قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ نازارىنا!

شىعىس قازاقستان وبلىسى، زايسان اۋدانىنىڭ اۋىلدارىنداعى ورتا مەكتەپتەردە 40 جىلداي حيميا پانىنەن ساباق بەرە ءجۇرىپ، «حيميا قاقپاسى» كەستەلەر كەشەنىن جاساۋمەن شۇعىلدانىپ، ونى ولەڭمەن وقىتۋدىڭ وڭتايلى ءادىسىن تاپقان قازاقستان رەسپۋبليكاسى وقۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، جوعارى ساناتتى مۇعالىم جۇبايبەك جۇماحان بيىل 80 جاسقا تولادى. ونىڭ بۇل ادىستەمەسى حيميا ءپانىن وقىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا وزگە وقۋلىقتارعا جانە وقۋ قۇرالدارىنا قاراعاندا ونداعان ەسە اۋقىمدى ءارى تەرەڭ، ءارى وڭاي مەڭگەرۋدىڭ توتە جولى ەكەنى جونىندە اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق پەداگوگيكالىق وقۋلاردا ۇنەمى جوعارى باعالانىپ، باسپاسوزدە شاكىرتتەرىنىڭ، مۇعالىمدەر مەن عالىمداردىڭ 500-دەن استام ماقالالارى، پىكىرلەرى، لەبىزدەرى جاريالانعان.
1973 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان ج.جۇماحاننىڭ ادىستەمەسى «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن ونى ولەڭمەن وقىتۋ ءادىسى شاعىن كىتاپ بولىپ شىققان. سونداي-اق وبلىستاردا وزىق تاجىريبە رەتىندە بەت-پلاكات بولىپ باسىلىپ تاراتىلعان. 2004 جىلى ج.جۇماحاننىڭ «اتامۇرا» باسپاسىنان قازاقشا جانە ورىسشا 8-سىنىپقا ارنالعان بالاما وقۋلىعى جانە «حيميا قاقپاسى» كەستەسى كورنەكى قۇرال رەتىندە كولەمدى پلاكات بولىپ باسىلىپ شىققان.
كوپتەگەن عالىمدار مەن مۇعالىمدەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا، حيميانىڭ باستاپقى كۋرسىن مەڭگەرۋگە ارنالعان «حيميا قاقپاسى» كەستەسى مەن ونى وقىتۋدىڭ ادىستەمەسى د.ي.مەندەلەەۆ كەستەسى سياقتى شەت جۇرتتارداعى بارشا مەكتەپتەرگە دە ورتاق ايتارلىقتاي الەمدىك ماڭىزى بار جاڭالىق دەۋگە بولادى. سولاي بولسا دا، قازىرگى قولدانىستاعى نەگىزگى وقۋلىقتار اۆتورلارى تاراپىنان بۇل ەڭبەكتى مەكتەپتە وقىتۋعا كەدەرگى جاساۋ تيىلار ەمەس. ءتىپتى ءورشي تۇسۋدە. سوندىقتان دا جۇبايبەك جۇماحاننىڭ 60 جىل بويعى جانكەشتى ەڭبەگى مەن اشقان جاڭالىعى لايىقتى باعالانىپ، ەسىمى قۇرمەتتەلىپ، «حيميا قاقپاسى» ادىستەمەسى مەكتەپتەردىڭ يگىلىگىنە اينالۋىنا سەپتەسىن بولساق دەگەن ويمەن وسى ماقالانى جاريالاپ وتىرمىز.

ءبىز حيميا ءپانىن  قالاي وقىدىق؟

جۋىقتا وسكەمەن قالاسىنداعى ءبىر مەكتەپتە حيميا ءپانى وقىتۋشىسىمەن اڭگىمەلەسىپ تۇرىپ، ءسوز اراسىندا جۇبايبەك جۇماحاننىڭ «حيميا قاقپاسىن» قالاي پايدالانىپ جۇرگەنى جونىندە سۇراستىرىپ ەدىم:
- «حيميا قاقپاسى» تۋرالى ەستىپ ءجۇرمىن. الايدا «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن دە، ونىڭ وقۋلىعىن دا پايدالانباڭدار» دەگەن نۇسقاۋ بار بولسا كەرەك. ساۋدا ورىندارىنان ونداي كەستەنى دە، وقۋلىقتى دا كورە العان جوقپىن، - دەپ جاۋاپ قاتتى وقىتۋشى.
