەي وشتىگىم جوق، مەن دە ساعان قايتا ورالۋدان كەتكەنمىن. ايەلسىز وتسەم دە ساعان ەندى جوقپىن! وسى عانا ايتپاعىم، ال، كەتتىم!
- تاپقانىڭدى بىلەمىن، سوعان كەتپەكسىڭ عوي! وعان جەتۋ ءۇشىن ىستەپ جۇرگەن امالىڭدى دا ءبىلىپ وتىرمىن. بىراق وعان...
- تاپسام دا، تاپپاسام دا، جەتسەم دە، جەتپەسەم دە سەنەن مۇلدە كەتكەنمىن عوي، ەندىگى بايبالامىڭنىڭ جولى بولمايتىنىن بىلگەن سوڭ، سىپايىلىق ساقتاپ، قۇپيا كۇيىڭدە قالعانىڭ عانا دۇرىس شىعار...
سوڭعى ءسوزىنىڭ «بىراق وعان...» دەپ اياقتالۋىنان، «جەتكەنىڭدى كورەرمىن، بالەم تۇرا تۇر» دەگەن ماعىنا تاۋىپ، جاۋابىن بەرىپ قايتسام دا جاۋراپ قايتتىم. جاڭا وتاۋدا ومىربەك پەن قيالزات ءبىر بولەك، مەھىر مەن ءماريا ءبىر بولەك كۇبىرلەسىپ وتىر ەكەن. باقاي دارا تۇقىرىپ، ويلانىپ قالىپتى. رومانتيكالىق ولەڭدەرىن ويلاپ وتىر ما، ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى ويلاپ وتىرما، ونىمەن جۇمىسىم بولعان جوق. كەزبەمەن نە سويلەسكەنىمدى ايتا سالىپ، جاۋراتقان قاتەرىمدى بايانداعانىمدا ءماريا قىزارىپ، تىرناعىن شۇقىلاي بەردى.
- ءمارياش، قىسىلماي-اق قوي، - دەپ ەزۋ تارتتىم، - اعاتتىق سەنەن ەمەس وزىمنەن ءوتتى، جايىمدى تولىق تۇسىندىرمەگەندىگىمنەن بولدى!
- ءتىپتى دە سەنەن ەمەس، وزىمنەن پايدا بولعان سارساڭ، - دەپ قيالزات جىميدى ماعان قاراپ، - ۇيالماي-اق تولعاتا بەرسىن!
- قويشى! - دەپ تۇيىلە قالدى ءماريا وعان، جىلاۋعا ىڭعايلانعانىندا مەھىر ونى قۇشاقتاي الىپ كۇلىپ جىبەردى.
- بيعابىلعا وسى كەزبەنى تاۋىپ قوسقان مەن بالاتىنمىن، ايتتىم عوي جاڭا، مەن دە بىلمەيدى ەكەنمىن ونىڭ سىرىن... ەندى ونى ءوزىمىز شەكتەيمىز! ول نامىسسىز بىرەۋىنەن قالىپ ءبىر، ەكەۋىنەن قالىپ ەكى كەلە بەرمەك پە؟! ۇجدانسىزدىعىن بەتىنە باسىپ وتىرىپ توقتاتامىز!
- قاستىعىن ءبىر جۇرگىزىپ، كۇندەسىن جويىپ الماي توقتاماس، - دەپ جىميدى ومىربەك، - ونى توقتاتۋ ءۇشىن بيعابىلدىڭ ءوزى وعان توقتاعان بولىپ، سەندىرىپ جۇرە تۇرۋى كەرەك. اناۋىن اكەلىپ العان سوڭ بىتپەي مە شارۋا؟
- قىلمىس ۇستىنە قىلمىس قوسا بەر دەشى! - دەپ جىميدىم مەن، - وتىرىك ءسۇيىپ سەندىرە المايدى ەكەنمىن!
مەھىر مەن ءماريا بەتتەرىن باسىپ قىستىعا سىقىلىقتادى دا، قيالزات ءتىپتى قارقىلدادى:
- ونى سەندىرەمىن دەپ ءجۇرىپ بيعابىل ەندى سارساڭ عانا ەمەس، پالەعابىل تۋدىرار؟
دۋ كۇلدىك. باقاي وتىرعان ورىندىعىنا ارتىن ەگەي ءتۇستى. رومانتيكا تۋرالى ەمەس، مەن تۋرالى ويلانىپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم.
- ەي، ەي، قالجىڭدى قويا تۇرىڭدارشى. وپ-وڭاي ماسەلەگە باس قاتىراتىن نە بار، ءاليا تاۋعا اشكەرەلەپ حات جازىپ، ول بارىپ بولعانشا «نۇرياشتى» اكەلىپ الساق بولمادى ما؟ ءتورتىنشى اي تۋدى عوي، جاز دەگەن وسى ەمەس پە؟
- جاز جاقىنداعانىمەن بوستاندىق جاقىنداماي سارىلتىپ تۇرماي ما؟ - دەپ كۇرسىندىم مەن، - بوستاندىق تۋماي تۇرىپ وماربەكتىڭ جاعاسىنا قول سوزسام، دوسان قىرقىپ تاستايدى عوي؟ دوسان كەسىر اكىم بولماسا وتكەن كۇزدە-اق كەلىپ بولاتىن ەدى.
- ءبىر اكەلىپ الساق، قايتارىپ اكەتۋدەن مىڭبەك-ميلليونبەكتەرىڭ نامىستانار! ايداپ اكەتەتىن مالىڭ، شاۋىپ الاتىن قازناڭ جوق، ساعان نە قىلماق؟
مىڭبەك-جۇزبەكتەرىنىڭ وتكەن كۇزدە ماعان وشەسكەن سەبەبىن، دوساننىڭ سولار ءۇشىن ماعان ازۋ باسىپ سىلتاۋ تابا الماي جۇرگەنىن قىسقاشا ءتۇسىندىردىم دە، كەلەتىن قاتەردى ايقىنداي تۇجىردىم:
- اڭدىپ وتىرعانىن كوز الدىنان الا قاشساق، مىڭبەك پەن جۇزبەك قۋا جەتىپ باسسالادى دا، «جاعداي ءۇشىن»، «ىنتىماق ءۇشىن» دەپ دوسان مەنى قاماتا سالادى. دوساندار باس قۇراي قويىپ، شىنداپ قالشىلداسا، «جاعداي» مەن «ىنتىماق» زاڭنىڭ جانى بولىپ كورىنەدى دە، جاڭا ۇيعارىمداردى قىمىرلاتپاي قويادى. «نۇرياشتى» قايتارىپ اكەتىپ، بىرەۋىنە زورلاپ قوسادى. ول ماسقارالىققا «نۇرياش» شىداي ما؟ مەن وزىمە كەلەتىن ازاپتان ەمەس، نۇرياشقا تونەتىن قاتەردەن عانا قورقامىن.
- ولاي بولسا، راس قاتەرلى ەكەن، - دەپ كۇرسىندى مەھىر، - اسىقپاڭدارشى، ءبىر كاززاپتان قورقىپ مەرت ەتپەيىك! ءوزىم تاۋىپ بەرگەن پالەنىڭ سوڭىنا ءوزىم تۇسەيىن. ءمارياش ەكەۋمىزدىڭ كوزىمىزدى بايلاي الماس.
ماقپال تاعدىرىنان قاۋىپتەنگەن سايىن ىشكى ولكە جاققا جالتاقتايمىن، ۇلى توڭكەرىس حابارىنا ۇڭىلە بەرەمىن. وسى جىلدىڭ ءبىرىنشى ايىنداعى حۋايحى شايقاسىندا گومينداڭنىڭ نەگىزگى كۇشى جويىلعانى ەستىلىپ ەدى، حالىق ازاتتىق ارمياسى ەندى كەلىپ قالار-اق دەپ ەلەڭدەيمىن. بوس ۋاقىتىمنىڭ كوبىن وداق كەڭسەسىندەگى راديو قابىلداعىشتىڭ الدىندا وتكىزەتىن بولدىم. ءۇمىتشىل كوزىم «توڭكەرىس تاڭىنىڭ»* ءار سانىن، ءتىپتى «حالىق داۋىسى»، «التاي گازەتى»، «ءدوربىلجىن حابارلارىنا» دەيىن ءتىنتىپ وتەتىن بولدى.
