ىبىراي مۇراسى – يگەرىلىپ بىتپەيتىن سارقىلماس قازىنا. ۋاقىت وتكەن سايىن ۇلى تۇلعالاردىڭ بەينەسى بيىكتەي بەرەتىنى سياقتى، ولاردىڭ ومىرىنە قاتىستى اشىلماعان دەرەكتەر بولۋى دا زاڭدى. «ىبىراي از زەرتتەلىپ، كوپ جازىلعان»، - دەيدى ىبىرايتانۋشى-عالىم سەرىكباي وسپانوۆ.  سوڭعى ۋاقىتتا اعارتۋشىنىڭ ءومىرى مەن پەداگوگيكالىق قىزمەتى جايىندا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى الماسبەك ابسادىق ءوز زەرتتەۋ ماقالالارىن جاريالاپ ءجۇر.

ىبىراي جايىندا جاڭا دايەكتى دەرەكتەر اشسا، نەگە قۇپتاماسقا؟! الايدا، بۇعان دەيىن انىقتالعان دەرەكتەردى قايتا جازىپ، ونى جاڭالىق دەپ تانىپ جۇرگەن الماسبەك احمەتۇلى ىبىراي جايىندا كەيبىر دەرەكتەردىڭ بايىبىنا بارماي، ءوز بولجامىنا ساي مالىمەت تاراتىپ ءجۇر.  ماسەلەن، ا.ف.چەرنىشەۆتىڭ «بەس دانىشپان» سۋرەتى جايىندا جازىلعان ماقالاسىندا «ونداعى دەرەكتەر كوپشىلىككە جانە التىنسارينتانۋشىلارعا اسا تانىس ەمەس» («Egemen Qazaqstan» گازەتى 15 ناۋرىز، 2021 ج.) دەپ جازادى.

بۇل سۋرەت التىنسارين مۋزەيى اشىلعان كۇننەن باستاپ ەكسپوزيتسيا زالىنىڭ قاق تورىندە تۇر. ەكسكۋرسيا بارىسىندا ايتىلىپ جۇرگەنگە 30 جىلداي ۋاقىت بولدى. سوندا ىبىرايدى زەرتتەۋشى ىبىراي مۋزەيىنە باس سۇقپاعان-اۋ دەگەن ويعا قالدىق.

قوستاناي وبلىستىق ىبىراي ءالتىنساريننىڭ مەموريالدىق مۋزەيىنىڭ ەكسپوزيتسيالىق زالىنان

مۋزەي قورىندا ورىنبوردىڭ تۋماسى، سۋرەتشى ا.چەرنىشەۆتىڭ 1853 جىلى قىلقالامىنا ارقاۋ بولعان «بەس دانىشپان» سۋرەتىنەن وزگە، ى.التىنساريننەن قالعان قۇندى جادىگەرلەر – ىبىرايدىڭ بالاسىمەن، شاكىرتتەرى مەن ۇستازدار اراسىندا تۇسكەن،  وتباسىلىق سۋرەتى ساقتالعان. بۇل سۋرەتتەردىڭ بارلىعى قر مەملەكەتتىك ارحيۆىندە (قر وما. وپ. 2. 327 ءىس),  قر ورتالىق مۋزەيىندە دە بار.  بۇلاردىڭ ءبارى – فوتوسۋرەتتەردىڭ كوشىرمەلەرى.  وسى سۋرەتتەر جايىندا ماعلۇماتتار جەتىپ ارتىلادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر.

عالىمدار ىبىراي فوتوسۋرەتتەرى جايىندا «سەنساتسيا» جاساعىسى كەلسە، ەشقاشان، ەشبىر جەردە جاريالانباعان ىبىراي ءالتىنساريننىڭ ورىنبورداعى شەكارالىق كوميسسيا مەكتەبىن اياقتاعاندا تۇسكەن جاس حورۋنجي شەنىن العان ساتىندەگى سۋرەتتى ىزدەسە ءجون بولار ەدى. ىبىرايدىڭ وسى سۋرەتى تابىلسا، شىنىمەن، ناعىز جاڭالىق – وسى!