- نەگە بۇلاي؟ - دەپ قازبالاپ سۇراستىرا باستاپ ەدىم:
- پايداسىنان زيانى كوپ دەپ ەستيمىن، - دەدى ول جايباراقات قانا.
«كورمەس تۇيەنى دە كورمەس» دەگەن وسى ەكەن-اۋ! بۇعان تاڭدانعانىم سونداي، قولىما قالام الۋعا تۋرا كەلدى. ەسىمە زايسان اۋدانىنداعى دايىر اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىم ورالا بەردى. سودان بەرى 40 جىلدان استام ۋاقىت وتسە دە سونداعى وقيعالار بۇگىن عانا بولعانداي كوز الدىما ەلەستەۋمەن بولدى. 1970 جىلدارى باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزدە جوعارى سىنىپ وقۋشىلارى حيميا ساباعىندا «كالي، ناتري، ءبىر ۆالەنت، كالتسي، ماگني، قوس ۆالەنت» دەپ باستالاتىن تاقپاقتى جاتتاپ جۇرگەنىن ەستيتىنبىز. سىنىپتا بىرگە وقيتىن دوسىم زامانبەك ابدەشوۆ ەكەۋمىز قيسسالاردى، ولەڭ-جىرلاردى جارىسا جاتتايتىنبىز. ءبىر كۇنى زامانبەك حيميانىڭ تاقپاقتارىن جاتقا ايتىپ، بىزگە قوقيلانىپ ماقتانۋمەن بولدى. ودان قالۋدى نامىس كورىپ، ءبىز دە جاتتاي باستادىق. ءسوز ءمانىن تۇسىنبەسەك تە زۋىلداتىپ، ءتىپتى اندەتىپ ايتاتىن بولدىق. اكەمىز قۇران اياتتارىن جاتتاتقاندا ءسوز ءمانىن تۇسىنبەسەك تە تەز جاتتاعان ەدىك. وسى كەزدە حيميا ءپانى 7-سىنىپتان باستاپ وقىتىلاتىن. اقىرى ءبىز دە 7-سىنىپقا كوشتىك. وقۋ باستالدى. ءبارىمىزدى ىنتىقتىرعان حيميا ساباعى. ونداعى ولەڭدى جاتتاتىپ جۇرگەن جۇبايبەك جۇماحانوۆ دەگەن مۇعالىم بىزگە ساباق بەرە باستادى. حيميا عىلىمى تۋرالى تۇسىندىرمە ساباقتارىنان كەيىن اقىرى الگى تاقپاقتاردىڭ سىرىن ۇعاتىن كەز دە كەلدى. جۇبايبەك اعاي بەتى تاڭبالارعا تولى ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋمەن جاسالعان ەسىكتىڭ كولەمدى سۋرەتىن تاقتاعا ءىلىپ قويىپ، ساباق جۇرگىزە باستادى.
- اعاي، مىنا قاقپانىڭ ارعى جاعىندا نە بار؟ - دەپ سۇرايدى قۋشىكەش وقۋشىلاردىڭ ءبىرى.
- مىنا جازۋلاردىڭ قۇپياسىن تۇگەلدەي بىلسەڭدەر قاقپا اشىلادى. بۇل قاقپانىڭ ارعى جاعىندا حيميا عىلىمى بار. سونى ەمىن-ەركىن وقىپ ۇعىنا بەرەسىڭدەر. ماسەلەن، 1-سىنىپتا ارىپتەردى تانىپ، سوسىن سوزدەردى قۇراستىرىپ، كىتاپتاردى وقىپ جۇرسىڭدەر عوي. بۇل دا سول سەكىلدى. ياعني بۇل - حيميانىڭ الىپپەسى، - دەپ حيميا عىلىمى تۋرالى قىزىقتى اڭگىمەلەر ايتاتىن. سودان ءبىز حيميا ءپانىن قىزىعا وقيتىن بولدىق. مەتالدار مەن ۆالەنتتىلىك تۋرالى تاقىرىپتاردى وقىعاندا وزىمىزگە بۇرىننان تانىس جاتتاپ العان ولەڭنىڭ ءمانىن تۇسىنە باستادىق. سونداعى تاقپاقتاردىڭ كوپتەگەن جولدارى، مىنە 40 جىل وتسە دە زەردەمنەن وشكەن جوق. ن.بەكەتوۆتىڭ مەتالداردىڭ بەلسەندىك قاتارى تۋرالى جازعان اعايدىڭ مىنا ولەڭىن قازىر دە ەسىمە ءتۇسىرىپ، جازىپ وتىرمىن. ول مىنانداي:
كالي، ناتري ءبىر ۆالەنت.
