«سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى تۋرالى» زاڭعا زامانعا ساي وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزگەن ءجون». مۇنداي ۇسىنىستى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ مالىمدەپ وتىر. جالپى، اكىم مىرزانىڭ مالىمدەۋىنشە، حالىق قالاۋلىلارى وسىدان تۇپ-تۋرا 20 جىل بۇرىن قابىلدانعان اتالمىش زاڭعا وزىندىك وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە ىڭعاي ءبىلدىرۋى كەرەك. «سەبەبى قولدانىستاعى زاڭ كونەرىپ قالعالى قاشان!»

«سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى تۋرالى» زاڭعا زامانعا ساي وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزگەن ءجون». مۇنداي ۇسىنىستى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ مالىمدەپ وتىر. جالپى، اكىم مىرزانىڭ مالىمدەۋىنشە، حالىق قالاۋلىلارى وسىدان تۇپ-تۋرا 20 جىل بۇرىن قابىلدانعان اتالمىش زاڭعا وزىندىك وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋگە ىڭعاي ءبىلدىرۋى كەرەك. «سەبەبى قولدانىستاعى زاڭ كونەرىپ قالعالى قاشان!»

سونداي-اق اتالمىش زاڭعا قاتىستى پوليگون اۋماقتارىن ساۋىقتىرۋ ماقساتىندا يادرولىق سىناق بولعان وڭىرلەردە ەكسترەمالدى تۋريستەردىڭ ساياحاتىن ۇيىمداستىرۋ جايى دا ءسوز بولدى. بۇعان قاتىستى «ەكزوتيكا مەن شىم-شىتىرىق وقيعالارعا، قاۋپى جوعارى ايماقتارعا باس تىگىپ ساياحاتتاۋدى قالايتىن ساياحاتشىلارعا سەمەي پوليگونى ايماعىن زەرتتەۋ تىم قىزىقتى، سوندىقتان پوليگون ايماقتارىندا ەكسترە­مالدى ءتۋريزمنىڭ  وركەندەۋىنە جول بەرۋ كەرەك» دەگەن ماماندار دا تابىلدى. ارينە، بۇعان دەيىن «سەمەي يادرولىق پوليگون ايماقتارىنىڭ 95 پايىزىن حالىق شارۋاشىلىعىنا پايدالانۋعا بەرۋگە بولاتىنى» جايلى ماسەلە كوتەرىلگەندە ءبىراز داۋ-دا­ماي تۋىنداعان-دى. اقىرى عالىمدارىمىز بار، مەم­لە­كەتتىك ورگان وكىلدەرى بار، «بۇل ماسەلەنى مەملەكەتتىك تۇرعىدا زەرتتەۋ كەرەك» دەپ بارىپ، اپتىعىمىز باسىلعان-دى. ەندىگى كەزەكتە پوليگون ايماعىندا ەكسترەمالدى تۋريزم سالاسىن وركەندەتۋ جايى ءسوز بولۋدا. ال بۇل ءۇردىستىڭ كەلەشەگى قانشالىقتى ءۇمىتتى؟ يادرولىق پوليگون ايماعىن زەرتتەۋدە مۇنداي تاسىلدەردى پايدالانۋ قانشالىقتى ءتيىمدى؟

دەرەك پەن دايەك

نەگىزىنەن، دەرەككە جۇگىنسەك، سەمەي يادرولىق پوليگونىندا ءبىرىنشى جارىلىس 1949 جىلعى 29 تا­مىزدا، سوڭعىسى 1989 جىلعى 19 قازاندا بولدى. وسى جىلدار ىشىندە پوليگوندا 470 اتوم سىناعى جۇرگىزىلىپ، سول كەزدەردە 606 يادرولىق جارىلىس، ونىڭ ىشىندە اۋەدە - 90, جەر بەتىندە - 26, جەر استىندا 354 جارىلىس جۇرگىزىلدى. ولاردىڭ جيناقتالعان تروتيلدiك بالاماسى 17,7 مەگاتوننا بولدى (!) جەر بەتىندەگى جانە اۋەدەگى يادرولىق جارىلىستارعا ارنالعان قارۋلار 1963 جىلعا دەيىن شىعارىلدى.