ع.بالعىمباەۆ ەستەلىگىندە جاس ىبىرايدىڭ بىزگە بەيماعلۇم سۋرەتى جايىندا بىلاي دەيدى: «سنيمكي فوتوكارتوچكي (فوتوگرافي) ي.ا. التىنسارينا يا زنايۋ سلەدۋيۋششيە:

1) فوتوگرافيا ۆ فورمە مولودوگو حورۋنجەگو – سنيموك پو وكونچاني كۋرسا ورەنبۋرگسكوي كيرگيزسكوي شكولى، چەرەز گود، پو وكونچاني كۋرسا پولۋچيل زۆانيە مولودوگو حورۋنجەگو ۆ 1858 گودۋ.» (ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورى، «ۆوسپومينانيا بالگىمباەۆا وب ي.التىنسارينە»، 128 ب.).

ىبىراي سۋرەتتەرىنە قاتىستى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا تاعى دا ا.ابسادىقتىڭ بولجامدىق نەگىزدە جازىلعان بىرنەشە ماقالالارى جاريالانعان بولاتىن. ول «ءالتىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟» ماقالاسىندا: «ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، بىزدەر («بىزدەر» دەپ كىمدەردى مەڭزەپ وتىر؟ ماقالا اۆتورى نەگە ءوز جەكە كوزقاراسىن بىلدىرە وتىرىپ، كوپشىلىك اتىنان سويلەيدى؟) سۋرەتتەگى اكەنىڭ قاسىندا تۇرعان بالا التىنساريندەردىڭ تۇڭعىشى – ابدوللا، اناسىنىڭ قولىنداعى بوبەك – ەكىنشى ۇلى ءابدىراحمان، ال بويجەتكەن قىز – بالا كۇتۋشى دەپ سانايمىز. بۇل وتباسىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى شاريپا اتالمىش سۋرەتتە بەينەلەنبەگەن: ول ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن نەمەسە الدە ءبىر سەبەپتەرمەن (قۇنداقتاۋلى نەمەسە بەسىكتە جاتۋى مۇمكىن) فوتوعا تارتىلماعان دەپ بولجايمىز»، - دەپ جازادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل بولجامدار (ا.ءا. ماقالاسىندا «بولجايمىز»، «شىعار»، «بولجاۋعا بولادى»، «بالكىم»، «توپشىلايمىز»، «دەپ سانايمىز» جانە ت.س.س. بولجاۋلىق ماندەگى سوزدەر كوپ كەزدەسەدى) اقيقاتىندا ولاي ەمەس. بۇل بولجاۋدى قاجەت ەتپەيتىن، كىمنىڭ كىم ەكەندىگى  ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىندە «تايعا تاڭبا باسقانداي» كورىنىپ تۇر.

ع.بالعىمباەۆتىڭ ەستەلىگىنەن: «فوتوسنيموك ي.ا.(يبراي التىنسارينا ءو.س.) س سەمەي: جەنوي ايگانىس ۆ كامچاتوۆوي شاپكە، سىنوم ابدۋللوي، دوچەريۋ زليحوي زا ساموۆاروم، سنيموك 1887 گودا يلي 1886 گودا. ەتا فوتوگرافيا بىلا پريسلانا زامەستيۆشيم ەگو، ي.ا.، – بىۆشيم ينسپەكتوروم ا.ۆ. ۆاسيلەۆىم منە 1941 گودۋ بىلا پەرەدانا منويۋ ۋچەنومۋ سەكرەتاريۋ وبششەستۆا يزۋچەنيا كازاحستانا توۆ. جيرەنچينۋ دليا پەرەسنياتيا» (ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورى، «ۆوسپومينانيا بالگىمباەۆا وب ي.التىنسارينە»، 128 ب.).