كالتسي، ماگني قوس ۆالەنت.
اليۋميني ءۇش ۆالەنت.
مارگانەتس جۇپتار، جەتىدەن.
مىرىشتا ۆالەنت ەكىدەن.
ەكى دە ءۇش تەمىردە.
نيكەل ۇقساس تەمىرگە.
قالايى مەن قورعاسىن.
ەكى دە ءتورت تەگىندە.
قاتاردا مەتالل سۋتەگى
ءبىر ۆالەنتپەن تۇزىلگەن.
ءبىر دە ەكى ۆالەنتپەن
مىس پەن سىناپ تىزىلگەن.
كۇمىس بولسا ءبىر ۆالەنت
ءبىر دە ءۇش ۆالەنتپەن
پلاتينا كورىنگەن
ءبىر دە ءۇش ۆالەنتپەن
اياقتان التىن ەرىنگەن.
جۇبايبەك اعاي كەيىن بۇل ولەڭنىڭ ءماتىنىن باسقاشا جازىپتى. ال بۇل ولەڭدى جاتتاپ العان بالا بەكەتوۆ جاساعان مەتالداردىڭ بەلسەندىلىك قاتارىنداعى ەلەمەنتتەردى رەتىمەن شاتىستىرماي جازىپ، ءارى ولاردىڭ ۆالەنتتەرىن تۇگەلدەي ەسكە ساقتايدى. ءتىپتى عۇمىر بويى ۇمىتپايدى ەكەن. ماسەلەن، مارگانەتستىڭ ۆالەنتتىگى قانشا دەپ سۇراسا، ولەڭ جولدارىن ايتىپ «مارگانەتس جۇپتار، جەتىدەن» ياعني جۇپ ساندار - 2-4-6 جانە 7 دەپ تاقىلداپ تۇرامىز. بەكەتوۆتىڭ وسىناۋ مەتالداردىڭ بەلسەندىلىك قاتارى «حيميا قاقپاسىنىڭ» سول جاق بوساعاسى بولىپ ورنالاسسا، امەريكا حيميگى پولينگ جاساعان مەتالل ەمەس ەلەمەنتتەر قاقپانىڭ وڭ جاعىنداعى بوساعاسى بولىپ ءتىزىلىپتى. ال قاقپانىڭ ورتاسىندا ءارى مەتالل ءارى مەتالل ەمەس، ياعني قوس قاسيەتتى، امفوتەرلى ەلەمەنتتەردىڭ قاتارىن جۇبايبەك اعاي ءوزى ىرىكتەپ قۇراستىرىپتى. بۇلاردى دا ولەڭمەن قىزىعا جاتتاپ الدىق. سونداي-اق «قاراساڭ حيميانىڭ قاقپاسىنا، نەلىكتەن سۋتەگى تۇر تاق باسىندا» دەپ باستالاتىن ولەڭ جولدارىنا سايكەس قاقپانىڭ ماڭدايشاسىندا ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلارمەن تابيعاتتا گاز كۇيىندە كەزدەسەتىن 11 ەلەمەنت تاڭبالارى تۇسىنە سايكەس بويالىپ جازىلسا، قاقپانىڭ تابالدىرىعى تابيعاتتا قاتتى كۇيدە كەزدەسەتىن ەلەمەنتتەر قاتتىلىق قاسيەتى بويىنشا رەتىمەن ور­نالاسقان. بۇلار تۋرالى ولەڭدى جاتتاعان سوڭ رەتىمەن شاتاستىرماي جازۋ قيىن بولمادى.