بولمەگە ماحمۇت كەرىم جۇگىرىپ كىردى ءبىر كۇنى، «ءسۇيىنشى»، «ءسۇيىنشى» لەپ داڭعىرلاي جەتتى، - جيجيڭ ازات بولدى، بيجيڭ! ... تيانجين الىنعان سوڭ بيجيڭ وزدىگىنەن بەرىلىپتى... ءسۇيىنشى!
- ال، ال، قالاعانىڭدى ال! - دەپ سەكىرىپ تۇردىم ورنىمنان، - بيجيڭدەگى ايۋ گومينداڭ وزدىگىنەن تىزە بۇككەندە، ۇرىمجىگە ۇلتتىق ارميا بايلاپ وتىرعان قاسقىر گومينداڭ قايتپەك؟... ەرتەڭ-اق توڭقاڭدادى دەي بەر!...
سول «ەرتەڭىم»، «نۇرياشىمنىڭ» ەرتەڭى بولا قويماي، تاعى سارىلتتى: ماي ايى جاقىنداپ، كۇن ىسي باستادى. حالىق ازاتتىق ارمياسى زەڭبىرەكتەرىنىڭ ءۇنى سوناۋ قيىر وڭتۇستىكتەگى چاڭجياڭ بويىنان ەستىلدى ەندى.
- ياپىر-اي، تىم بولماعاندا ءبىر ديۆيزياسى بەرى جىلجىساشى، ءۇرىمجى توڭقاڭداماسا، بەر جاعىنان ءبىز-اق توڭقايتار ەدىك قوي! - دەپ جەلپىندىم.
وسىلاي پىسىناپ وتىرعانىمدا مەھىر القىنا كىردى كەڭسەگە، ءىشى شەرميە باستاعان ەكىقابات ەدى، ماڭدايى مەن ادەمى مۇرنى تەرشىپ الىپتى. ىم قاعىپ ەرتە جونەلدى كوشەگە:
- وي بيعا، حابارسىز با ەدىڭ، اۋرۋحاناعا «نۇرياش» كەلدى!
- نە دەيسىڭ، اۋىرىپ كەلىپ پە؟
- جەڭگەسى اۋىرىپ، ەكى اعاسىمەن بىرگە ءوزى اكەلىپتى. ءمارياش اربا ۇستىنەن تانىپ امانداستى دا، اۋرۋ جەڭگەسىن ءتۇسىرىستى. مەن دە امانداسىپ، قاسىندا تۇر ەدىم، ءبىزدى قاقپادان كورىپ ءاليا دا جەتىپ كەلدى. «بۇل كىم»، «بۇل كىم» دەپ سۇراي بەردى، كوزى تىكىرەيە ءتۇستى!...
- كىم دەدىڭدەر وعان؟
- «ءماريانىڭ قىرداعى ءبىر اپەكەسى، اۋىرىپ كەلىپتى» دەي سالى جەرگە ءسوزىم بارداي قولىنان تارتىپ سىرتقا شىعاردىم. «قاسىنداعى قىز كىم» دەپ ارتىنا جالتاقتاپ قاراي بەرگەن سوڭ، ويىن ساعان بۇرعىم كەلدى، كەشىر، باسقا لاج تابا الماي قالدىم.
- نە دەدىڭ؟
- «بۇگىن تۇستە بيعابىل سەنىمەن سويلەسپەك ەدى، جاقسى كەزدەستىڭ» دەي جەتەكتەدىم. «قايدا» دەپ ماعان جالت قارادى. «ءبىزدىڭ ۇيدە» دەدىم. «اناۋ قىز كىمنىڭ قىزى ەكەن» دەپ تاعى سۇرادى. «بىلمەيمىن.. ونىڭ نەسىن سۇراي بەردىڭ» دەسەم، «سۇلۋ ەكەن» دەپ كۇرسىندى. «سەنەن دە سۇلۋ ما» دەگەنىمدە ويلانىپ تۇرا قالدى دا، ءۇي جاعىنا بۇرىلىپ جۇرە بەردى... «شاقىرعان ۋاقىتىندا بارارمىن» دەپ كەتتى.
- ءاي سول كەزەگەندى بەكەر شاقىردىڭ-اۋ! -دەپ ءتۇيىلدىم، - مەنەن تاعى ۇمىتتەنىپ، ونان سايىن قىزعانباي ما... «نۇرياشقا» ءتىپتى وشىگە ىزدەنەتىن بولادى عوي؟
- كوڭىلىن الا تۇرساڭشى مىنالار قايتقانشا.
- الداي الماسپىن، بىراق، سويلەسسەم سويلەسەيىن.
مەھىر ۇيىنە كەتتى دە، مەن اۋرۋحانا جاققا جونەلدىم. ءاليا قايتا ورالىپ كەلىپ ءماريانى تاۋىپتى. سونىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا سويلەسىپ تۇرعانىن كورىپ، شەگىنە قويدىم مۇيىسكە. ول قايتىپ بەرى بەتتەگەندە الدىنان شىعا كەلدىم. ءبىر قۇيقىلجىپ قالىپ، ميىعىنان كۇلىمسىرەي قارادى ماعان.
- مەنى شاقىردىڭ با؟...
- ءيا، مەھىرگە تاڭەرتەڭ ايتىپ ەدىم، جولىقتى ما؟
- جولىقتى، ءدال تۇستە ىزدەگەنىڭ عاجاپ ەكەن؟ -دەپ ءاليا «بۇل شاقىرۋدان» دا سەكەم العانىن ءبىلدىردى. مەن ول سەزىگىنەن بەيحابارسي قايىردىم جاۋابىن:
- ساعان عاجاپ ەمەس، اسىرەسە ماعان «عاجاپ» ءسوز بار. «ءدال بۇگىن» قولىڭ تيمەسە كەيىن ءبىر «ءدال» ۋاقىت تاۋىپ سويلەسەرمىن!
- قازىر بارامىن، -دەپ ءاليا جۇرە بەردى.
ءماريا ونىڭ قالاي جۇرەرىن باعىپ، ارتىنان قاراپ تۇر ەكەن. «نۇرياشتىڭ» كەلگەنىن ماعان قارسى ءجۇرىپ كەلىپ بايانداپ، ولاردىڭ كىم ەكەنىن بىلۋگە ءاليانىڭ ءتونىپ جۇگەنىن ايتتى:
- ... قايتىپ كەلىپ، مەنەن تاعى سۇرادى. «اۋىرعان ايەل شەشەمە جاقىن تۋىسىمىز كەلەدى. قاسىنداعى قىز قايىن ءسىڭىلسى. الدىڭعى كۇنى عانا ۇزاتىلاتىن تويىنا ءبىزدىڭ ءۇيدى شاقىرتىپ ەدى. جەڭگەسى اۋىرىپ قالىپتى» دەدىم، بولا ما؟. ءاليا قاسىنداعى ەكى اعاسىنىڭ اتىن دا سۇراعان سوڭ مەن باسقا بىرەۋلەردىڭ اتىن ايتا سالدىم. ەندى بارىپ ولاردىڭ اتىن بىلسە شاتاق بولار ما ەكەن؟ جۇزبەك اعاسىن «ەرتەڭ قايتادى» دەدى «نۇرياشىڭ».
- تانىسىپ الا قويدىڭدار ما؟
- ءوزى تولىق بىلەدى ەكەن، سەنىڭ اماندىعىڭدى سىبىرلاپ قانا سۇرادى. «قازىرشە كەلمەي تۇرا تۇرسىن، جەڭگەمنىڭ ناۋقاسى قيىنداۋ، بىرنەشە كۇن وسىندا بولاتىن سياقتىمىن» دەدى، سابىر ەتە تۇر!
- ماقۇل، -دەي سالا اۋرۋحاناداعى تانىس دارىگەرىمە حات جازىپ، كۇتىمىنە جاقسى قاراۋىن ءوتىندىم.
- ءمارياش، قازىر ءبىزدىڭ ۇيگە بارىپ بيعايشا ەكەۋىڭ ولارعا ءشاي، تاماق اپارىڭدارشى! اۋىلىندا بولعان سەنى اعالارى بۇل كىم دەپ تەرگەمەيدى. بيعايشانى «اقتوقتىنىڭ» ءسىڭىلسى دەي سال. مەن الگى كەزبەنى اينالدىرايىن! -دەپ ومىربەكتىڭ ۇيىنە كەتتىم.
ءاليا ومىربەك پەن مەھىردىڭ اراسىندا ءشاي ءىشىپ وتىر ەكەن. اپساتتە وپا، دالابىن ەسەلەي جاعىنىپ، ساندەنىپ ۇلگىرىپتى.