ع.بالعىمباەۆتىڭ قولجازباسى

سونداي-اق، ع.بالعىمباەۆ ەستەلىگىندە ايعانىس كوپ ۋاقىتقا دەيىن قۇرساق كوتەرمەي، وسپاننىڭ ەكى جاسار حاميتبەك دەگەن بالاسىن اسىراپ العانىن ايتادى. الايدا ول ۇزاق ءومىر سۇرگەن جوق، 5-6 جاسىندا قايتىس بولدى. ىبىراي مەن ايعانىسقا بۇل قازا قاتتى باتادى.1882 جىلى تۇڭعىشى ابدوللا دۇنيەگە كەلەدى. ەكى جىلدان كەيىن 1884 جىلى ءابدىراحمان تۋادى. ودان ەكى جىل وتكەن سوڭ، 1886 جىلى (1887) قىزى ءشاريپا دۇنيەگە كەلگەندىگىن باياندايدى.

ى.ءالتىنساريننىڭ تىكەلەي تۋىسى، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءماريام حاكىمجانوۆا: «ابدىعالي وتە ساۋاتتى كىسى ەدى. التىنسارين تۋرالى ەستەلىكتەر جازىپ ءجۇردى ءبىر كەزدە. مەنى ءوزىنىڭ قىزىنداي كورەتىن. ابدىعالي اعاي ۇزاق ۋاقىت وسى الماتى قالاسىندا بولدى. سول ارالاسىپ جۇرگەن كەزىمىزدە مەنىڭ قولىمداعى ءار ءتۇرلى سۋرەتتەرىن، جيناپ جۇرگەن ماتەريالدارىمدى ەسكەرتكىشىنە قوسامىن دەپ ات-تۇيەدەي قالاپ العان ەدى. ول كەزدە ابەكەڭ وسى ورتالىق مۋزەيدە قىزمەت ىستەيتىن. جازعان ەسكەرتكىشىنىڭ كەيبىر داناسىن قازاقستان عالىمدار مۋزەيىنە ءتىل ادەبيەت بولىمىنە وتكىزىپتى. اكادەمياعا تاپسىرعانداردىڭ ىشىندە مەنەن العان سۋرەتتەرى جوق. ابەكەڭ وسى مۋزەيدە ىستەپ جۇرگەندە قايتىس بولدى. مۋزەيدىڭ ديرەكتورى ول كەزدە ءابىش جيرەنشين بولاتىن. سوڭعى ۋاقىتتا ءابىش جيرەنشين مەنەن الىنعان ءيبراھيمنىڭ ءۇي ىشىمەن تۇسكەن ءبىر سۋرەتىن ءبىر جاقتان تاپتىم دەپ گازەتكە جاريالادى. شىندىققا كەلسەك، مەنىڭ بالعىمباەۆقا بەرگەن سۋرەتىمنىڭ ءبىرى ەكەنى انىق». («ەستەن كەتپەس بەينەلەر». – الماتى. 1995 جىل، «ءداۋىر» باسپاسى، 16-بەت)

التىنسارين مۋزەيى قورىنداعى كارتوتەكاداعى جازبادا «...كامزول مەن قارا تاقيا كيگەن قىز بالا تۇر. قىزدىڭ (زليقا) جانىندا ۇستىنە ۇزىن ەتەكتى اشىق كويلەك پەن شاپان كيگەن، باسىندا قارا بورىكتى، ورتا جاستاعى ايەل (ايعانىس) جاس بالانى ء(شاريپانى) ۇستاپ وتىر» دەپ جازىلعان.

«ى.التىنسارين وتباسىمەن»
(وڭ جاقتاعى ىبىراي التىنسارين، الدىندا –ۇلى ابدوللا، سول جاقتاع جۇبايى ايعانىس، قىزى ءشاريپا، ونىڭ ارتىندا  تۇرعان وسپاننىڭ قىزى زليحا)

بۇل سۋرەتتى ءبىزدىڭ مۋزەيگە ع.بالعىمباەۆ قىزمەت اتقارعان قر ورتالىق مۋزەي ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، مۋزەيتانۋشى مارات ابدەشوۆ تاپسىرعان. كارتوتەكاداعى مالىمەت م.ابدەشوۆتىڭ بايانداۋى بويىنشا جازىلعان.

وسى سۋرەت جايلى ناقتى پىكىرىمىزدى ع.بالعىمباەۆ پەن م.حاكىمجانوۆا دەرەكتەرى دالەلدەپ وتىر.

وسىدان-اق، ماقالا اۆتورىنىڭ:  «اناسىنىڭ قولىنداعى بوبەك – ەكىنشى ۇلى ءابدىراحمان، ال بويجەتكەن قىز – بالا  كۇتۋشى دەپ سانايمىز»،  «بۇل وتباسىنىڭ ءۇشىنشى بالاسى شاريپا اتالمىش سۋرەتتە بەينەلەنبەگەن: ول ءالى دۇنيەگە كەلمەگەن نەمەسە الدە ءبىر سەبەپتەرمەن (قۇنداقتاۋلى نەمەسە بەسىكتە جاتۋى مۇمكىن) فوتوعا تارتىلماعان دەپ بولجايمىز»» دەگەن بولجامىنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەندىگى ايتپاساق تا تۇسىنىكتى.

دەرەك-دايەكتەر نەگىزىندە، بۇل وتباسىلىق سۋرەتتەگى  بويجەتكەن – وسپاننىڭ قىزى زليحا، سۋرەتتەگى ەكى بالانىڭ ءبىرى – ابدوللا، ەكىنشىسى – ءشاريپا دەپ ناقتى ايتا الامىز. ىبىرايدىڭ جانىندا تۇرعان ابدوللانىڭ (1882) جاس شاماسىن 5-6 جاسار دەسەك، ءابدىراحمان (1884) ودان ەكى جاس كىشى بولسا، شامامەن جاس مولشەرى 4 جاسار بولاتىنى انىق. ايعانىستىڭ قولىنداعى بالا 1-1,5 جاسار بالاداي كورىنەدى.  سۋرەتتەگى ەكى بالانىڭ دەنە بىتىمدەرىنە قاراپ-اق،  قورىتىندى شىعارۋعا بولادى.

تۇيىندەي كەلە، زەرتتەۋشىلەر بەلگىلى دەرەك-دايەكتەردى ناقتى ايعاقتارمەن تولىقتىرىپ نەمەسە تۇزەتىپ جاتسا، ونىڭ عىلىمداعى تىڭ جاڭالىعى دەپ قابىلدار ەدىك. الايدا، انىقتالعان ايعاقتان اتتاپ، ءوز بولجامىمەن جالعان اقپاردى جار سالىپ ءجۇرۋ كىمگە ابىروي اپەرمەك؟ يا، عىلىم زەرتتەۋدەن تۇرادى، بىراق وندا ەموتسيا، قالاۋ، كورىپكەلدىك جۇرمەيدى.

تاقىرىپقا تۇزدىق:

التىنسارين بەدەرلەنگەن ءبىر سۋرەتتىڭ سىرى

التىنساريننىڭ وتباسىلىق سۋرەتى قايدا تۇسىرىلگەن؟..

ىبىراي التىنسارين قايدا جەرلەنگەن؟

التىنسارين قايدا جەرلەنگەن؟ (جاۋاپ ماقالا)

سالتانات وتەلباەۆا،

قوستاناي وبلىستىق ىبىراي التىنسارين
مەموريالدىق مۋزەيى باسشىسىنىڭ
عىلىمي جۇمىس جونىندەگى ورىنباسارى

Abai.kz