ال وسى مەكتەپتە مۇعالىم بولعان اۋەسقوي سازگەر زەينوللا ىلدەرباەۆ بۇل ولەڭدەرگە ءان شىعارعان سوڭ ءبىز تاقپاقتاردى تەك جاتقا ايتپاي، اندەتىپ ايتاتىن بولدىق. سونان كەيىن قاقپانىڭ ەكى جاعىنداعى كەستەلەر ارقىلى حيميالىق قوسىلىستاردى وقىپ ۇيرەندىك. كەيىنگى ساباقتاردا مەندەلەەۆتىڭ كەستەسىن، اتوم، ەلەكترون تەروريالارىن وقىعاندا دا «حيميا قاقپاسىنىڭ» پايداسى زور بولدى. جۇبايبەك اعاي زەينەتكە شىققان سوڭ دا «حيميا قاقپاسىن» جەتىلدىرىپ جۇرگەنىن ەستيتىنمىن. ول كىسىنى قاشان كورسەڭ دە قولىنان ۇلكەن قارا ديپلومات تۇسپەيتىن. «اعاي، مىنا سومكەڭىزدە نە بار؟» دەپ ازىلدەپ سۇراساق، «بۇنىڭ ىشىندە حيميا بار» دەپ ديپ­لوماتتى اشىپ، قاعازدارىن كورسەتىپ، ىزدە­نىستەرىن اڭگىمەلەي جونەلەتىن. جالپى جۇ­بايبەك اعايدىڭ سانالى عۇمىرى، ياعني 60 جىلداي ۋاقىتى وسى ادىستەمەسىن جاساۋعا ارنالىپ كەلەدى دەۋگە بولادى. ال ودان وقىپ شىققان شاكىرتتەرىنىڭ كوبى حيمياعا بايلانىستى جو­عارى وقۋ ورىندارىنا تۇسەتىن ەدى. ەگەر اقىن، جۋرناليست بولماعاندا مەن دە حيميا عىلىمىنا بايلانىستى وقۋعا تۇسكەن بولار ەدىم. ويتكەنى وزگە مەكتەپ تۇلەكتەرىن بىلاي قويىپ، ءتىپتى حيميا ءپانى وقىتۋشىلارىنان دا ءبىز حيميا ءپانىن جاقسى مەڭگەرگەنىمىزگە كەيىن كوزىمىز جەتتى.
مەكتەپ وقۋلىقتارىندا د.ي.مەندە­لەەۆتىڭ پەريودتىق كەستەسىن وقىعانعا دەيىن ونشاقتى ەلەمەنت پەن قوسىلىستارى تۋرالى قىسقاشا ماعلۇمات بەرىلسە، «حيميا قاقپاسى» كەستەسى بويىنشا 40-50 ەلەمەنت پەن قوسىلىستارى ورتاق قاسيەتتەرىنە وراي جىكتەلىپ ۇعىنۋعا جەڭىل، ءارى رەتىمەن ەستە ساقتاۋ ءتاسىلى قولدانىلعان.
«حيميا قاقپاسىنداعى» ەسىكتىڭ ەكى قاپ­تالىندا حيميالىق فورمۋلالاردى جازۋدىڭ، تۇزداردىڭ، نەگىزدەردىڭ، قىش­قىل­داردىڭ، توتىقتاردىڭ اربىرەۋىنىڭ ورتاق قاسيەتتەرىنە وراي رەاكتسيانى جازۋ ۇلگىلەرىنىڭ كەستەلەرى ورنالاسقان. مۇنىڭ ءبارىن وقىپ، مەڭگەرگەن بالا ءتىپتى جوعارى وقۋ ورنىنا ارنالعان حيميا وقۋلىعىن قينالماي وقىپ ۇعىنا بەرمەك. بەينەلەپ ايتقاندا، «حيميا قاقپاسى» حيميا ءپانىنىڭ «الىپپەسى» دەگەن پىكىردى ءجيى ەستيمىن. ال مەنىڭشە «حيميا قاقپاسى» حيميانىڭ «الىپپەسى» عانا ەمەس، حيميانىڭ «گرامماتيكاسى». بۇلاي دەيتىنىم، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىندا ءسوز تاپتارىن، سەپتەۋلەردى وقىپ ۇعىنعان سوڭ سويلەمدەردى قاتەسىز قۇراستىرىپ جازاسىز. سول سەكىلدى «حيميا قاقپاسىن» وقىپ، مەڭ­گەرگەن سوڭ حيميا عىلىمىن ءتىپتى ءوز بەتىڭمەن قينالماي ەركىن وقىپ ۇعىنا بەرەسىڭ.

«حيميا قاقپاسى»
قالاي تارالدى؟

ءبىز مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزدە-اق جۇبايبەك اعايدىڭ وبلىستىق، رەسپۋبليكا­لىق پەداگوگيكالىق وقۋلاردا ءوزىنىڭ عاجايىپ ادىستەرى تۋرالى بايانداما جاساپ، ءبىرىنشى ورىن الىپ، ەڭبەگى كەڭىنەن تانىلا باستاعان ەدى. وعان رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن حاتتار ءجيى كەلەتىن. ءتىپتى رەسەي، وزبەكستان قالالارىنان دا حات جازىپ «حيميا قاقپاسىن» سۇراتاتىن. جۋرناليست بولىپ قىزمەت ەتىپ جۇرگەن كەزىمدە بىردە جولىم ءتۇسىپ اۋىلعا باردىم. ادەتتەگىدەي وزگە شاكىرتتەرى سەكىلدى مەن دە سۇيىكتى ۇستازىم جۇبايبەك اعايعا سالەم بەرۋ ءۇشىن ۇيىنە باردىم.