اۋە مەن جەر بەتىندە ءجۇر­گى­زىلگەن 55 جارىلىستىڭ را­ديو­اك­تيۆتى بۇلتتارى جانە جەراستى جا­رىلىستارىنىڭ 69 گاز فراكتسياسى پو­ليگون شەگىنەن تىس جەرلەرگە تا­رادى. ءدال وسى 124 جارىلىس قازاقستان اۋ­ماعىنىڭ شىعىس بولىگىن رادياتسيامەن لاس­تادى. پوليگوندا يادرولىق جارىلىستان باس­قا، حيميالىق جارىلىس زاتتارىن قول­دا­نا وتىرىپ، 175 جارىلىس جۇرگىزىلدى. سوڭ­عى زارياد 1995 جىلعى 31 مامىردا حي­­ميالىق جارۋ ادىسىمەن جويىلدى. جال­پى، پوليگوننىڭ اۋماعى 18,54 مىڭ شار­شى شاقىرىمدى الىپ جاتىر جانە 39 پا­يىزىن - پاۆ­لو­دار وبلىسى، 54 پايى­زىن - شىعىس قا­­زاقستان ءوڭىرى جانە 7 پا­يى­زىن قا­راعاندى  وبلىسى يە­لەن­گەن. بۇ­عان قا­تىس­تى ساراپشىلاردىڭ با­عا­لاۋى بو­­يىن­شا، «سەمەي پوليگونى ما­ڭا­يىن­داعى را­ديا­تسياعا ۇشىراعان جەرلەردىڭ نور­ماعا كەلۋى ءۇشىن كەمىندە 300 جىل كە­رەك»...

قاسىرەتتىڭ بۋى تارقاعان جوق...

ءسويتىپ، سەمەي پوليگونى ايماقتارىن جال­پى قولدانىسقا بەرۋگە، ول ايماقتاردا ءوندىرىس وشاقتارىن قۇرۋعا، اۋىل شارۋا­شى­لىعىن وركەندەتۋگە، ايماقتى زەرتتەۋ ماق­ساتىندا تۋريستەردى تەتىككە قوسۋعا ءمۇل­دە قارسى قاۋىم «سەمەي جەرىندەگى قا­سىرەتتىڭ بۋى ءالى تارقاعان جوق، سوندىقتان مۇن­داي ۇسىنىستاردى قولداۋدىڭ مۇلدە قاجەتى جوق» دەستى. 

حاكىم سۋەرباەۆ، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- عىلىمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، پلۋ­توني-240 يزوتوپتارى تابيعي جول­مەن - 6500 جىلدان كەيىن، پلۋ­توني-239 يزوتوپتارى  21 مىڭ جىل­دان كەيىن ىدىرايدى. ال پلۋتوني-241 ىدىراعان كەزدە جاڭا ال­­فا-ساۋلەسى تۇزىلەدى، امەريتسي-241 يزوتوپتارىنىڭ توندىرەتىن قاۋپى جىل سايىن تەك وسە بەرەدى. ەگەر پلۋ­تو­نيدىڭ ءبىر بولىگى ادام اعزاسىنا ءتۇس­سە، سۇيەك تىنىندە - 80 جىل، باۋىردا 40 جىل ءومىر سۇرەدى ەكەن. بارلىق ءتىرى جا­سۋشانى ءولتىرىپ، ولاردىڭ تابيعي قا­سيەتىن جويىپ، بۇزۋعا اكەلىپ سوعادى. ال وسىنداي دەرەكتەرگە انىق قول جەت­كىزە وتىرىپ، سول ايماقتاردى قالايشا حا­لىقتىڭ قولدانىسىنا بەرەمىز؟! بۇ­عان قاتىستى ايتارىم، سەمەي پوليگونى ايماعىنداعى قايعى-قاسىرەتتىڭ بۋى ءالى تارقاعان جوق. سەمەي حالقى ونىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ وتىر. سوندىقتان ول ەلدەگى پوليگون ايماقتارىنا ينۆەستيتسيا سالۋعا مۇلدە قارسىمىن.