- مىنالاردىڭ بۇگىنگى قۇرمەتتەۋىنە دە عاجاپتانىپ وتىرمىن، -دەپ تاعى كۇلىمسىرەپ ەدى، ومىربەك «الداي تۇرۋ» ماقساتىنداعى قالجىڭىن ايتىپ جىميدى:
- ءيا، ينسپەكتوردىڭ قالىڭدىعى بولعان سوڭ قورىقپاي قايتەيىك؟
- ءبىر قىستىڭ ىشىندە ءۇش داۋرەندى باسىڭنان كەشىرگەن سوڭ سىيلاپ وتىرعانى شىعار؟ -دەپ سالعان ماعان اڭىرا قاراستى جاس جۇبايلار. ءسوزىمنىڭ سوڭىن ونان دا وتكىزە ماسقارالاي جالعاستىردىم، - وسى جازدا تاعى دا ءۇش داۋرەن كەشسەڭ اسپانعا كوتەرەر اۋەلى!
- ارالارىڭدا «تۇسىنىسپەستىك» كوپ سياقتى، -دەدى ومىربەك، قىزارا قالعان الياعا ءبىر قاراپ قويىپ، ءسوزىن مەھىرگە بۇردى، - ءبىز ءشايدى قارسى ۇيگە ىشەيىك، وڭاشا سويلەسىپ ۇعىنىسسىن!
- مەنى تۇسىنبەي جۇرگەن ەشتەڭەم جوق، سەندەردىڭ الدارىڭدا سويلەسۋگە شاقىرتقانمىن، وتىرىڭدار، -دەدىم مەن، - مۇنىڭ بىلتىر جازدان بەرگى قىلىعىن تالاي ەل بىلەدى. ءبىر جىگىت ءتىپتى اكەسىنە اتسىز، ادرەسسىز دومالاق حات جازىپ، تۇگەل اشكەرەلەمەك كورىنەدى. «وگەي اجەسى ەركىنە قويا بەرگەن ماسقارا قىزدى ءوز اكە-شەشەسىنە مالىمدەپ تيعىزباساق وبال بولادى» دەپ كىجىنىپ ءجۇر...
- ونى شەكتەي تۇر، بيعا، قايتسەڭ دە شەكتە، الياعا قاتتى تيەدى عوي! -دەپ كۇرسىنگەن بولدى ومىربەك. ءوزىنىڭ الداپ تىزگىندەۋ امالىنان كورى مەنىڭ وسىلاي قورقىتۋىمنىڭ ساۋاپتى بولاتىنىن ءتۇسىنىپ، اراشاعا تۇسكەندەي «بەزەكتەدى»، - اكەسى نامىسشىل، زەيىل كىسى ەدى، جارىق كورسەتپەي قامايدى عوي؟ ادامعا كورسەتپەي، ءبىر دوڭىزعا زورلاپ قوسىپ بولعان سوڭ ءبىر-اق شىعارار، وبال بولار، توقتاتا تۇر ونى، بيعا!
ءاليا جىلاپ جىبەرىپ بەتىن باسا بۇقتى ۇستەلگە.
- جوق، توقتاتارى قالعان جوق! -دەپ مەن ەكىلەندىم، -مۇنىڭ اناۋ ءبىر كۇنى مەنى شاقىرتىپ الىپ ايتقان ءسوزىنىڭ قورقىتۋ ەكەنىن تۇسىنبەپپىن. سونى بۇگىن وزىنەن سۇرايىن دەپ شاقىرتسام، «عاجاپتانامىن» دەيدى. سونداعى عاجاپتاناتىنى نەمەنە ەكەنىن تاعى دا تۇسىنبەي كەلسەم، سەندەردىڭ قۇرمەتتەۋلەرىڭە دە عاجاپتانىپ وتىر. ول سوزىنە قايتارعان سەنىڭ جاڭاعى جاۋابىڭنان عانا الدە ءبىر كۇمانمەن شاتىلىپ، قورقىتپاق ەكەنىن بايقادىم. ەندى بىلاي بولسىن...
- توسا تۇر، بيعا، ەكەۋىڭدى تانىستىرعان ءبىز ەدىك. جاقسى تابىسقان سياقتى ەدىڭدەر. سەنىڭ التاي سوعىسىندا قاتەردە ءجۇرىپ حات جازا الماعانىڭ راس، سول سەبەپپەن عانا ءاليا باسقا جىگىت ىزدەگەنى راس، ەكى جىگىتتى كەزەكتەستىرىپ، ءتۇن كەزگەنى دە راس. سونى ءوزى ىستەدى، «ءوزى ىستەگەن وكىنبەيدى». جاراسا المايتىن بولساڭدار اقىرى ايرىلىسقان سوڭ ءبىر بىرىڭە وبالدى ءىس ىستەمەي، ادامشا ايرىلىسىڭدار... تابىستىرعان مەھىر ەكەۋمىزدىڭ ەكەۋىڭە قوياتىن تالابىمىز وسى! مۇنداي قاسۇنەمدىك قايسىنىڭنان شىقسا ءبىز سونىڭمەن قاستاسامىز!
- بىلاي بولسىن، -دەدىم مەن ورنىمنان تۇرەگەلىپ، - مىنانىڭ مەنى نەمەن قورقىتپاق بولىپ جۇرگەنىن بىلۋگە قۇشتارمىن. قۇداي ءۇشىن وسىنىڭ ىستەمەك ىسىنە جول بەرىڭدەر! سونى بىلەيىن دە، وسى تالاپتارىڭا سونان سوڭ جاۋاپ بەرەيىن.
وسىنى ايتىپ شىعا بەردىم. مەھىر مەن ومىربەك «ءبىتتى» دەگەندەي كوڭىلدى يشارا ءبىلدىردى، ءاليا بۇققان بەتىمەن قالدى.
تۇستەن كەيىنگى قىزمەتتەن بوساعان سوڭ اۋرۋحانانى ەكى رەت اينالىپ، ىمىرت جابىلا قايتتىم ۇيگە. «نۇرياشىمدى» ءبىر كورە الماعان قاپادان تەرلەپ كىرىپ ەدىم، شەشەم كۇلىمسىرەي قارادى دا، قارىنداسىم ءتور ۇيگە مەنىمەن بىرگە كىرىپ، ەسىكتى مىقتاپ جاپتى:
- كوردىم بالەم، كورىپ قويدىم، - دەپ كۇلدى، - جاقسى ەكەن.. مەنى تۇرىمنەن شىرامىتتى بىلەم، قاراي بەردى!... قالانىكى سياقتى عوي ءوزى، جاڭا ۇلگىدە كيىنىپتى. وسىنداعى مەكتەپتە بولىپ پا ەدى، ءبىر كورگەندەيمىن.
- ءيا، الدىڭعى جىلداردا وسىندا وقىپتى. جەڭگەسىنىڭ ناۋقاسى قانداي ەكەن؟
- ءبىز ءشاي اپارعاندا كوزىن جۇمىپ ءۇنسىز جاتىر ەدى، كۇيەۋى مەن «نۇرياش» وياتقان سوڭ باسىن كوتەرىپ، ءشاي ءىشتى، ول دا ماعان قراي ءتۇسىپ ءىشتى. «نۇرياشقا» جىميا قاراپ قويىپ، «ءىش، ءىش، شولدەدىڭ عوي، جاقسى ءشاي ەكەن، اعاڭا دا قۇي» دەيدى.
- نەشىنشى ۇيگە جاتىپتى؟
- ءشاي قايناعانشا ءماريا بارىپ دارىگەرگە حاتىڭدى بەرىپ قايتقان. وڭاشا كەرەۋەتتى ءتۇپ بولمەگە اپارىپ جاتقىزىپتى... «نۇرياش» ءبىزدى شىعارىپ سالا شىققاندا، ۇلكەن اعاسى ەرتەڭ قايتپايتىن بولىپ، ارباسىمەن دوسان اكىمنىڭ ۇيىنە كەتكەنىن ايتتى: «اربانى شىقىرلاتا بەرىپ قايتەمىز، اۋرۋ بەتى بەرى قاراسا ءبىر-ەكى كۇندە قايتارىپ اكەتەرمىز» دەپتى...