ءوزى جوق ەكەن. ۇلدارى الەمبەك، عالام­بەك، جاناربەك جانە 3-4 وقۋشى بىرنەشە قاپقا سالىنعان قاعازداردى رەتتەپ، اعايدىڭ جاز­عان جاۋاپتارىن كونۆەرتكە سالىپ جاتىر ەكەن. جۇبايبەك اعايعا وسىنشاما كوپ حات كە­لەتىنىنە تاڭدانىپ، بالالاردان نە ىستەپ جاتقانىن سۇراپ ەدىم، اعايدىڭ ازىلقوي كەنجە ۇلى جاناربەك:
- مىڭ-مىڭداپ اقشا جىبەرگەن ەكەن، سولارعا راحمەت ايتىپ، حات جازىپ جاتىرمىز، - دەپ وتىرعانداردى كۇلدىرىپ، ازىلدەي جاۋاپ قاتتى. كونۆەرتتەردەگى حاتتاردى وقىپ كورسەم، ءبارى «حيميا قاقپاسىن» جانە ولەڭدەرىن سۇراتقان ەكەن.
كەڭەس زامانىندا حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا، بيولوگيا وقۋلىقتارى تەك ماسكەۋدە شىعاتىن دا، قازاقشا اۋدارىلىپ وقىتىلاتىن. سودان بولار، 1973 جىلى «مەكتەپ» باسپاسىنان «حيميا قاقپاسى» ادىستەمەلىك قۇرال رەتىندە عانا از تارالىممەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. حيميا ءپانىن جەدەل وقىپ بىلۋگە ارنالعان بۇل كىتاپتى سۇراستىرعان حاتتار گازەت رەداكتسياسىنا دا ءجيى كەلەتىن. ال جۇبايبەك اعايعا كەلەتىن حاتتار تاسقىنى ودان بەتەر ۇدەي تۇسكەنىن ەستىپ جۇردىك. سوندىقتان ونىڭ تاجىريبەسى سان مارتە جەرگىلىكتى باسپاحانالاردان بەت-پلاكات بولىپ باسىلىپ، تاراتىلدى.
ونىڭ وسىنداي عاجايىپ ادىستە­مەسى تۋرالى اۋداندىق، وبلىستىق، رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە مۇعالىم­دەردىڭ، ادىسكەرلەردىڭ، عالىمداردىڭ ماقالالارى، مەكتەپ تۇلەك­تەرىنىڭ لەبىزدەرى ءجيى جاريالاندى. وزگە با­سى­لىمداردى ايتپاعاندا، «سوتسياليستىك قازاقستان» (قازىرگى «ەگەمەن قازاقستان») گازەتىنىڭ 1988 جىلعى 3 قاڭتارداعى سانىندا «حيميا قاقپاسىنا» كىم قاقپا اشادى؟»، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 1992 جىلعى 22 تامىزداعى سانىندا «حيميا قاقپاسى» قاشان اشىلادى؟» دەگەن حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى قاسىمحان مۇحامەتقاليەۆتىڭ ماقالالارى جاريالانعان بولاتىن. بۇل ماقالالاردى گازەتتەن قيىپ الىپ ساقتاپ قويعان ەدىم. بىردە جۇبايبەك اعايدىڭ ۇيىنە بارعانىمدا ول باسپاسوزدە جاريالانعان ماقالالاردى رەتتەپ، جيناپ وتىر ەكەن. مولشەرى 500-دەي ماقالا جاريالانىپتى. ونىڭ قاي-قايسىسىن وقىساڭ دا «حيميا قاقپاسى» كەستەسىنىڭ دە، ولەڭمەن وقىتاتىن ادىستەمەسىنىڭ دە ماڭىزى وتە زور ءتيىمدى ەكەنىن ۇعىنا تۇسەسىز. كەيبىر ماقالالارداعى شىن مانىندە جۇبايبەك اعاي عىلىمدا تۇڭعىش رەت حيميانىڭ گرامماتيكاسىن جاساعان دەگەندەي پىكىردى جوققا شىعارۋ قيىن.