يادرولىق وتىن بانكىن قۇرساق قايتەدى؟

جالپى، سەمەي پوليگونى ايماعىن ءسوز ەت­كەندە ماماندارىمىزدىڭ ءبىر پاراسى يادرولىق وتىن بانكى تۋراسىنداعى ۇسى­نىس­تارىن قوسا قاۋزادى. «يادرولىق وتىن بان­­كى - تەك قازاقستان ءۇشىن عانا ەمەس، الەم بويىنشا قاجەت نارسە» دەسكەن ما­مان­دارىمىزدىڭ قايسىبىرى ناق وسى ياد­رو­لىق وتىن بانكى يدەياسىن ىسكە اسىرۋعا سە­مەي پوليگونى ايماعى وتە قولايلى جەر ەكەنىن العا تارتۋدا. بۇل رەتتە ۇلتتىق ياد­رولىق ورتالىق يادرولىق فيزيكا ينس­تي­تۋتىنىڭ عىلىمي ىستەر جونىندەگى دي­رەكتورىنىڭ ورىنباسارى ناسۋرللا بورتەباەۆ:

- قازىر وسى يادرولىق وتىن بانكىنىڭ ءمۇم­كىنشىلىكتەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى تۋ­رالى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. ءوزىڭىز جاقسى ءبى­لەسىز، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سەمەي پوليگونى اي­ماعى بار. ول جەردە ۇلكەن ءىرى جارى­لىستار بولعاندىقتان، اتالمىش پوليگون ايماعىندا سول جارىلىستاردان قالعان ءارتۇرلى راديواكتيۆتى قالدىقتاردى ساق­تايتىن قويمالار بار. سەمەي پولي­گونىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى: وندا قال­دىق­تاردى ساقتايتىن قويمالار ۋاقتىلى جا­­سا­لىپ قويعان. ماسەلەن، بىزدە مەدي­تسي­­نادا امپۋلالىق راديويزوتوپتىق ما­تەريالدار قولدانىلادى. وسى پرە­پا­راتتاردى ۋاقىتى وتكەننەن كەيىن ءبىر جاق­قا اپارىپ، كومۋ كەرەك. وسىنداي مە­دي­تسينادا قولدانىپ جۇرگەن امپۋ­لا­لاردىڭ 50 مىڭعا جۋىعى قازىردە سول سە­مەي پوليگونى ايماعىنىڭ قويماسىندا ساق­تاۋلى. سونداي-اق ونەركاسىپتە قول­دا­نىپ جۇرگەن راديواكتيۆتى قالدىقتاردى دا سول جەرگە اپارىپ، ساقتاپ، كومىپ وتىر­مىز. ەسكە سالا كەتكەن ءجون، اقتاۋداعى توق­تاتىلعان بن-350 رەاكتورىنىڭ يادرو­لىق قالدىقتارى دا تولىعىمەن وسى سە­مەي پوليگونىنداعى ساقتاۋ قويمالارىنا كو­شىرىلدى. دەمەك، بىزدە يادرولىق وتىن قويمالارى بار. ءبىز كوپ ەلدە مۇنداي مۇمكىنشىلىكتىڭ جوق ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كە­رەك. بۇل دەگەن - ناعىز كوممەرتسيالىق جو­با. يادرولىق وتىن بانكىن اتوم ءوندىرىسى سا­لاسىنداعى تاعى دا ءبىر پايدا تابۋدىڭ كوزى دەپ بىلۋگە بولادى. بۇل - يادرولىق ءون­دىرىستىڭ پايدالى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. ءوز باسىم سەمەي پوليگونى ايماعى وسى بانك­تىڭ جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋعا قو­لايلى ايماق دەپ بىلەمىن، - دەيدى.

الەمدەگى اشىق-شاشىق پوليگون...