سول ءتۇندى تاعى دا ۇيقىسىز وتكىزدىم. «نۇرياشىمدى» تىماقتى بىرەۋ اتقا وڭگەرىپ اكەتىپ بارا جاتقانداي ەلەستەي بەردى كوزىمە. ەرتەڭىنە قىزمەتكە دە زاۋقىم بولمادى. كىرىپ-شىعىپ ءجۇرىپ، مەكەمەسىنەن ءماريانى ىزدەي جونەلدىم. «قىزسىڭ عوي، ورايىن تاۋىپ، قىزدى قوناققا شاقىرساڭشى» دەپ جالىندىم وعان. «ءوزىم دە سونى ويلاپ ءجۇرمىن. ەكى اعاسى كەزەكپەن قالىپ، تەرەزەنىڭ الدىندا باقىرايىپ، اڭدىپ قانا وتىرادى ەكەن» دەپ قىنجىلدى ول. «ماقپالدى دەپ اتاپ، كىشى اعاسى مەن جەڭگەسىنەن سۇرا» دەي سالا ءوزىم جونەلدىم. اۋرۋحاناعا دارىگەردىڭ اق حالاتىن جامىلىپ الىپ اۋرۋلاردى ارالاي بەرىپپىن. مەن سىلتاۋ ءۇشىن «كوڭىلىن سۇراپ» تۇراق ەتەرلىك ءتۇس تانىس تا تابىلمادى. تۇپكى ءۇيدىڭ ەسىگىنە جەتىپ بارعانىمدى «نۇرياشىمنىڭ» جارقىن كوزى جالت ەتە تۇسكەندە ءبىلدىم. ءبىر كوزىن قىسا جىميدى دا، ەسىكتى جاۋىپ الا قويدى، كىرمە دەگەنى. دارىگەرگە كىرىپ، اۋرۋ ءحالىن سۇراپ ەدىم. جۇرەك اۋرۋ ەكەنىن ايتتى ول. ۆراش تەكسەرىپ، بىرەر اي جاتىپ ەمدەلەتىن اۋرۋ دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن، «اعايىندى قوس اقىماق» قوسارلانا زارلاپتى: «ءۇيىمىز يەن قالدى، ءدارى بەرىپ تەز قايتارساڭىزدار ەكەن» دەپ ءوتىنىپتى. «وسىندا شارتتى ۋاقىتىمەن تولىق ەمدەتپەسەڭدەر ۇيلەرىڭ ءبىر جولاتا يەن قالادى» دەگەندە ءتىپتى تىقىرشي ءوتىنىپتى. «اۋرۋحانادان تەز شىعارىپ اكەتۋ ءۇشىن پارا بەرۋگە دە دايىن» دەپ دارىگەر كۇلدى. قامقور جەڭگەمنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ءتىپتى تارىعىپ قايتتىم.
تۇستەن كەيىن ءماريا بارىپ ماقپالدى قوناققا شاقىرعان ەكەن. تاماقتاندىرىپ قانا كۇن باتپاي ءوزى اكەلىپ سالاتىنىن ايتسا دا، اعاسى كونبەي قويىپتى. امالسىز سەندەلە بەردىم، اسپان سارعايىپ كەتكەندەي، ەڭكەيىپ بارا جاتقان كۇن دە «ەڭسەسى ءتۇسىپ»، سارىلا قارايدى. كوشە دۋىلداپ دۋمانداتىپ جاتسا دا، ماعان جىم-جىرت تىمىرىق سياقتى. ىستىق تاندىردا جۇرگەندەي پىسىناپ كەلىپ، وداق ۇيىمىنىڭ راديو قابىلداعىشى قويىلعان بولمەسىنە كىرىپپىن. ەربول كۇلىمسىرەي قارادى:
- سەن نەعىپ تۇنجىراپ ءجۇرسىڭ ەي شي-ان ازات بولدى، - دەپ قالعاندا كوزىم جارق ەتە ءتۇستى.
- وندا مەنىڭ قاباعىم دا ازات بولعانى، ەندى ىرشىعان ەكەن عوي بەرى! -دەپ ءوزىم دە ىرشىپ بارىپ قولىن قىستىم.
- قاباعىڭ بۇرىن-اق ازات بولىپ ەدى عوي؟
- ىشكى جاعىنان سىزداۋىق شىعىپ جۇرمەي مە؟
يەن بولمەدە ەكەۋمىز قارقىلداي كۇلدىك...
ءىلبىپ قايتقان جاعىما ەندى ۇشا جونەلۋگە وقتالدىم، «نۇرياشىمدى» دا قۋانتۋىم كەرەك قوي: «كومپارتيا شي-اندى ازات ەتتى، ەندى لانجۋعا، ىلە-شالا ۇرىمجىگە... قۋان ساۋلەم، ەركىندىك الدىم دەي بەر» دەپ قانا جازدىم. ەربولدىڭ سۇرى كاستيۋمىن ءوزىمنىڭ كوگىمە ايىرباستاپ، قالپاعىمدى باسا كيدىم دە، اۋرۋحانانىڭ قاقپاسىنان كىرىپ، ءبىر بۇرىشتاعى دارەتحاناعا قاراي اياڭدادىم. سۇيىكتى تەرەزە قاقپاعا قيىستاۋ قارسى ەدى، ولاي بۇرىلعان ادام سول تەرەزەگە ايقىن كورىنەتىن. ەسىكتەگى بىرەۋدى شاقىرعان ادامشا تۇرا قالىپ، قول بۇلعاپ ءوتتىم.
دارەتحانادان قايتىپ شىققانىمدا «نۇرياش» اسىقپاي جىلجىپ، الدىمنان قيىستاي جەتتى. نۇر ويناعان كوزىنەن قوس تامشىسىن ىرشىتا قارادى: «كەشكى ساعات توعىزدا قاقپا الدىندا كەزدەسەيىكشى» دەپ وتە بەرگەنىمدە، جازعانىمدى ۇستاتا جونەلدىم...
كەش زارىقتىرىپ ارەڭ باتتى. بەلگىلەگەن ۋاقىتىنان ەكى مينۋت بۇرىن بارىپ قاقپا بوساعاسىنا تۇرا قالدىم. ارەڭ جەتكەن ۋاقىت كوز ىلەستىرمەدى: «نۇرياش» شىعا موينىما اسىلىپ «ءوشىن» اۋزىمنان الىپ-الىپ جىبەردى دە قۇشاعىمنان سىتىلا ىرشىدى تابالدىرىققا. ءوز ەرنىمدى سورا قاراپ تۇرىپ قالعان ماعان قولىن سەرمەي كەتۋىنەن ءتۇسىنىپ، كەرى ىرشىدىم. عاشىعىم وپكەن ەرنىمدى ەندى ەكىنشى تەرەكتىڭ دالداسىنا ءوتىپ ەمىپ تۇرعانىمدا قاقپادان كىشى اعاسى شىقتى. كوشەنىڭ ەكى جاعىنا كەزەك ءۇڭىلىپ ءبىراز تۇردى دا، ەشقانداي «جاناسۋشى» كورمەگەن سوڭ قايتا كىرىپ كەتتى.
قاتتى اڭدۋعا تۇسكەنىمىزدى ءبىلىپ قايتتىم. ءالىمباي قۋدان با، ءاليا سۇمنان با، ايتەۋىر ءبىر سۇرقيالىق مىقتاپ قويعانداي سەزىلدى. كۇرسىنىپ جىبەرىپ جان قالتاما سالعان قولىما جىبەك ورامال ىلىنە كەتتى. اراسىندا ءبىر جاپىراق قاعاز ءجۇر، ۇيگە كەلىپ اشسام بىلاي دەپ جازىلعان حات ەكەن: «وسى ەكى كۇن ىشىندە قاقپا الدىنان ون التى رەت وتكەنىڭدى كوردىم. مەنىڭ جۇرەگىم دە وزىڭمەن بىرگە سەندەلدى. ماڭگىگە توقتاپ قالعانشا سەنىمەن بىرگە جۇرگەنى جۇرگەن!... ەرتەڭ تاڭەرتەڭ ەرتە قايتىپ كەتەتىن بولدىق. قامىقپا، جانىم!... اجەمنىڭ قاتال تاپسىرۋىنان بولسا كەرەك، مۇندا كەلگەلى اڭدۋ قاتتى كۇشەيدى. ايتەۋىر ۇيدە وزىمە بۇرىنعى قالىپتارىندا قارايدى. بۇلاردىڭ امالى - مەنى وسىلاي قاماپ زەرىكتىرىپ، ايتقانىنا كوندىرۋ عوي. ەندى كورىنبەي تۇرا تۇر، ءوزىڭ كۇتكەن كۇن جەتكەنشە شىدايمىن، ءجيى حابارلاسىپ تۇرايىق!»