«ءبىز مەكتەپتە عىلىم
دوكتورىنان وقىپپىز»

جۇبايبەك اعاي زەينەتكە شىققانعا دەيىن، 40 جىلداي ودان ءدارىس العان جۇزدەگەن، ءتىپتى مىڭداعان شاكىرتتەرىنىڭ قاي-قايسىسى بولسىن وعان دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن، ريزاشىلىعىن بىلدىرە، ەسىمىن قۇرمەتتەپ، وزدەرىنىڭ وزگە مەكتەپ تۇلەكتەرىنە قاراعاندا حيميا ءپانىن تەرەڭ مەڭگەرگەندەرىن ماقتانىشپەن ايتادى. شاكىرتتەرى ريزاشىلىق لەبىزدەرىن گازەتتەرگە دە جولدايتىن. ارينە ونىڭ ءبارىن تىزبەلەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. دالەل رەتىندە ءبىر شاكىرتىنىڭ ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن. وبلىستىق گازەتتە سەمەي مەديتسينا اكادەمياسىنىڭ پروفەسسورى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى احمەتقالي ءدۇسىپوۆتىڭ «ءبىز مەكتەپتە عىلىم دوكتورىنان وقىپپىز» دەگەن ماقالاسى بىلاي باستالىپتى:
«1966 جىلى اۋىلدان شىققان كوپ ابيتۋريەنتتىڭ ءبىرى بولىپ سەمەيدىڭ دارىگەرلىك ينستيتۋتىنا كەلىپ ءتۇستىم. بۇل وقۋ ورنىنا رەسپۋبليكانىڭ كوپ قالالارىنان وقۋعا ۇمىتكەرلەر اعىلىپ كەلەتىن. ءتىپتى رەسەي مەن باسقا دا رەسپۋبليكادان كەلگەندەرمەن بىرگە وقىدىق. دارىگەرلەر ينستيتۋتىنا وقۋعا ءتۇسىپ، ءارى قاراي ۇلگەرىمىڭ دۇرىس بولۋ ءۇشىن، ارينە، حيميا ءپانىن ۇزدىك ءبىلۋىڭ كەرەك ەكەن. اۋىلدان بارعان بىزدەر سول حيميادان ەمتيحاندى «بەسكە» تاپسىرعانبىز. كەيىن دە ءوز كۋرستارىمنىڭ اراسىندا بۇل ءپاندى ۇزدىك بىلەتىنىمىز بايقالىپ ءجۇردى. سودان بولار، حيميانىڭ قىر-سىرىن ءتۇ­سىنۋ اۋىر سوققان وزگە ستۋدەنتتەر ءبىزدى جاعا­لاپ جۇرەتىن. وسىلايشا ءوز كۋرستاستارىمىز­دىڭ ۇستازى بولىپ جۇرگەندە 1969 جىلى اۋىلدان وسى پاننەن ساباق بەرگەن سۇيىكتى ۇستازىمىز زايساندىق جۇبايبەك جۇماحانوۆ رەسپۋبليكا­لىق دارەجەدە وتكەن پەداگوگيكالىق وقۋعا ءوزىنىڭ «حيميا قاقپاسى» دەگەن ەڭبەگى بويىنشا بايانداما جاساۋعا كەلدى.
ۇستازىمىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان مۇعالىمدەردىڭ الدىندا ءتۇرلى سۋرەت، ءتۇرلى كەستەلەردى پايدالانا وتىرىپ جاساعان بايانداماسى جينالعانداردى تاڭعالدىردى. ءتىپتى ءورىستىلدى مۇعالىمدەر بايانداما قازاقشا جاسالسا دا: «مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن ەشقانداي اۋدارمانىڭ قاجەتى جوق ەكەن!» دەسىپ جاتتى. «ەتو ۋديۆيتەلنو چۋدەسنايا مەتوديكا!» دەپ تاڭداي قاققان ورىس مۇعالىمدەرى «حيميا قاقپاسىنىڭ» ولەڭدەرىن ورىس تىلىنە جەدەل اۋدارىلۋىن قالاعان پىكىرلەرىن ءبىلدىردى...
...وسى سالانىڭ بىلىكتى عالىم-ماماندارى بۇل وقۋلىق تۋرالى «تازا دوكتورلىق ەڭبەككە لايىق جۇمىس ەكەن» دەگەن تۇجىرىم جاسادى. سودان بەرى كوپ جىلدار ءوتتى. جۇبايبەك اقساقالدىڭ جاسى دا بىرازعا كەلىپ قالدى، بىراق كەيىن بىلگەنىمدەي، ول كىسى الگى ەڭبەگىن ءالى جەتىلدىرىپ كەلەدى ەكەن. قازىر ويلايمىن: بىزدەر سول 60-شى جىلداردىڭ وزىندە مەكتەپتە عىلىم دوكتورىنان ءدارىس العان ەكەنبىز-اۋ!»