نەگىزىنەن، مامانداردىڭ پايىم­دا­ۋىن­شا، وسى پوليگون ايماقتارىن پاي­دا­لانۋ تۋراسىندا ويدى شىعارىپ ءجۇر­گەن­دەر­­دىڭ باعامداۋىنشا، پوليگون اي­­­ماعىندا تۇرىپ جاتقان ەلدەر سول جەردى تۇر­­عىلىقتى مەكەن ەتتى. ءتىپتى سول ەلدە قاي­­سىبىر قاۋىم «كەزىندە اشىق-شاشىق جات­­قان پوليگون ايماقتارىنا جىل­قى­لا­رىمىزدى جاي­عان­بىز، قازىر دە ولار سون­دا جايىلىپ ءجۇر، ول جىلقىنىڭ قى­مى­زىن بۇكىل ەل ىشە­دى، ەتىن ءبىراز قاۋىم ازىق ەتە­دى، سون­دىقتان دا سول بۇرىنعى پو­ليگون اۋماعىنان جەر الىپ، ونى قۇ­جات­پەن زاڭداستىرساق، ءجون بولار ەدى» دەي­تىن دە كورىنەدى. «مىنە، پوليگون اي­ماق­تارىن حا­لىق شارۋاشىلىعىنا بەرۋ ءما­سەلەسى وسى­دان بارىپ تۋىندادى» دەيدى ما­ماندار.  ءايت­سە دە عالىمداردىڭ دەنى سە­مەي پولي­گونى ايماعى الەم بويىنشا ەڭ اشىق-شا­شىق جاتقان پوليگون ەكەنىن، ناق قازىر پو­لي­گون ايماقتارىن پاي­دا­لا­نۋعا بەرگەننەن گو­رى، وسى ايماقتاردا تۇ­رىپ جاتقان جۇرت­شى­لىققا تولەنەتىن ءجار­دەماقىنى ەسەلەپ كوبەيتۋ كەرەكتىگىن با­سا ايتۋدا.  ويتكەنى ايماق تۇرعىندارى پو­­ليگون ايماقتارىندا تۇرىپ، راديا­تسيامەن ۋلانعانى ءۇشىن بۇگىندە بولماشى جاردەماقى الۋدا. ماسەلەن، جاپونيادا يادرولىق بومبالانعان جەرلەردى مەكەن ەتەتىندەرگە ءۇش دەڭگەيلى كومەك بەرىلىپ تۇرادى. ءبىرىنشىسى - وكرۋگتىك اكىمشىلىك، ەكىن­شىسى - شتاتتىق اكىمشىلىك، ەندى ءبىرى - فەدەرالدى اكىمشىلىك تاراپىنان. ۇشەۋى دە - مەملەكەتتىك مەكەمە. سونداي-اق جا­پونداردا وسى ايماقتاردا تۇراتىن تۇر­عىن­دار باسقا جاققا قونىس اۋدارىپ كە­تىپ، تۋعان جەرىنە قايتا اينالىپ كەلسە، ەل­دە تۇرماعان جىلدارداعى وتەماقىسىن داۋلاپ الۋعا قۇقى بار. ال ءبىز پوليگوننىڭ زاردابىن كورگەن جانداردى شومىشتەن قاعىپ، ولار وزگە قالاعا قونىس اۋدارسا، بولار-بولماس جاردەماقىسىن تولەۋدەن باس تارتامىز.

ارينە، يگەرىلمەي جاتقان پوليگون اي­ماقتارىنا ينۆەستيتسيا سالۋ ۇسىنىسى وي­لانارلىق ەكەنى داۋسىز. سەمەي پولي­گو­نى­نا سالىناتىن ينۆەستيتسيا ءوزىن-ءوزى اق­تاي ما، جوق پا - ونى بولاشاق كورسەتە جا­تار.  بىراق بۇگىنگى كۇنمەن قاراساق، ءبىز­گە، ەڭ الدىمەن، سول ەلدىڭ جۇرتىن ءجار­دەم­­ا­قىمەن جارىلقاپ العان ءجون ءتا­رىزدى...

«اباي-اقپارات»