وسىدان ون شاقتى كۇن وتكەندە مەكتەبىنىڭ جىلدىق ەمتيحان ناتيجەسىن مالىمدەۋگە كەلگەن دۇيسەننەن جولداعان ءبىر حاتى تاعى جەتتى. بۇل حاتتا جەڭگەسىنىڭ جازىلماعانىن ايتىپ، «كەتەر شاعىمىزدا كومەكتەسە الماي قالار ما ەكەن» دەگەن قاۋپىن ءبىلدىرىپتى، «نۇرياش» اتالۋى تۋرالى اۋىلىندا كۇدىك-سىبىستىڭ بار-جوقتىعىن ءبىلۋدى سۇراپ حات جازدىم.
بۇل حاتتىڭ جاۋابى كەشىگىپ، ەل جايلاۋعا شىققان سوڭ تاعى دا ءمۇدىر ارقىلى جەتتى: «جەڭەشەم ساۋ بولسا انىعىن ءبىلىپ-اق تۇرار ەدى. وزىمە ونداي ءسوز ەستىلمەدى. جەڭەشەمدى كۇتۋ ءۇشىن وتاۋدا كوبىرەك تۇنەپ جۇرگەندىگىمنەن عانا قازىرشە ونداي قاۋىپ جوق ەكەنىن بايقايمىن» دەپ، ساعىنىش حاتىنىڭ سوڭىندا عانا ەسكەرتىپتى. دۇيسەن اۋىلعا ءالىمبايدىڭ جىلتىڭداپ ءجيى كەلىپ تۇراتىن بولۋىنان كۇدىكتەنەتىندىگىن ايتتى:
- يۋل ايى ورتالاپ قالدى عوي، -دەدىم مۇدىرگە - حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ شي-اندى العاننان كەيىن بەرى جىلجىماي جاتۋىنان قىسىلىپ تۇرمىن، - ۇلتتىق ارميانىڭ ۇرىمجىگە وتۋىنە ءالى دە رۇقسات ەتىلمەي، ماناس بويىندا ايالداپ جاتۋى ەسىمە ءتۇسىپ، ەرنىمدى جىمقىرا سويلەدىم، - قۇتقارۋشى انە كەلەدى، مىنە كەلەدى دەپ ماقپالدى قاماتا بەرۋدەن قينالاتىن بولدىم. ونىڭ كەلۋى كەشىگە بەرسە، وسى كۇتۋىمىز قاتەرلى عوي. اكىمدىكتەن دوسان اۋىسار ەمەس، تاۋەكەل ەتىپ ءبىر جاققا اكەتە تۇرۋىم ءجون شىعار. وسىنى وزىمەن بارىپ اقىلداسسام قالاي؟
- بارعانىڭدى ءالىمباي قۋ تاعى بىلسە شاتاق شىقپاي ما؟
- بۇل جولى بۇتىندەي باسقا ادام بولىپ بارامىن عوي؟
- ولاي بولسا نەعۇرلىم تەزىرەك اقىلداسقاندارىڭ جاقسى.
«الداعى سەنبى كەشىندە تۇيىق جارتاستاعى ورنىمىزدان تابىسىپ، اقىلداسايىق! تىم اسىقپاي قاۋىپسىز بولىپ شىق، تاڭ اتقانعا دەيىن كۇتە الامىن» دەپ جازىپ جونەلتتىم....
باقاي ەكەۋمىز ەكى جاقسى ات تاۋىپ، كيەتىن كيىم مەن بۇيىمدارىمىزدى بوكتەردىك تە، سەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ جونەلدىك. قالادان الىستاپ بارىپ قالىڭ شيگە كىرگەن سوڭ، شاپاندى، تىماقتى، مۇرتتى قازاق بولىپ شىعۋىمىز ۋاقىت ۇتپادى. اتتى قازاقتىڭ داعدىلى جۇرىسىمەن تۇيىق جارتاسقا ەل جاتا جەتىپپىز. اتتاردى قارسى بەتتەگى ۇڭگىرگە قاڭتارىپ باقاي قالدى دا، مەن ءوز ۇڭگىرىمە كەتتىم. شاپاندى سوندا شەشىپ، جارتاستىڭ ۇستىنە شىعا باسپالادىم. «نۇرياشىم» جارتى ساعات قانا تەلمىرتتى، جەڭگەسىنىڭ وتاۋىنان جەلبىرەي ۇشتى بەرى قاراي. بوكتەرلەپ جاقىن كەلگەندە قيادان دومالاي ءتۇسىپ، قاعىپ اكەتىپپىن..
اقىلعا تەز كەلدىك. اكەتۋگە اسىعىس كەلسەم دە نۇرياشتىڭ پىكىرىن قابىلدادىم: وزىنە بەيتانىس شاۋەشەكتەگى قۋاتتىڭ ۇيىندە - «جات ۇيدە» مەنسىز «جالعىز» تۇرۋدى قيىنسىنعان «نۇرياش» قازىرشە قىسىلىس جوقتىعىن ايتىپ، اۋقىمدى كۇزگە دەيىن كۇتۋدى ءجون كوردى. قالاعا جاقىنىراق جازىقتاعى كۇزەۋدەن اتتانۋ قانداي جاعدايدا دا ورايلى بولاتىنىن ايتىپ كەلىستىك....
تاڭ قىلاڭداعاندا «نۇرياشتى» جارتاستان ارى وتكىزىپ سالىپ قايتتىم.
باقاي اتتاردى ساي تابانىنا ءتۇسىرىپ، تىقىرشىپ تۇر ەكەن، زىتا جونەلدىك...
ەل جايلاۋدان ءتۇسىپ جاتقان شاقتا لانجۋدىڭ ازات بولعان حابارى جەر جاڭعىرىقتىردى. مەنىڭ دە تۇلا بويىم جاڭعىرىققانداي، بارلىق قايعى-قاسىرەتتەن سىلكىنىپ-قاعىنىپ ارىلعانداي سەزىندىم. جاساۋ-جابدىق دايىنداۋعا بيعازى زىر جۇگىردى، ەگىن جيۋ جۇمىسىن كۇشى تاسقىنداعان بيگەلدىگە تاستاي سالا، كىشى جەڭگەمدى ەرتە جۇگىردى. «كەرەي كوشەسىندەگى» كوشپەندى ءبىر بايدىڭ ءتورت-بەس ءۇيلى قوراجايىن «كەرەي باعاسىمەن» ارزانعا مايلاپ الىپ، كوشىپ كىرىپ تە ۇلگىردىك. ءۇشىنشى كەلىن ءتۇسىرۋ قامىنداعى شەشەم بايقۇس ۇيقى كورەر ەمەس.
ۇرىمجىدەگى گومينداڭنىڭ دا ۇيقى كورمەي زىر جۇگىرگەنى، الدى-ارتىنا بىردەي جۇگىرگەنى ەستىلدى: شيحاڭزىداعى ۇلتتىق ارمياعا ەلشى جىبەرىپ، شابۋىلعا وتپەۋىن، وق شىعارىسپاي كەلىسەتىنىن ايتتى دا، قولباسشىسى تاۋ سيۋە بەيجينگە تەلەگرامما جولداعىشتاپ، سوعىسسىز تىزە بۇگەتىنىن حابارلادى. ءبىر دۆيزياسى ەكىنشى ءبىر دۆيزياسىمەن كەلىس ءسوز جۇرگىزىسىپ، قايشالىس جۇگىرىس، كۇبىر-سىبىر ءسوز، تايتالاس ايتىس بولا قالىپتى.
راديو قابىلداعىشتان وزىمە ءتورت كوز تالاپ ەتكەندەي تىگىلە قاراپ، ءتورت قۇلاق تالاپ ەتكەندەي قوس قۇلاعىمدى قايشىلاي تىڭداپ وتىرعانىمدا قايىرىمدى ءمۇدىرىم جەتتى. ءجۇرىسى سۋىت، ءتۇسى سۋىق كورىندى. قولىنان تارتا جونەلدىم ۇيگە قاراي. ەڭكەيىپ قالعان ىستىق كۇن دە ەلەڭدەگەندەي سەزىلدى. ۇلكەن كوشەدەن شىعا بەرە بۇكتەۋلى حات ۇسىندى.
«بيعان، نەعۇرلىم تەز جەتە كور، قاتەر ۇيدەن ءتوندى. ءوز اتىم دايىن، قوس تەرەكتىڭ سىرت جاعىندا ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى قالىڭ شيدە تۇرادى. ءوزىڭدى قۇتقاراتىنداي ءبىر اتپەن عانا كەل. جايدى مىنا كىسىدەن ۇعارسىڭ... «نۇرياشىڭ» دەپ قانا جازىپتى، وقىپ بولىسىممەن ءمۇدىر سويلەدى:
كەشە كەشكە جاقىن اجەسى ماقپالعا ۇزاتىلاتىنىن ايتىپ، ەلگە دابىرا قىلماي، جىلاماي-سىقتاماي، رازىلىق شىرايمەن اتتانۋىن تاپسىرىپتى. ولسە دە بارمايتىندىعىن ايتقان قىزىن شاپالاقتاپ جىبەرىپ: «سەنەتىن ۇكىمەتىڭنىڭ ءوزى رۇقسات ەتتى، ەندى بارساڭ دا باراسىڭ، بارماساڭ دا باراسىڭ! ... اقىر باراتىن بولعان سوڭ ومىرلىك ورنىڭا جەك كورىنىشتى بولماي بار; رازى كورىنىپ بارۋدى ويلان» دەپ زەكىرىپ شىعىپتى.
- وي بيعا، حابارسىز با ەدىڭ، اۋرۋحاناعا «نۇرياش» كەلدى!
- نە دەيسىڭ، اۋىرىپ كەلىپ پە؟
- جەڭگەسى اۋىرىپ، ەكى اعاسىمەن بىرگە ءوزى وسى حاباردى دا، مىنا قىسقاشا حاتتى دا ءبىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەڭ جەتكىزدى ماعان. تاڭەرتەڭ ەشقايسىسىنا كورىنبەي اتتانىپ، جەتكەنىم وسى، - دەپ كۇرسىندى دۇيسەن، - كەتەرىمدە ءبىر اقىل ايتىپ كەتتىم ماقپالعا: «ويلانايىن، جەڭەشەمنىڭ جۇرەك اۋرۋى قيىن عوي، زورلانىپ كەلۋ ءوز باسىندا بار، مەنىڭ زارىمنان ءولىپ كەتپەسىن، ءبىراز تاۋىرلەنگەنشە كوز جاسىمدى كورسەتپەڭدەر» دەپ الدارقاتا تۇرسىن دەدىم.
- ۇكىمەتتىڭ قايسىسى رۇقسات ەتىپتى بۇل زورلىققا؟
- دوسان عوي باياعى، مىڭبەكتىڭ بىلتىردان بەرى وتىن-سۋىنا دەيىن تاسىمالداپ، جاناسالاپ جۇرگەنى بار ەمەس پە؟ «جىم-جىرت قانا ۇزاتىڭدار، مەكەمەدەن ءسوز شىقسا، مەن بىردەمە دەپ باسا سالارمىن» دەگەن سياقتى. ال، تەز قامدان بيعاش. «قايدا باردى» دەگىزبەۋ ءۇشىن مەن قازىر قايتىپ كەتەيىن!
ەرتەڭ كەشكى ساعات وندا جەتەتىندىگىمدى ايتىپ حات جازىپ بەرىپ، دۇيسەندى جونەلتتىم دە، قىرىق بەسىنشى جىلى بيعايشانى قاراقشىلاردان قۇتقارعان اتاقتى جيرەندى سۇراتىپ بيعازىنى مارالسۋعا جىبەردىم. ومىربەكتىڭ ۇيىنە جۇگىردىم سونان سوڭ، ونىڭ تۋىستارىندا ءبىر جۇيرىك بار ەدى...
كىسى اتتارى ەرتەڭىنە ءتۇس اۋىپ، كۇن ەڭىسكە تارتقاندا، ماڭدايدان جان تەرىم بۇرشاقتاپ، تىقىرشىپ وتىرعانىمدا ارەڭ جەتتى. جىلقىعا قوسىپ قويا بەرگەن اتىن تاۋىپ اكەلگەنشە وسى بولىپتى. باقاي ەكەۋمىز قالادان شىققانشا كۇن سەكىرىپ اتتاعانداي، ەكىنتىگە جاقىنداپ قالدى. سوناۋ تاۋ توسكەيىنەن قىز الىپ، شاۋەشەككە اكەتپەكپىز عوي، توق اتتاردىڭ بۇرلىعىپ قالماۋى ءۇشىن بابىمەن جۇرۋگە ءتىپتى كەش قالاتىن سياقتىمىز. قايتسەك تە بىرەر ساعاتتان ارتىق كەشىكپەي جەتۋىمىز شارت ەكەنىن ايتىستىق. سار جەلىس، جەلە شوقىراقپەن جورتىپ وتىرىپ جول ورتاعا جەتكەنىمىزدە كۇن ۇياسىنا سۇڭگىپ كەتتى. ءبىراز جۇگىرتىپ تە الدىق. قارىندى، توق اتتار ءور جولدا ناراۋلاي باستادى. «ات جۇگىرمەيدى، باپ جۇگىرەدى» عوي، لاجىسىز بۇلكەك جەلىسكە تۇستىك....
- الدىڭعى مىنگەن كونپىس اتتارىمىزدىڭ ءوزى جاقسى ەكەن، اتتەگەنە! - دەدى باقاي. ەكى ساعات كەشىگىپپىز. قالتىراسام دا بۇل سۋىق «اتتەگەنەنى» ايتۋعا باتىلىم جەتپەدى. اتتاردى قۋزاي ءتۇستىم. ەكى كوزىم قوس تەرەك جاققا تەسىلە بەردى. توتە تارتىپ، اي ساۋلەسى تۇسكەن دوڭگەلەك شيگە كىردىم. جۇرەگىم زىر ەتە ءتۇستى، دەنەم ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى «نۇرياشتىڭ» اتى كورىنبەدى. اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ جۇگىردىم جان-جاققا، ءبىر جەردە تۇيىنشەك جاتىر ەكەن. اياقپەن تارپىلىپ ويراندالعان بوز توپىراقتى، تاپتالعان جۋساندى سيپالاي ءتۇسىپ، وتىرا كەتىپپىن. الىس-جۇلىس، تارتىس بولعان ەكەن... ىرشىپ تۇرىپ، شي اراسىن تاعى كەزدىم. بورتپە سالى، وعان تاياۋ جەردە ءبىر قامشى جاتىر، «نۇرياشىمدىكى»، كوكىرەگىمە باسىپ، ىشقىنا وكسىدىم.
- شىدا، شىدا! - دەدى باقاي، - نە كورمەپ ەدىڭ، سوڭىن كۇت! وڭايلىقپەن بەرىلە قويماس، ءوزى-اق شىعار ءبىر جەردەن! ءجا، ەندى بۇل جەردە تۇرمايىق، اڭدۋشى بار شىعار!
سىرتتان قيىرلاي ورلەپ بارىپ ءمۇدىردىڭ ۇيىنە جاقىندادىق. اتتى باقايعا ۇستاتا سالىپ ۇمتىلىپ ەدىم، يت ۇرگەندە ءوزى شىعا كەلىپ، قارسى جۇگىرىپ جەتتى:
- اكەتتى... جەتى-سەگىز اتتى كەلىپ سول جەردەن... اۋزىن بايلاپ وڭگەرىپ اكەتتى!
- قاشان؟ -دەدى باقاي ارتىمنان كەلىپ، - قانشا ۋاقىت بولدى؟
- ەكى جارىم ساعاتتان اسىپ بارادى، كۇنى بۇرىن اڭدىپ ءجۇر ەكەن، ماقپال بارىپ اتىنىڭ ماڭايىنا دالدالانىسىمەن ەكى جاقتان انداعايلاپ شاۋىپ جەتىپتى!
- ءبىزدىڭ كەشىككەنىمىزدەن بولماعان ەكەن-اۋ! -دەپ باقاي تىستەندى دە، دۇيسەن كۇرسىنە سويلەدى:
- ءالىمباي قۋدىڭ اينالسوقتاپ جۇرگەنى، وسىلاي زورلاپ الىپ قاشۋعا دايىندىق ەكەن! اتتەگەنە-اي، بۇرىنىراق سول جايلاۋدان اكەتكەنىڭ وڭدى ەكەن-اۋ!
- قالاي، قاي جاققا اكەتتى؟ - دەگەن ءۇنىم دىرىلدەپ ارەڭ شىقتى. راقىمسىز قاتال قولدار القىمىمدى سىعىمداپ، مىجىپ بارا جاتقانداي.
- مىنا تاۋعا بەت الدى. بىراق، ءىز تاستايدى عوي، ولار قازىرشە ءوز اۋىلىنا اپارمايدى، زاڭنان قورقىپ، باسقا جاققا اكەتىپ جاسىرادى. ەكى-ءۇش رەت قاتتى شىرقىراپ، ايقايلادى ماقپال. ۇيلەرى ەستىمەگەنسىپ، شىقپاي قويدى... «جوعالدى، كىم اكەتكەنىن بىلمەي قالدىق» دەي سالماقشى عوي... سول داۋىسىن ەستىپ، توبەگە جۇگىرىپ شىقسام اكەتىپ بولىپتى. ءبىر قويشىسى قاراپ تۇر ەكەن اۋىلىنان كۇزەتشى دە شىعىپ اتتاندادى. امال نە، سانىمىزدى ۇرىپ وتىرىپ قالدىق تا، جاڭا قايتتىق! - دەپ كۇرسىندى مەڭگەرۋشى...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ اۋداندىق اۋرۋحاناعا جەتتىم. قۇرمەتتى جەڭگەم جاتقان كەرەۋەتتە ءبىر تاۋلىك جاتقانىمدى بىلەمىن، بىراق، ۇيىمدەگى قۋانىش قۇشپاق ءۇشىن دايىندالعان كەرەۋەتتە قاسىرەت قايناتىپ قانشا كۇن جاتقانىمدى بىلمەيمىن، ساناماپپىن.
«ەسىل نۇرياشىم ەندىگى ولگەن دە شىعار» دەيتىن قاتەرلى كۇيىنىشتى قايتالاپ ويلاماۋعا كۇشەي تالپىندىم ءبىر شاقتا: «جوق، ولگەن جوق، ولمەيدى دە، جاۋىنا بەرىلمەيدى دە. ۇلى تالاپتىڭ يەسى وزدىگىنەن ولمەك ەمەس!...»
- مىنەكي، بىلاي تالاپتانۋ كەرەك، - دەپ باسىمدى كوتەرىپ الدىم، - بيعايشا اكەل، بار كىتاپتى اكەل، ءۇي الدىما، كەرەگىمدى ءوزىم تابام! - دەگەنىمدە بيعايشا جۇگىرىپ كىتاپ جاشىگىن اشتى دا، توپ-توبىمەن كوتەرە اكەلىپ ۇيە بەردى الدىما. شەشەم كۇلىمسىرەي كەلىپ، ماڭدايىمنان ءسۇيدى:
- باسە، وسىلاي بولاتىنسىڭ، بىزدەن تۋعانسىڭ عوي كۇنىم!...
الدىمەن فيزيكانى سۋىرىپ الىپ، كوكىرەگىمە باستىم دا، باس جاعىما قويدىم. قولىما ونان سوڭ اناتوميا ءىلىنىپتى. قۇشىرلانا ءبىر يىسكەپ، ونى دا جاستىققا قويدىم.
- «ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم» قايدا؟ - دەپ ىزدەپ تاۋىپ، ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الىپ ەدىم، جىميا قاراپ تۇرعان كىشى جەڭگەم سىڭعىرلاپ كۇلە جۇگىرىپ، جانىمداعى ورىندىققا ءشاي اكەلىپ قويدى...
قازىرگى حالىمدى ەگەستى تىرشىلىك تالابىمەن ۇمىتۋ ءۇشىن وسىلاي قارمانىپ جاتقان ءبىر كەشىمدە دۇيسەن ءمۇدىر جەتتى... قايىن ءسىڭىلسىنىڭ جاۋ قولىنا تۇسكەنىن شىرقىراعان داۋىسىنان ەستىگەندە ۇزىلگەن اۋرۋ جەڭگەسىنىڭ ايانىشتى قازاسىنان باسقا حابارلارى ءبىراز ءۇمىت جىلتىراتا جەتكەندەي بولدى: بالا كۇيەۋدىڭ ناعاشىسى ساۋىر جاقتا ەكەن، ماقپالدى سوعان اپارىپتى دەگەن ءسوز شىققانىن ايتىپ كەلدى. «وقۋشىمنىڭ مىنەزىن تولىق بىلەمىن عوي، بيعاش، اسا شىدامدى، ءورشىل دە، بەتىنەن قايتپايتىن قايسار بولاتىن. ول سەنەن تورىقپايدى دا، بولەسىن «بوپە» دەپ تە تانىماي تورىقتىرىپ قايتادى ءالى» دەپ كۇلدىرىپ، ءوزى دە ىزدەستىرەتىنىن ايتىپ قايتتى.
سوناۋ ءسىبىر تۇكپىرىندە
جاسىما دوس، سابىر قىل!
ءورشىل تالاپ ولمەس مۇلدە
اۋىر ەڭبەك كەتپەس قۇر!»*
دەپ ولەڭدەتىپ الىپ اشاتىن بولدىم كىتاپ بەتىن. اۋرۋحانا اۋرۋ دەپ ەكى ايعا دەمالىس بەرگەن بولاتىن.
سەنتيابر ەڭسەرىلىپ قالعان ءبىر كۇنى تۇستە ومىربەك پەن مەھىر كىردى:
- ءسۇيىنشى! ءۇرىمجى بەرىلدى، بالعا-وراقتى قىزىل تۋ تىگىلدى، ءسۇيىنشى!... - دەي كىردى.
سودان ءۇش-ءتورت كۇن وتكەندە باقاي، ماحمۇت كەرىم، ماۋلەن، قيالزات، ءماريا قوسىلىپ جەتەۋ بولىپ جەتتى:
- ءسۇيىنشى-ءسۇيىنشى، ءۇرىمجىنىڭ شىعىسىنان حالىق ازاتتىق ارميا، باتىستان ۇلتتىق ارميا كىرىپ، وڭتۇستىك قاقپا سىرتىندا قۇشاقتاستى!
- ءسۇيىنشى! بەيجىندە اشىلاتىن مەملەكەتتىك ساياسي ءماسليحات كەڭەسىنە ءبىزدىڭ توڭكەرىستىك باسشىلارىمىز دا شاقىرىلىپتى، ءسۇيىنشى!
- احىمەتجان قاسىمي، ىسقاقبەك، دالەلقان سۇگىرباەۆ، ابداكارىم اپپاسوۆ - ىڭعاي ءوز قالاۋلىلارىمىز شاقىرىلىپتى.
- اەروپلانمەن كەتىپتى، ەندىگى جەتىپ تە قالعان شىعار!
- جەتكەندى قويىپ ماۋزىدۇڭمەن بىرگە جەڭىس توستىن كوتەرىپ تە وتىرعان شىعار!...
قۇشاقتاسا، داۋرىعىسا وتىرىپ ءبىز دە توس كوتەرىستىك. توستتار حالىق شاتتىعىنان جىگەر تاپقان مەنى دە كوتەرە جونەلدى. ومىربەكتىڭ وتاۋىندا وتىز، قيالزاتتىڭ ۇيىندە قىرىق، ماحمۇتتىڭ ۇيىندە الپىس... بولىپ قۇشاقتاسىپ كوتەرە بەردىك. كۇلىسە جامىراسا بەردى دوستار.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى بولىپ پارتيا باسشىسى - ماۋزىدۇڭ سايلانعانىن ەستىگەندە بۇكىل ءدوربىلجىن توست كوتەرىپ، بيلەپ كەتكەندەي كورىندى. ءبىرىنشى وكتيابر تاۋ جاڭعىرىقتىرعان ۇران، جەر تەبىرەنتكەن شاتتىق، اسپاندى گۇلدەندىرگەن ساليوت راكاتالارىمەن ءوتتى.
ۇستەمدىكتىڭ جەڭىمپاز تاپتاردا عانا بولاتىن ۇزدىكسىز قىزمەتى باستالدى. جەكە باسىمنىڭ قاسىرەت تۇنەگىنەن سەرپىلىپ، جاڭا شابىت، تىڭ قايراتپەن ىستەپ جاتقان شاعىم ەدى. «احىمەتجاندار اەروپلان اپاتىنا ۇشىراپتى» دەگەن سۋىق حابار سۋماڭداپ شىعا كەلدى ءبىر كۇنى. تۇيىلگەن قاباق، تۇنجىر اجار الدىمەن اۋدان باسشىلارىمىزدان باستالدى دا، ءبولىم-بولىمگە تۇنەرە كىرىپ، كۇز تۇمانىنشا تۇكسيە باستى كوشەنى. جۇرەگىنەن قاپقانداي، ءبارى دە ىشقىنا تىڭداپ، وكسىپ-وكسىپ قالىستى دا، سوڭى ەڭىرەۋگە، بارا-بارا ءۇن قوسىپ بوزداۋعا-جوقتاۋعا اينالدى، زار كوتەردى كوشە. وسى زار ىلەزدە اۋدان اسپانىن تۇتاس قاپتاپ الدى، ەرتەڭىنە ەشكىم شاقىرماي-اق كلۋب مايدانىنا حالىق تۇگەل جيىلا قالدى. «نە بوپتى»، «قايدان كەلگەن جازا بۇل»، «اپات نەدەن بولىپتى» دەسىپ شۋلاسادى.
جيىلعان حالىقتىڭ ۇكىمەت اۋزىنان بىردەڭە ەستىمەي تارامايتىندىعىن تۇسىنگەن اكىمدەر دەرەۋ ساحنا جاساتتى دا، ءتورت ارداگەردىڭ قارا لەنتا بايلانعان ءتورت سۋرەتىن تورگە ىلە قويدى. مىڭداعان ادامنىڭ ءىش قۇسا كۇڭىرەنىسى تاعى دا زارمەن تۇتاسا كەتىپ، كوز جاستارى نوسەرلەي جونەلدى.
«سويلەڭىز» دەگەندەي اليەۆ دوسانعا ىم قاقتى دا دوسان مۇرت استىنان اليەۆكە بۇلك ەتە ءتۇستى. ورىندىقتان كوز جاسىن سۇرتە تۇرەگەلگەن اليەۆتىڭ اۋزى قيسايا بەردى، يكەمگە كەلەر ەمەس، ءىرى-ءىرى تامشىلارى يەگىنە سىرعاناعانىن كورگەن حالىق ءتىپتى كۇڭىرەندى. يىعىن ءبىر قومداپ قالىپ بەكىنە قويدى اليەۆ. سونان سوڭ قارالى حالىققا اشىق داۋىستاپ كوڭىل ايتتى: «جۇڭگو كومپارتياسى امان بولسا»، بۇل اسا اۋىر قازانىڭ ەسەسىنە «تالاي مىڭ باتىر ۇلان جەتىستىرىپ» بەرەتىنىن شەشەن تىلمەن سويلەپ شىقتى دا، اەروپلان اپاتىنىڭ بولعان جايىن ءتۇسىندىردى، قويۋ تۇمان اۋە جولىنان اداسقان اەروپلان موڭعوليا شەكاراسىنداعى تاۋلاردىڭ بىرىنە سوعىلىپ كۇيرەگەنىن ايتتى.
- قالاي اداسقان اەروپلان ول؟
- قاي ەلدىڭ اەروپلانى ەكەن؟ - دەسكەن سۇراۋلارعا تۇسىنىكتىڭ دۇرىس بولۋى قاجەتتىگىن بايقاعان اليەۆ، ەستىگەنى بويىنشا تياناقتى جاۋاپ قايىرىپ، انىقتاي سويلەدى:
- سوۆەت وداعى اەروپلانى ەكەن، ول اەروپلاندا «جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ سوۆەت وداعىنداعى وكىلى» لوزى جولداس تا بار ەدى، ول دا بىرگە قازا بولىپتى، - دەپ نەگىزگى ءسوزدى اكىم سويلەيتىنىن ايتا توقتادى.
- سوۆەت وداعى اەروپلانى بولسا، وعان ىڭعاي باسشىلار وتىرسا، جول كورسەتەتىن اسپاپتارى دا تولىق شىعار، - دەگەن كۇدىكتى لەبىز شىعا قالدى وسى كەزدە.
جايشىلىقتا تۇنجىراپ، مۇرتىن سالبىراتىپ جۇرەتىن اكىم ورامالىن شىعاردى دا، كوزىن سۇرتە جاۋاپ قايىردى:
- وسى سۇراۋ مەندە دە بار... ارقانداي تۇماندا سوعىسا بىلەتىن، كورسەتكىش اسپاپتارى تولىق، كەمەلدى اەروپلانعا وتىردى عوي ولار، قالاي كەلگەن اپات ەكەنىن قايدان بىلەيىن؟ -دەدى دە، ەكى كوزىنە ورامالىن شورت باسىپ تۇرىپ قالدى.
- تاعى دا قاستىق جاساعانى عوي بۇلاردىڭ، -دەگەن ءۇندى داۋىس جالت قاراتتى مەنى. انا جىلعى نۇراسىلدى ولتىرگەن گومينداڭ شيانزۇنى كاكىم باي ەكەن.
- نە دەپ وتتاپ تۇرسىز «اعاي؟» - دەپ الدىنا جەتىپ باردىم، - قاستىقپەن ولتىرەتىن ءسىز سياقتى قانىشەر گومينداڭ ەمەس، كوزىڭدى اشىپ قارا! - دەپ اقىرىپ قالدىم دا، بەتىنە شارت ەتكىزىپ سالىپ جىبەردىم. داۋدەي كاكىمدى تالتىرەكتەتىپ جىبەرگەن وسى شاپالاعىما ءوزىم ءسۇيسىنىپ ەدىم، ەندى ءبىر جەردەگى داۋرىققا جالت قاراسام، سولاي سويلەپ قالعان ءبىر شالدى سارسەن ساياسات جۇدىرىقتاپ جاتىر ەكەن. قاندەستىگى مەن جاعىمپازدىعىن قاتار قولداناتىن مىناۋ اپەرباقانعا ۇقساپ، ءوزىمنىڭ دە گومينداڭشا قيمىلداعانىما ۇيالىپ، قىزارا قالدىم دا، ساحناعا ۇمتىلدىم.
دوسان اكىمدى ورنىنا قايتارا سالىپ، الىبەك مايور ءسوز الدى. ول گومينداڭ مەن گۇنچانداڭنىڭ پارقى تۋرالى كوبىرەك سويلەپ، الگىندەي داۋرىقتىڭ بۇكىلدەي جاۋلىق، جالاقورلىق، قاستاندىق بولاتىنىن ناقتاپ ايتىپ، حالىقتى تىنىشتاندىردى.
اۋىر قازاعا ازا بىلدىرە سويلەۋشىلەردىڭ قاتارىندا مەن دە ساحناعا شىقتىم. «بۇل قازا - ءبىزدىڭ توڭكەرىستىك حالقىمىز ءۇشىن اسا ايانىشتى، اسقار تاۋدى قايىستىرىپ، الىپ جەردى قايقالاقتاتاتىنداي اۋىر قازا! بىراق، جۇڭگو كومپارتياسىنا نارازىلىق كۇدىك ويلاتاتىن قازا ەمەس» دەپ باستادىم دا، «كوممۋنيستىك پارتيالاردىڭ باسقا پارتيالاردان ەڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى - ونىڭ ينتەرناتسيوناليزمشىلدىگى» ەكەنىن ۇعىمدى تىلمەن شەشە سويلەپ، «وتتاماڭىز، اعاي» دەگەندى دوسانعا دا سەزدىرە تۇجىردىم.
* * *
كورەگەن تەرگەۋشىم، «پارتياعا جالبىزبالاپ كىرىپ الۋ» جولىنداعى بۇل «امالىم» وزىڭىزگە «ايان» عوي، سارسەن ساياساتشا توپەشتەپ ۇرعان بولىپ تىنا سالماي، ءتىپتى سوزگە شىعىپ، كوزگە تۇسە قويۋىم ءتىسىڭىزدى شاقىرلاتىپ-اق جىبەرگەن شىعار. كوممۋنيستىك پارتيالار تۋرالى جاساعان مىنا زىميان تۇزەتىمپازدىعىما» توبە قۇيقاڭىز قالاي شىمىرلاماسىن! ءسىز ءۇشىن قاتەرلىلەردىڭ ىشىندەگى ەڭ قاتەرلى ءسوز، ءتىلىڭىزدى ءۇن شىعارتپاي كۇرمەپ، ىشەك-قارنىڭىزدى ەزىپ-ىرىتەتىن «زاھار» وسى ەمەس پە! قانشالىق ءىرى ماقلۇق كوتەرە المايتىن بۇل قىلمىسىمدى اشكەرەلەسەم دە ءسىزدىڭ تىستەنىپ قانا شىداپ، كوتەرىپ وتىرعانىڭىزعا تاڭىم بار!
ء(ۇشىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* «توڭكەرىستىك شىعىس تۇركىستان» گازەتى 1946-شى جىلى ون ءبىر تارماقتى بىتىمنەن سوڭ، «توڭكەرىس تاڭى» بولىپ وزگەرگەن.
* ا.س. پۋشكيننىڭ «سيبيرگە حات» ولەڭىنەن.