(«سەمەي تاڭى» گازەتى، 26.06.2000 ج.).
ءيا، شىنىندا دا «حيميا قاقپاسى» كەستەسى بويىنشا ءبىر ەمەس، بىرنەشە دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋعا بولادى دەگەندەي دە پىكىرلەر بەكەر ەمەس. ءتىپتى ورىس حيميگى بەكەتوۆ مەتالداردىڭ بەلسەندىلىك قاتارىن جاساعانى ءۇشىن، ال امەريكا حيميگى مەتالل ەمەس ەلەمەنتتەر تىزبەسىن جاساعانى ءۇشىن حيميا ءپانى وقۋلىقتارىنان ويىپ تۇرىپ ورىن الدى ەمەس پە؟ ال جۇبايبەك اعاي وسى سەكىلدى ءبىر ەمەس، ونداعان كەستەنى ويلاپ تاپقان. ولاردى جاساۋ ءۇشىن، سونداي-اق فورمۋلالار مەن رەاكتسيالاردىڭ ورتاق ۇلگىلەرىن جاساۋ ءۇشىن جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتا قانشاما زەرتتەۋلەر مەن ىزدەنىستەرگە بويلادى دەسەڭىزشى! ويلانا قاراساق، بۇلاردىڭ ءاربىرى ءبىر-ءبىر ديسسەرتاتسيانىڭ ارقاۋىنا لايىق قوي. بۇل ءۇشىن ول دوكتورلىق تا، پروفەسسورلىق تا، ءتىپتى اكادەميك اتاعىنا دا لايىق دەسەك جاڭساق ايتقاندىق بولماس. جارتى عاسىردان استام اۋىلدا بالا وقىتىپ ءجۇرىپ-اق، جەكە-دارا جانكەشتىلىكپەن وسىنداي جاڭالىق اشۋى عىلىمدا از ۇشىراسادى عوي. ءوز باسىم جۇبايبەك اعايدىڭ تاعدىرىن ورىستىڭ ۇلى عالىمى، اكادەميك ي.ۆ.ميچۋرينگە ۇقساتامىن. ول دا جالعىز ءوزى ءومىر بويى جانكەشتىلىكپەن المانىڭ جاڭا سورتتارىن شىعارۋمەن شۇعىلدانعان عوي. ونىڭ ەڭبەگىن قارتايعانشا ەشكىم، ءتىپتى عالىمدار دا ەلەپ-ەسكەرمەگەن. تەك كەڭەس وكىمەتى ورناعان سوڭ عىلىمداعى زور جاڭالىق دەپ تانىلىپ، اكادەميك دارەجەسى بەرىلىپ، جاڭالىعى كەڭىنەن قولداۋ تاپقان.
ال جۇبايبەك اعاي دا تەك عىلىمي دارە­جەلەرگە عانا ەمەس، مەملەكەتتىك سىي-قۇرمەتكە دە، جوعارى ابىروي اتاعىنا دا لايىق قوي. ءتىپتى وعان استانادان نەمەسە وسكەمەننەن، نە الماتىدان ارنايى جايلى پاتەر بەرۋگە دە بولار ەدى. ويتكەنى ول ستۋدەنتتەرمەن، مۇعالىمدەرمەن، ادىسكەرلەرمەن كەزدەسۋگە ءجيى باراتىنىن ەستيمىز. ءتىپتى بىرقاتار وبلىستارداعى اۋداندارعا دەيىن شاقىرۋمەن بارىپ، كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جۇرەدى. وسىندايدا جول جۇرۋگە قارجىسى جەتپەگەن سوڭ، زايسان اۋدانى، دايىر اۋىلىنداعى ساۋلەتتى ءۇيىن دە ساتۋعا ءماجبۇر بولىپتى.

وقۋلىق كىمدەرگە
جاقپاي قالدى؟

2005 جىلى «اتامۇرا» باسپاسىنان جۇبايبەك جۇماحاننىڭ 8-سىنىپقا ارنالعان بالاما وقۋلىعى مەن «حيميا قاقپاسى» كەستەسى بەت-پلاكات بولىپ باسىلىپ شىققانى رەسپۋبليكامىزدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ايتارلىقتاي جاڭالىق بولدى. ءسويتىپ، ەشبىر ەلدىڭ وقۋلىعىنا ۇقساماعان مۇلدە تىڭ وقۋلىق اقىرى مەكتەپكە جول تارتتى. جۇبايبەك اعايدىڭ شاكىرتتەرىمەن جۇزدەسە قالعاندا ءسۇيىنشى سۇراعانداي بۇل جاڭالىقتى قۋانا ايتاتىن بولدىق. الايدا ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز ۇزاققا سوزىلمادى. كىتاپ دۇكەندەرىنەن بۇل وقۋلىقتى دا، «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن دە تابا المادىق. ءبىز سەكىلدى بۇل وقۋلىقتى سارسىلا ىزدەپ جۇرگەن مۇعالىمدەردى دە ءجيى ۇشىراستىردىق. ءبىر كۇنى وسكەمەندە جۇبايبەك اعايدى ۇشىراستىردىم. وزگە شاكىرتتەرى سەكىلدى مەن دە بىردەن ۇيىمە ءدام تاتۋعا شاقىردىم. اڭگىمە بارىسىندا وقۋلىعى جونىندە سۇراپ ەدىم، ءوزى قولىنان تاستامايتىن ۇلكەن ديپلوماتىن اشىپ قاعازداردى اقتارىستىرا باستادى.
- مىنا گازەتتى وقىساڭ، ءبارىن دە تۇسىنەسىڭ. قازىرگى زاماندا اقشا ءۇشىن، اتاق ءۇشىن باسەكەلەستەر ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى ولتىرەتىن دە بولدى عوي. قازىرگى قولدانىستاعى نەگىزگى حيميا ءپانى وقۋلىعى اۆتورلارىنىڭ مەن قاس-دۇشپانىنا اينالعاندايمىن، - دەپ قىنجىلا اڭگىمەسىن ساباقتادى.
«اقجول قازاقستان» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 3 ماۋسىم كۇنگى سانىندا «بالاما وقۋلىققا باسىمدىق بەرىلسە، ويتكەنى پروفەسسور جازعان قۇرال وقۋشى ۇعىمىنا اۋىر» دەگەن ماقالانى وقىپ ءبىراز ماسەلەنى تۇسىنگەندەي بولدىم. وقىرماندارعا دا ۇعىنىقتى بولۋ ءۇشىن وسى ماقالادان ءۇزىندى كەلتىرەيىن.
«راس، مينيسترلىك تاراپىنان ىزدەنىستەر جوق دەۋگە بولمايدى. بىلتىر شىمكەنتتە، تارازدا بالاما وقۋلىقتار جاساۋ جونىندە سەمينار وتكىزىلدى. الايدا وڭتايلى جول تابىلا قويمادى. ءالى دە تابىلمايتىنعا ۇقسايدى. جۋىقتا 18-19 مامىردا الماتىدا، رەسپۋبليكالىق مۇعالىمدەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىندا «بالاما وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى مەن ولاردى جاساۋ، ىرىكتەۋ مۇمكىنشىلىگىن ارتتىرۋ» دەگەن تاقىرىپتا وتكىزىلگەن رەسپۋبليكالىق سەميناردىڭ ناتيجەسى دە وسىنداي جايتتى اڭعارتا ءتۇستى. سەمينارعا قاتىسقان رەسپۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ، مۇعالىمدەردىڭ، جەرگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ سالاسى ماماندارىنىڭ جانە جوعارى وقۋ ورىندارى عالىمدارىنىڭ پىكىرلەرىنىڭ ءبىر ارناعا توعىسپاي، قايشىلاسىپ، كەرەعار سيپات الۋى بالاما وقۋلىقتار جاساۋدا كەدەرگىلەردىڭ جويىلماعانىن كورسەتتى...
...ساۋالدار مەن قىنجىلىستار سەميناردا تولاسسىز ايتىلعانىمەن نەگىزگى وقۋلىق اۆتورلارى وزدەرىنىڭ وقۋلىقتارىنا شاڭ جۋىتپاي، كەرىسىنشە، بالاما وقۋلىقتاردى سىناۋمەن بولدى. ماسەلەن، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ پروفەسسورى، حيميا عىلىمىنىڭ دوكتورى ن.نۇراحمەتوۆ ءوزى اۆتور بولىپ قاتىسقان بۇل كۇندەرى 8-سىنىپتىڭ نەگىزگى وقۋلىعى بولىپ وقىتىلىپ جۇرگەن حيميا ءپانى وقۋلىعىن ماقتاپ، اۋىل مۇعالىمى ج.جۇماحاننىڭ بالاما وقۋلىعىن بارىنشا قارالاپ باقتى. ءتىپتى «بۇل وقