قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ وزىندىك سيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرى پاتشالىق رەجيم كەزىندەگى وتارعا دەگەن استام كوزقاراستان ارىلماعان بولشەۆيزمنىڭ دالا جانە تۇركىستان ولكەلەرىنە سوۆەت وكىمەتىن كۇشپەن ورناتۋىندا جاتقان ەدى...

1

قۇرامىندا قازاق ەلى دە بولعان يمپەريالاردىڭ تۇپكى ماقساتتارى ۇقساس: پاتشالىق تا، سوۆەت وكىمەتى دە مەملەكەتتى كۇشەيتۋ ءۇشىن نەگىزگى حالىق ۇساق ۇلىستاردى وزىنە قۇيىلىستىرىپ، ءسىڭىرىپ الۋعا ءتيىس دەپ ءبىلدى. پاتشا زامانىندا قاراڭعى قازاق ءتۇپتىڭ تۇبىندە ەتنيكالىق ءبىتىمى ساقتالسا دا، بارا-بارا ءتىلى، ءدىلى، ءومىر سالتى تۇرعىسىنان كادىمگى ورىس مۇجىعىنا اينالۋى ءتيىس ەدى. قازاقتىڭ ايگىلى قىرعىنداردان امان قالعان بولىگىن جارقىن بولاشاققا باستاعان سوۆەتتىك بيلىك تە وسىنى – دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا ساي اسسيميلياتسيالانعان، ورىس ۇلتىنا سىڭگەن، كوممۋنيستىك رۋحتاعى جاڭا ادام تاربيەلەۋدى كوزدەگەن بولاتىن.

دۇرىسىندا، ءتساريزمدى «حالىقتار تۇرمەسى» رەتىندە اشكەرەلەگەن بولشەۆيكتەر اۋەلدە ەزىلگەن جۇرتتارعا ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋ مۇمكىندىگىنەن باستاپ، يمپەريا قۇرامىنان شىعىپ كەتۋگە دەيىن بەرىلەتىن قۇقتاردى قامتاماسىز ەتەتىنى جايىندا ۇران كوتەرگەن-ءدى. 1917 جىلعى 2 قاراشادا «رەسەي رەسپۋبليكاسى اتىمەن ۇلت ماسەلەلەرى بويىنشا حالىق كوميسسارى يوسيف دجۋگاشۆيلي-ستالين، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى ۆ. ۋليانوۆ (لەنين)» قول قويعان سوۆەت وكىمەتىنىڭ العاشقى قۇجاتتارىنىڭ ءبىرى «شارۋالار مەن جۇمىسشىلار قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىندا»  پاتشا ۇكىمەتىنىڭ  ۇلت ساياساتى ەل ىشىندە «حالىقتاردىڭ قۇلدىعىن» تۋعىزعان «ۇلتتىق ەزگى ساياساتى» رەتىندە ايىپتالعان-تىن. ءسويتىپ جاڭا رەۆوليۋتسيالىق وكىمەت رەسەيدىڭ تەڭ قۇقىقتى حالىقتارىنىڭ ەرىكتى وداعىن قۇرۋدى ۇسىندى. بۇل ءۇشىن ولاردىڭ تەڭدىگى مەن ەگەمەندىگى، ءبولىنىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرۋىنا دەيىن ەركىن تۇردە ءوزىن-ءوزى بيلەۋگە قاقىلىعى، سونداي-اق بارلىق ۇلتتىق جانە ۇلتتىق-ءدىني ارتىقشىلىقتەر مەن شەكتەۋلەردىڭ جويىلاتىنى، از ۇلتتار مەن ەتنوگرافيالىق توپتاردىڭ ەركىن دامىتىلاتىنى كورسەتىلدى. دەكلاراتسيادا بولشەۆيكتەر بيلىگى ۇستانباق ۇلت ساياساتىنىڭ وسىنداي ءتورت نەگىزگى ءپرينتسيپى جاريا ەتىلگەن بولاتىن.

وسىناۋ رەسەي حالىقتارى قۇقتارىنىڭ دەكلاراتسياسىنا يەك ارتقان «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ 1918 جىلعى ناۋرىزدا ماسكەۋگە ورالدان الاشتىق ارنايى دەلەگاتسيانى باستاپ باردى. دەلەگاتسيا سوۆەت وكىمەتى كوسەمدەرىمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. ءىى جالپىقازاق سەزى حاتتاماسىن تاپسىردى. كىشى حالكومكەڭەستە الاش-وردا مەكەمەلەرىن سوۆەتتىك رەلسكە اۋدارۋ جوباسىن جاسادى.  ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى كوميسساردىڭ ورتالىق الاش ۇكىمەتىمەن توتە جەلى ارقىلى سويلەسۋىنە مۇرىندىق بولدى (توتە جەلى سۇحباتىنىڭ مازمۇنى جايىندا سەمەيدەگى قازاق ءباسپاسوزى – «سارىارقا» گازەتى، «اباي» جۋرنالى – جازىپ، سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ الاش اۆتونومياسىن مويىنداعانىن 1918 جىلعى ساۋىردە شاتتانا حابارلاعان). حالكومكەڭەستەگى كەلىسسوز ناتيجەسىندە ۇلت كوميسسارياتى ىشىنەن قازاق ءبولىمى اشىلاتىن بولدى، ورال وبلىستىق زەمستۆوسىنا (توراعاسى –  ارنايى دەلەگاتسيانىڭ جاھانشاھ سەكىلدى باسشىسىنىڭ ءبىرى،  «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى حالەل دوسمۇحامەدوۆ) ءوز قىزمەتىن جالعاستىرا بەرۋگە پۇرسات ەتىلدى، الاشتىق مەكەمەلەردى سوۆەتتىك جۇيەگە ساي راسىمدەۋ ءۇشىن ءىرى كولەمدە قولما-قول قارجى بوساتىلدى. قايتار جولدا، ساراتوۆ جۇمىسشى، سولدات ءجا­نە شارۋا دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنەن الاش قۇرىلىمىن سوۆەتتىك نەگىزدە ورال وبلىسىندا قايتا قۇرۋعا جاردەمدەسەتىن نۇسقاۋشى جىبەرۋ جانە اقتار قولاستىنداعى قازاق ەلدى مەكەندەرىنە دەلەگاتسيانىڭ ارنايى ۇندەۋىن اەروپلانمەن جەتكىزۋ كەلىسىلدى. سوۆدەپ اتكومى  ءوزىنىڭ وتىرىستارىندا دەلەگاتسيانىڭ بارلىق ءمۇ­شەلەرىن تىڭدادى. تەك دەلەگاتسيا جە­تەكشىسى جاھانشا دوسمۇحامە­دوۆ­تىڭ وزىنە ءۇش مارتە ءسوز الۋعا تۋرا كەلدى. ودان اتكوم مۇشەلەرى ءوز­دەرى وڭاشا پىكىرلەستى. اقىرى جانشا دوس­مۇحامەدوۆتى سوڭعى ماجىلىسىنە جە­كە شاقىردى.

دەلەگاتسيانىڭ ساراتوۆتا قا­لاي بولشەۆيكتىك تەزگە سالىن­عا­نىن سوۆەتتىك زەرتتەۋشى باقىتجان قا­راتاەۆ ءوزىنىڭ الاش-وردا جايىن­داعى ەڭبەگىندە (قر وما، 1227-ق.، 1-ءتىزىم، 2-ءىس، 1-بايلام) تو­لىق جازعان ەكەن. (قارت قايراتكەر حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ازات­تىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان­مەن، كەيىن الدىمەن سوتسيال-دە­موك­راتتار، ودان بولشەۆيزم جا­عىنا ءبىرجولا ويىسقان بولاتىن. قا­زان توڭكەرىسىنەن كەيىن سوۆەت پلات­فورماسىندا ءبىراز جىل بەل­سەندى جۇمىس اتقارعان دا، 1926 جى­لى كوممۋنيستىك پارتيادان شى­عىپ، قالعان ءومىرىن ۇلت-ازاتتىق كو­تەرىلىستەر مەن رەۆوليۋتسيالىق قوز­عالىس تاريحىن زەرتتەۋگە ارنا­عان ەدى). ونىڭ «الاش-وردانى» وتە ۇناتپاعانى بەلگىلى، سوندىقتان، ءتيى­سىنشە، زەرت­تەۋى ۇلتتىق قۇرىلىم مەن ونىڭ قاي­راتكەرلەرىن بارىنشا قارالاۋ تۇرعىسىنان جازىلدى. جانە بۇل تا­قىرىپتى ا.ك. بوچاگوۆتىڭ ار­نايى جۇمىسى (الاش-وردا. كرات­كي يستوريچەسكي وچەرك و ناتسيو­نا­لنو-بۋرجۋازنوم دۆيجەني ۆ كا­زاحستانە پەريودا 1917–1919 گگ. كزىل-وردا، 1927) مەن ن.ي. مار­تى­نەنكو قۇراستىرعان الاشور­دالىق قۇجاتتار جيناعى (الاش-وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. كزىل-وردا، 1929) شىققاننان كەيىن كوتەرىپ وتىرعاندىقتان، سو­ۆەتتىك وقىرماننىڭ قولىنا تيگەن سول كىتاپتاردا كەلتىرىلگەن دەرەك­تەر­دى قايتالاماي، ولاردا جوق ءما­لىمەتتەردى اينالىمعا قوسۋدى ماق­سات ەتىپتى. ولارى قا­زىرگى زەرتتەۋشى ءۇشىن ماڭىزدى دە­رەكتەر ەدى. الاش-وردانى قاتتى سى­نا­پ، ونىڭ قايراتكەرلەرىنە اياۋ­سىز قارا كۇيە جاققانىمەن، قا­راتاەۆ جۇ­مىسى، ءبارىبىر،  سولاردى ءبىزدىڭ زامانعا جەت­كىزۋى­مەن قۇندى.

سونىمەن، بولشەۆيك-زەرتتەۋشىنىڭ وقيعانى ءبىر جاقتى باعالاۋعا، ياعني بەلگىلى-ءبىر تەندەنتسياعا قۇرىلعان زەرتتەۋىنەن  ءبىز ماسكەۋگە 1918 جىل­عى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا بار­عان «الاش-وردا» دەلەگاتسياسىنىڭ ەلدەگى بي­لىكتى بەكەم قولعا العان سوۆەت وكى­مەتى باسشىلىعىمەن ءبىرىنشى كە­لىسسوزى قانداي جەڭىسكە جەتكەنىن كو­رە الامىز. لەنينمەن، ستا­لين­مەن كەزدەسۋلەرىندە ۇتىمدى كە­لىس­سوزدەر جۇرگىزىپ، كىشى سوۆنار­كومدا ءتيىستى قۇجاتتاردى سەنىمدى ءتۇر­دە دايىنداعان، العا قويعان ماسەلەسىنە وراي ۇلكەن سوۆنار­كوم­نىڭ شەشىمىن شىعارتقان، سول ورايدا ەلدە اتقارىلۋعا ءتيىس ساياسي جۇمىسقا قاجەت قارجى ءبولدىرتىپ، وزدە­رىمەن الىپ كەلە جاتقان دەلە­گاتسيا مۇشەلەرى وزدەرىن ساراتوۆتا وتە لايىقتى دەڭگەيدە ۇستادى. كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن ءدا­لەلدى تۇردە قورعادى، ورتالىقپەن كە­لىسىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا سارا­توۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ جاردەمى قا­جەت­تىگىن دايەكتەدى. ساراتوۆ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورال دەلەگاتسياسى ماسەلەسىن قاراعان سوڭعى ماجىلىسىنە جانشا عانا قا­تىستىرىلعان-دى. ول تاعى دا ور­تالىققا ساپاردىڭ ماقساتى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەسىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ورال سوۆدەپىن اق كازاكتار ۇكىمەتىنىڭ قۇلا­ت-قانى دەلەگاتسياعا ماسكەۋدە عانا ءمالىم بولعانىن ەسكە الدى. ساراتوۆ سوۆدەپىمەن ءبىر­لەسىپ اتقارماق جۇمىس نوبايىن ايان ەتتى. دەلەگاتسيانىڭ ورال ءوڭىرىنىڭ اقتار قولاستىنداعى تۇرعىندارىنا ارناعان ۇندەۋىن ۇشاقپەن جايىق سىرتىنا جەتكىزىپ تارا­تۋعا سوۆدەپتەن كومەك سۇرايتىنىن ايتتى.

جاھانشاھ (جاھانشا، جان­شا) دوسمۇحامەدوۆتىڭ 1918 جىلعى 17 ساۋىردە ساراتوۆ اتكومى ماجىلىسىندە ماقۇلدانعان، ارتىنشا سوۆدەپ باسپاحاناسىندا كوبەيتىپ باسىلىپ، زاۋرالە ەلدى مەكەندەرىنە اەروپلان اپارىپ تاستاعان ۇندەۋىندە:

«جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حا­لىق كەڭەسى رەسەي فەدەراتيۆتىك رەس­پۋبليكاسىنىڭ سوۆەتتىك بيلىگىن مويىندادى دا، حالىق كوميسسار­لارى كەڭەسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى»، – دەگەن جاڭالىق جاريا ەتىلدى. سوسىن كەلىسسوز بارىسىندا ورناتىلعان قارىم-قاتىناستا قول جەتكىزىلگەن ناتيجەلەر رەتىندە: «حالىق كوميسسارلارى كەڭە­سىنىڭ جانىنان جاقىن كۇندەردە قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات قۇ­رىلادى دا، ەڭ قىسقا مەرزىم ءىشىن­دە قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونو­ميا­سى جايىندا دەكرەت جاريالانادى»، – دەپ حابارلاندى. وعان دەيىن: «ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە ءوت­كەن حالكومكەڭەس ءماجىلىسىنىڭ № 335 قاۋلىسىنا سايكەس، زاۋرا­لە­نىڭ زەمستۆو مە­كە­مەلەرى وزدەرىنىڭ ادەتتەگى ءمىن­دەت­تە­رىن بۇرىنعىسىنشا اتقارا بەرۋ­گە ءتيىس» ەكەنى ايتىلدى.

كەلىسسوزدىڭ وسىنداي ماڭىزدى تۇيىندەرىن حابارلاي كەلە، دەلەگاتسيا «ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىندەگى قازاق­تىڭ بارلىق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارى مەن لاۋا­زىم­دى تۇلعالارىن، بارشا قازاقتاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان قوزعالىستاردىڭ ەشقايسىسىنا دا قاتىسپاۋعا، سونداي قارسىلىق قوز­عالىستارعا ارالاسى بار ادامدارعا ەشقانداي كومەك كورسەتپەۋگە» شا­قىردى.

«ەستەرىڭىزدە بولسىن، قانداس قا­زاق باۋىرلار، – دەگەن قاراتپا سوزدەرمەن، ۇندەۋدە مىنا جايتكە ەرەكشە نازار اۋدارىلدى، – سىزدەردىڭ ۇلتتىق تاع­دىردى ءوز قولدارىڭىزعا الۋ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا يە بولۋ جونىندەگى تابيعي تىلەكتەرىڭىز­گە تۇڭعىش رەت ەڭبەكشىلەردىڭ سو­ۆەت وكىمەتى رەسمي تۇردە قۇلاق استى! – وسىلاي دەپ جار سالا كەلە،  دەلەگاتسيا ودان ءارى: – سوۆەت وكىمەتى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جانە ءوزىن-ءوزى بي­لەۋ قۇقىعىن مويىنداپ وتىر. ورىس پرولەتارياتىنىڭ وسىناۋ سايا­سي تەكتىلىك-مارتتىگىن باعالاي ءبى­لىڭىزدەر!» – دەپ، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىلىك بولاشاعىن سوۆەت وكىمەتىمەن بايلانىستىرا باعالادى.

نە كەرەك، ۇندەۋگە 1918 جىلعى 17 ساۋىردە دەلەگاتسيا اتىنان قول قويعان «جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حا­لىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوس-مۇ­حامەدوۆ» قازاق حالقىنا وسىنداي جۇرەكجاردى سوزدەر ارناعان-دى. بۇل، شىنتۋايتىندا، الاش-وردا مەملەكەتتىك قۇرىلىمىن سوۆەتتىك پلاتفورمانى ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، سوۆەتتىك جۇيە ىشىندە ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەن-ءبىر ىقتيمال جولى بولاتىن (ياعني وسىلاي،  الاش-وردا قۇرىلىمىن سوۆەت جۇيەسىنە كىرىكتىرۋ ارقىلى – ۇلتتىق تۇتاستىقتى بۇزباي، وتارلىق قالىپتان جاڭعىرعان ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتى باياندى ەتۋ، بولاشاق سوۆەتتىك ساياسي-ەكونوميكالىق سولاقاي رەفورمالاردىڭ الدىن الۋ، قازاقتى ءۇش دۇركىن قىزىل قىرعىنعا دۋشار ەتكەن «اشتىق ساياساتىنا» جول بەرمەۋ قامتاماسىز ەتىلەر ەدى). ۇندەۋدى اقتار قولاستىنداعى قازاقتار دا، كازاچەستۆونىڭ ورالداعى اسكەري ۇكىمەتى دە وقىدى. ارينە، ورالداعى سوۆەت وكىمەتىن تاراتىپ، سوۆدەپتى تۇتقىنداپ ۇلگەرگەن اسكەري ۇكىمەت الاشتىق دەلەگاتسيانى ورالعا جەتكەن بەتتە قاماۋعا الۋعا ءازىر تۇرعان. بىراق ولاي ەتپەدى، ويتكەنى سوۆەت بيلىگىنىڭ الاش-وردادان تەرىس اينالعانى جايىنداعى حابار الاش-وردا دەلەگاتسياسى ەلىنە كەلگەنگە دەيىن-اق شارتاراپقا جەتىپ ۇلگەرگەن-ءتىن...

2

سوۆەت ۇكىمەتى باسشىلارىنىڭ الاش-وردا دەلەگاتسياسىنا بەرگەن ۋادەلەرىنەن اينىپ، ءباسپاسوز ارقىلى حالىققا جانە جەر-جەردەگى وكىلدەرىنە جەدەلحاتپەن جولداعان ۇراندارى («ەڭبەكشى حالىق، موينىڭنان ءوز بۋرجۋيلارىڭدى، دوسمۇحامەدوۆتەرىڭدى سىپىرىپ تاستا، تەڭدىكتى سوۆەت وكىمەتى بەرەدى، قازىر سوۆەتتىك قازاق اۆتونومياسىن جاساۋ جوباسى جاسالىپ جاتىر، ۇلتتار كوميسسارياتى ىشىنەن قازاق ءبولىمى ۇيىمداستىرىلادى، تت.») تاشكەنتتە 1918 جىلعى ءساۋىردىڭ ورتاسىندا اشىلماق تۇركىستاننىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن جاريالاپ، تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا ءتيىس سوۆەتتەر سەزىنە لەنيننىڭ قۇتتىقتاۋ حات جىبەرگەن ۋاقىتىنا ساي كەلدى.

بۇل ەكى جولداۋدىڭ اراسىندا تاعدىرلى ساباقتاستىق، تامىرلاستىق بار ەدى. 1917 جىلعى 10 جەلتوقساندا قوقاندا شاڭىراق كوتەرگەن «بۋرجۋازيالىق» تۇركىستان رەسپۋبليكاسىن قۇلاتۋ ءۇشىن تاشكەنت بولشەۆيكتەرى  ورتالىقتان ەشەلونداپ قارۋلى كۇش تاسىمالدانۋىنا قول جەتكىزگەن. ءسويتىپ سودان ەكى اي ىلگەرىدە  ارنايى الدىرىلعان اسكەرمەن بىرگە تۇركىستان ولكەسىندەگى دەر كەزىندە قارۋلاندىرىلعان ارميان-داشناكتاردى قوسا جۇمىلدىرىپ،  قوقان قالاسىن تاس-تالقان قاۋساتقان، حالقىن 1918 جىلعى اقپاندا كەمپىر-شال، بالا-شاعاسىنا شەيىن ءۇش كۇن بويى قىرعىنعا ۇشىراتقان. ۇلتتىق اۆتونومياعا، جالپى تۇركى حالقىنا قارسى بولشەۆيكتەر تاراپىنان جاسالعان سول قانىشەرلىك جانە شىن بوستاندىققا جەتۋ شارتى جايىندا «بىرلىك تۋى» گازەتىندە قايرەتدين بولعانباەۆ «تۇلا بويلارى قان ساسيدى» دەپ سول كۇندەرى جازدى.

سونداعى اسقان جاۋىزدىقپەن جاسالعان قاندى قىلمىستى جۋىپ-شايۋ ءۇشىن، ورتالىق ۇكىمەت ولكەنىڭ سوۆەتتىك اۆتونومياسىن ازىرلەۋگە شۇعىل كىرىسۋدى قوش كورىپ، ارنايى تاپسىرمامەن مۇسىلمان وكىلدەرىن تاشكەنتكە جۇمساعان دا، ولكەدە تاكتيكالىق تاسىلمەن اۆتونوميا جاريالاۋعا ءتيىس سوۆەتتەر سەزىنە دايىندىقتى قىزۋ جۇرگىزە باستاعان. وسى كەزدە سەمەيدەن الاش-وردانىڭ ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان تۇجىرىمداعان تالاپتارى ماسكەۋگە جەتىپ، ولاردىڭ تىم دەربەستىكتى كۇيتتەۋى، دالىرەك ايتقاندا، جەرگىلىكتى وبلسوۆدەپتى كوزگە ىلمەي، ورتالىق بيلىكتىڭ قازاق اۆتونومياسىن جاريالاۋىن سۇراۋى  سوۆەتتىك ۇكىمەتكە ۇنامادى. بۇل سونىڭ الدىندا عانا دوسمۇحامەدوۆ دەلەگاتسياسىمەن جاسالعان كەلىسسوزدەگى ۋاعدالارىنان بولشەۆيك-باسشىلاردىڭ  تايقىپ كەتۋىنە قوسىمشا ءبىر سەبەپ بولعان-دى: ولكەلەردە اۆتونوميا سوۆەت وكىمەتى ۇسىنعان ۇلگىدە عانا، تۇركىستان ولكەسىندەگىدەي تۇردە جاسالۋعا ءتيىس...

قازاق حالقىنىڭ جارتى بولىگى ورتا ازيا اۋماعىندا:  نەگىزگى بولىگى قوقان حاندىعىندا (پاتشا زامانىندا – تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ، سوۆەتتىك داۋىردە – تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرداريا، جەتىسۋ وبلىستارىندا، سونداي-اق بىرقاتارى بۇرىنعى بۇحارا  امىرلىگى جانە حيۋا حاندىعىندا (اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن بولشەۆيزم ىقپالىمەن جاسالعان بۇحارا جانە حورەزم حالىق رەسپۋبليكالارىندا) تۇراتىن. مونارحيا قۇلاعاننان كەيىن كوپ ۇزاماي تاشكەنتتە قوس وكىمەت ورناعان-دى: بيلىكتە ءبىر جاعىنان –ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتى (ونىڭ قاراماعىندا ۇكىمەت اسكەرى بار-تىن), ەكىنشى جاعىنان – جۇمىسشىلار مەن سولداتتاردىڭ تاشكەنت سوۆەتى تۇردى (ونى قالا جۇمىسشىلارى مەن گارنيزونىنىڭ سولداتتارى قولدايتىن).  ۇزاماي  تاشسوۆەت سايلاعان اتكوم مەن رەۆكوم ولكەدەگى ناقتى بيلىكتى قولعا الدى. پەتروگرادتان مۇستافا شوقايمەن بىرگە تاشكەنتكە بارىپ قوعام جۇمىستارىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن زاكي ۆاليدوۆ سول شاقتا-اق سوۆدەپ مۇشەلەرىنىڭ ولكەگە كەلىپ جاتقان جارتىمسىز ازىقتان جەرگىلىكتى حالىققا مۇلدەم ەشتەڭە بەرمەۋدى ماقسات ەتكەنىن كەيىن تۇركيادا جازعان  «حاتيرالارىندا» ايتقان-تىن. (بيلىك ءبىرجولا قولعا تيگەننەن كەيىن ولار قازاقتاردىڭ جىلقىسىن، بارشا مالىن ارميا قاجەتىنە تارتىپ الا وتىرىپ، ازىق-تۇلىكتى «ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق» كوشپەندىلەرگە ەمەس، «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاسايتىن قىزىلاسكەرلەرگە» عانا ءبولۋدى دۇرىس كورگەن).

بولشەۆيكتەر ولكەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارىمەن ەشقانداي دا ساناسپايتىنىن 1917 جىلعى قاراشانىڭ ورتاسىندا، ءىىى سوۆەتتەر سەزىندە تۇركىستاننىڭ حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىن سايلاعان كەزدە اشىق تانىتتى. ولكەدەگى از عانا (بەس پايىز) كەلىمسەكتەردىڭ جەرگىلىكتى (توقسان بەس پايىز) حالىق وكىلدەرىنەن ۇكىمەت قۇرامىنا ەشكىمدى قوسپاۋىن ادىلەتسىزدىك دەپ ساناپ، ولكە ۇكىمەتىنىڭ حالىق قۇرامىنا ساي پروپورتسيونال نەگىزدە جاساقتالۋى تيىستىگىن سەزدە مۇسىلمان ۇيىمدارى اتىنان مالىمدەگەن سەرالى ءلاپيننىڭ ءسوزىن كوزگە ىلمەدى.

قوقاندا وتكەن ءتورتىنشى توتەنشە مۇسىلمان سەزى بولاشاق رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا بولۋعا ءتيىس تۇركىستان اۆتونومياسىن (مۇحتورياتىن) قاراشانىڭ سوڭىنا قاراي (جاڭا كۇنتىزبەكپەن 10 جەلتوقساندا) جاريا ەتتى. سەزدى اشقان سوزىندە مۇستافا شوقاي بىردەن تولىق مانىندەگى مەملەكەت قۇرۋدىڭ وڭاي ەمەستىگىنە نازار اۋداردى. ويتكەنى بۇل تاراپتا تىڭعىلىقتى ىستەر اتقارۋى ىقتيمال،   مەملەكەتتىك قىزمەتتە ىستەپ تاجىريبە جيناقتاعان ازاماتتار قاتارى كەمشىن-ءتىن. ەڭ باستىسى، اۆتونومياعا قورعان بولارلىق ارميا جوق بولاتىن. ال قازىر «رەسەي قانشاما السىرەپ قالسا دا، كۇش-قۋاتى بىزدەن الدەقايدا ارتىق»، سوندىقتان دا  «ءبىز گەوگرافيانىڭ ءوزى ماجبۇرلەپ تۇرعان» احۋالدى ەسكەرۋىمىز كەرەك، ياعني «رەسەيمەن بەيبىت جانە دوستىق راۋىشتە ءومىر سۇرۋگە ءتيىسپىز»، – دەدى. «مەن سوۆەتتەردىڭ ساياساتىن قابىلداي المايمىن»، – دەپ اعىنان جارىلدى ول. سوسىن بيلىگىن نايزا ۇشىمەن ورناتىپ جۇرگەن ولاردىڭ، ياعني «بولشەۆيكتەردىڭ كۇيرەتكىشتىك كۇش-قۋاتىنا سەنەمىن» دەپ، ءوز پيعىلدارىن ورىنداۋ جولىندا كەشەگى پاتشا ۇكىمەتى سەكىلدى وزبىرلىققا سالاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەيتىنىن ايتتى.

مۇستافانىڭ كۇدىگى ۇزاماي-اق راسقا اينالدى. مۇحتوريات قۇرمەتىنە، ەل بولۋدى  قۋانىشتاۋعا 1917 جىلعى 13 (26) جەلتوقساندا تاشكەنتتە جينالعان جەرگىلىكتى تۇركىستاندىقتار (ىشىندە جان-جاقتان سالتاتپەن كەلگەن تۇركىستاندىق قالىڭ قازاق تا بار) قارۋلى بولشەۆيكتەردىڭ وقشاشارمەن تاسادان اتقىلاۋىنا تاپ بولدى. مۇستافا شوقاي بۇل قاسىرەتتى كۇننىڭ ەشقاشان ۇمىتىلمايتىنىن جازدى. الايدا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ جاڭعىرۋىنا جاۋلىقپەن قاراعان سوۆەتتىك بيلىكتىڭ قارۋلى كۇشى اۆتونوميا ۇكىمەتىن قۇلاتىپ قانا قويماي، 1918 جىلعى 15 اقپاننان باستاپ بىرنەشە كۇن بويى جاۋىزدىقپەن قوقان قالاسىن قاۋساتىپ، حالقىن قىناداي قىرۋى ارقىلى ۇمىتىلماس قارالى وقيعالاردى ۇستەمەلەي ءتۇستى.

ولكەدە بولشەۆيكتەر «سوۆەت وكىمەتىن مىلتىق نايزاسىمەن ورناتىپ» (س. قوجانوۆ),  «الەمدىك رەۆوليۋتسيا مۇددەسى» ءۇشىن رەپرەسسيالارمەن استاسقان «اشتىق ساياساتىن» (م. شوقاي) جۇرگىزدى. تۇركىستان سوۆەتتىك رەسپۋبليكاسىندا اشتىق كوميسسياسىن باسقارعان تۇرار رىسقۇلوۆقا كەلىمسەك «رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ» جەرگىلىكتى حالىق مۇددەسىمەن ساناسپايتىن استامشىلىعىمەن جانكەشتى كۇرەس جۇرگىزۋگە تۋرا كەلدى.

3

1920 جىلدىڭ باسىندا جەتىسۋ اقتاردان تازارتىلىپ، ازامات سوعىسى اياقتالدى. مونارحيا قۇلاپ، سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورنىققانىنا كوزدەرى جەتكەن سوڭ، پاتشانىڭ 1916 جىلعى ماۋسىم پارمەنى تۇتاتقان كوتەرىلىستى قارۋلى اسكەري كۇشپەن باسۋ سالدارىنان قىتايعا ءوتىپ كەتكەن قىرعىز-قازاقتار كەرى ورالا باستادى. ەلىنە قايتقان بوسقىنداردى تۋعان جەرىنە قايتا قونىستاندىرۋ ءۇشىن تۇركرەسپۋبليكا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، توراعالىعىنا كوممۋنيست تورەقۇل جانۇزاقوۆتى تاعايىندادى.   كوميسسيا جەتىسۋعا اتتانىپ كەتتى. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى جەتىسۋ وبلىسىنا ورالىپ جاتقان بوسقىن قىرعىز-قازاقتاردى جايعاستىرۋ جونىندە تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى  ارنايى باعدارلاما مەن جۇمىس جوسپارىن جاساعان-دى، ول 1920 جىلعى مامىردا جەتىسۋ وبلاسكەريرەۆكوم شەشىمىمەن بەكىتىلدى.

بۇل قۇجاتتا ت. جانۇزاقوۆ «جەرگىلىكتى حالىقتىڭ وكىلى رەتىندە ونىڭ تۇرمىسىن، ادەت-عۇرپىن جانە داستۇرلەرىن بىلەتىندىكتەن»، «ونىڭ سوۆەت بيلىگىنە كوزقاراسىن قىسقاشا سيپاتتاپ، سوعان سايكەس قازاق-قىرعىزدار اراسىندا جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن» ارنايى جاسالعان باعدارلاما ۇسىنۋدى ءجون كورگەنىن ايتا كەلە، وبلىستاعى سوۆەت وكىمەتىن باسقاراتىن وزگە ۇلت وكىلدەرى ءۇشىن پايدالى ماعلۇماتتار بەرەدى. سوۆەت بيلىگى ورناعالى بەرى جول بەرىلىپ كەلە جاتقان باستى كەمشىلىكتى اتايدى: «بارلىق ءىس-شارالار، شىعارىلىپ جاتقان دەكرەتتەر بۇقاراعا ونىڭ انا تىلىندە جەتپەيدى، سوندىقتان دا ونىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ ەۆوليۋتسيالانۋىنا،  تيىسىنشە سوۆەتتىك قۇرىلىس پرينتسيپتەرىنە ناقتى ىقپالىن تيگىزبەيدى. بۇل تۇرعىدا اۋىزەكى ياكي باسىلىمدار ارقىلى تۇسىندىرمەلەر جاسالمايدى، جەرگىلىكتى سوۆەت ورگاندارى تاراپىنان ەشقانداي شارا قولدانىلمايدى، ءسويتىپ زاڭدار مەن دەكرەتتەر بۇقارا ءۇشىن بەلگىسىز بولىپ قالا بەرەدى». قىرعىز-قازاق اراسىنداعى قالىپتاسقان احۋالدى تۇسىندىرەدى: ولار ءساتى تۇسكەندە اشىق تاپتىق كۇرەسكە اپاراتىن توۆارلىق ءوندىرىستىڭ كاپيتاليستىك تۇرپاتىمەن، يندۋستريالىق ونەركاسىپپەن تانىس ەمەس; قىرعىز-قازاقتا ماناپ، بەك، باي مارتەبەلەرى ەكسپلۋاتاتسيا ناتيجەسى ەمەس، قۇدايدىڭ دارىتقانى دەپ سانالادى...

16, 17 جانە 18-ءشى جىلدارعى ...وقيعالار مۇلدەم دايىندىعى جوق قىرعىز-قازاق باسىنا ءتۇستى دە، ...مادەني دەڭگەيى تومەندىكتەن، ...جەتكىلىكسىز ءبىلىم مەن تاجىريبەنى قارسى قويا المادى. قىرعىز-قازاقتى بىلمەيتىن ادامدار كەلتىرىپ جاتقان مىڭ-سان كەدەرگىلەر سالدارىنان ولاردىڭ بارشا رەۆوليۋتسيا قۇبىلىستارىنا بەلسەنە قاتىسۋىنا مۇمكىندىك بەرىلگەن جوق. تاپتىق تاربيە كورمەگەندىكتەن، رەۆوليۋتسيانىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق تالاپتارى ىشىنەن دۇرىس باعدار تابا الماي قالدى. وسىلاردىڭ ءبارى بىرلەسە كەلە، حالىقتىڭ احلاقي قۇلدىراۋىنا، ەكونوميكالىق تۇرعىدا كۇيزەلۋىنە سەبەپ بولدى.

قازىرگى جاعدايدا بۇلار جاڭا دا ناقتى، مادەني جانە پروگرەستى تىرشىلىككە بەيىمدەلۋگە دەگەن قۇلشىنىس تۋعىزىپ وتىر. ولاردىڭ «سوتسياليستىك باستاۋلارعا نەگىزدەلگەن سانالى قوزعالىسىن، ناداندىقتان مادەنيەتكە، ساياسي ماۋجىراۋدان رەۆوليۋتسياشىلدىققا، ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىكتەن دەربەستىككە بەتتەۋىن رەتكە كەلتىرۋ ماقساتىندا» جۇرگىزىلۋگە ءتيىس شارالاردى اتايدى. قولعا الىنۋى قاجەت ساياسي جۇمىستاردى، پارتيا ۇيىمدارىنىڭ مىندەتتەرىن، ەكونوميكا سالاسىندا اتقارىلۋعا ءتيىس ىستەردى، سوۆەتتىك قۇرىلىستىڭ باياۋ دامۋ سەبەپتەرىن اشىپ، ونى پارتيا سەزى شەشىمدەرىنە ساي وركەندەتۋ جولدارىن تۇجىرىمداپ، ءتىزىپ كورسەتەدى.

رەسەي (بولشەۆيكتەر) كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاريالى شەشىمدەرىنە ۇندەس جاسالعان بۇل باعدارلامانى ورىنداتپاۋ ءۇشىن جەتىسۋ وبلىسىنىڭ ورتالىعى ۆەرنىي (الماتى) قالاسىندا دميتري فۋرمانوۆ باستاعان ورتالىق بيلىك وكىلدەرى قيلى ارانداتۋشىلىق ارەكەتتەر جاساپ، تورەقۇل جانۇزاقوۆتى ايرىقشا ءبولىم ارقىلى تۇتقىندايدى. ال جەرىنە كىرمەلەر «ەگىس ەگىپ قويعاندىقتان»، ەلىنە «دەموكراتيالىق وكىمەت ورنادى» دەگەن سەنىممەن ورالعان بوسقىن قىرعىز-قازاقتىڭ ءوز اتامەكەنىنە قونىستاندىرىلۋىن كەيىنگە قالدىرتادى. جالپى، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن تەك تاكتيكالىق ءتاسىل رەتىندە، شەكتەۋلى اۋقىمدا عانا ەسكەرۋ ورتالىق سوۆەت بيلىگىنىڭ باستى ۇستانىمى بولاتىن، سوندىقتان دا تۇركرەسپۋبليكا ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ قىزمەتىن تاشكەنتكە جىبەرگەن ەميسسارلىق ۇيىمدارى (تۇركبيۋرو، تۇرككوميسسيا، تۇركمايدان اسكەريرەۆكەڭەسى), ۆەرنىيدا ءۇش-ءتورت اي بيلىك قۇرعان فۋرمانوۆ سەكىلدى ارنايى وكىلدەرى ارقىلى قاتاڭ باقىلاۋدا ۇستايتىن. قولىنا ايرىقشا بيلىك بەرىلگەن  فۋرمانوۆ ءوزىنىڭ سولاقاي شەشىمدەرىمەن قالا گارنيزونىنىڭ نارازىلىعىن تۋعىزادى، سولداتتاردىڭ 1920 جىلعى 11 ماۋسىمدا كورسەتكەن قارسىلىعىن ءتۇرمايدان باسشىسى ميحايل فرۋنزەگە «اقتار بۇلىك شىعاردى» دەپ حابارلايدى. ناتيجەسىندە «بۇلىك» باسىلىپ، ۇلكەن سوت جۇرەدى دە، ءبىر وق شىعارماعان «بۇلىكشىلدەردىڭ» ۇلكەن بولىگى اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. حالىقتى رەپرەسسيامەن قورقىتىپ، ۇرەيلى جاعدايدا ۇستاۋ – بولشەۆيكتەردى جەڭىسكە جەتكىزىپ وتىرعان نەگىزگى تاسىلدەردىڭ ءبىرى بولدى...

سول 1920 جىلى كۇزدە پرەدسوۆناركوم لەنين ماسكەۋدە تۇركاتكوم توراعاسى رىسقۇلوۆتى قابىلداپ، وعان تاشكەنتتە ۇلتتىق بىرلىكتى كوزدەگەن تۇرك رەسپۋبليكاسى جانە تۇرك حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسى جايىندا جىل باسىندا قابىلدانعان شەشىمدەردىڭ قاتە ەكەنىن مويىنداتتى. ودان سوڭ سەرىكتەرىنە قۇپيا تۇردە ورتا ازيانى بولشەكتەۋ جونىندە تاپسىرما بەردى...

4

كولچاكتان كۇدەر ءۇزىپ، سوۆەت وكىمەتىن مويىنداۋعا بەكىنگەن الاش-وردا قايراتكەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ «مونارحيانىڭ تورىندە وتىرعاننان، ءسوتسياليزمنىڭ ەتەگىندە جۇرگەندى» قالايتىنىن ايتقان ەدى. قازاسكەريرەۆكوم مۇشەسى، العاشقى اعارتۋ حالىق كوميسسارى بولدى. قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جايىندا لەنينگە ۇسىنىستارىن جازدى.  لەنينگە جولداعان حاتتارىندا ەزىلگەن حالىق مۇددەسىن تۇرار رىسقۇلوۆ تا، وزگە قايراتكەرلەر دە كوتەردى.

ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا ەكى جىل ىستەپ، شەتەلگە جاسىرىن ءوتىپ كەتكەن ءازىربايجاننىڭ اسا كورنەكتى قايراتكەرى مامەد ءامين راسۋلزادە  1923 جىلى باس حاتشى يوسيف ستالينگە ستامبۋلدان: «...رەسەيدە قازىر جاسالىپ جاتقاننىڭ ءبارى وسىندا ءجۇز جىل ىلگەرىدە بولعاننان ءىس-جۇزىندە ەشتەڭەسىمەن ەرەكشەلەنبەيدى، – دەپ جازدى. – تۋرا بۇدان ءجۇز جىل ىلگەرگى كەزدەگىدەي، رەسەي تاعى دا وزىنە جاڭا وتارلار قوسىپ الۋدا. ...بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستىك پارتيا ءوزىنىڭ بۇرىنعى يدەولوگيالىق ۇستانىمىنان اينىپ، رەسەيلىك يمپەريانى قايتا جاڭعىرتۋعا بەل بايلادى.

...ۇلىدەرجاۆالىق ءشوۆينيزمدى جۇمىسشىلىق كوسموپوليتيزممەن الماستىرۋ ەشتەڭە وزگەرتپەيدى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە ۇساق ۇلتتاردى جويۋعا اكەلەدى. ونىڭ ۇستىنە سىزدەر ءوز قارۋلارىڭىزدىڭ كۇشىمەن كاۆكاز بەن تۇركىستاندا ۇلتتىق قوزعالىستى تۇنشىقتىرىپ جاتىرسىزدار جانە ونى جەرگىلىكتى پرولەتاريات مۇددەسى ءۇشىن جاساپ وتىرمىز دەيسىزدەر. بىراق مۇندا پرولەتاريات پاتشالىقتىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى سالدارىنان پايدا بولعان، ءارى ەلەۋگە تۇرمايتىن ازشىلىق ساناتىندا. سىزدەر وسى ازشىلىق مۇددەسى ءۇشىن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ءوز تاعدىرىن ءوزى ايقىنداۋعا جانە تاۋەلسىزدىككە دەگەن زاڭدى قۇقىعىن ەش كۇدىكتەنبەستەن اياققا تاپتادىڭىزدار.

ءازىربايجان مەن تۇركىستاندا جاريالانعان پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ءوز ءمانى جونىنەن باياعى ماسكەۋدىڭ ديكتاتۋراسى، ودان باسقا تۇك ەمەس.  يمپەريا استاناسى پەتروگراد بولىپ تۇرعاندا دا ءبارى تۋرا وسىلاي بولاتىن...

ءبارىبىر سىزدەر قالاعاندارىڭىزعا جەتە المايسىزدىر. شىعىس، اتاپ ايتقاندا  تۇرك حالىقتارى، قايتكەندە، ەشتەڭەگە قاراماستان، ءتۇپتىڭ تۇبىندە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزەدى. ...شىعىس حالىقتارى كوممۋنيستىك نورمالار مەن پرينتسيپتەر بويىنشا ەمەس، ءوز قالاۋلارى بويىنشا ءومىر سۇرەتىن بولادى»...

5

تۇرك حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزىپ، ءوز قالاۋلارى بويىنشا ءومىر سۇرۋىنە مۇمكىندىك 1991 جىلى تۋدى. ال 1917 جىلى بيلىككە كەلگەننەن يمپەرياشىلدىق-تاپشىلدىق كوزقاراس سوۆەت وكىمەتى جۇرگىزگەن قۋعىن-سۇرگىندەردىڭ تۇعىرىنا اينالعان-دى. يدەياسىن ومىرگە كۇشپەن ەنگىزۋ، رەپرەسسيالىق شارالاردى  بۇرىن دا، قىزىل تەررور جايىندا ارنايى زاڭ قابىلداعان سوڭ دا ادەتتەگى ءتاسىلى ەتۋ بولشەۆيزمنىڭ ءومىر سالتى بولدى. قازاقستاندا ول نەگىزىنەن ۇلتتىق مۇددەنى كۇيتتەۋشىلەرگە قارسى قولدانىلدى. رەسپۋبليكاداعى ويى وزگەشەلەر تۇسىرىلگەن قۋعىن-سۇرگىن تابيعاتى سوندا ەدى...

بەيبىت قويشىباەۆ،

جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، رەپرەسسيا
قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇشەسى

Abai.kz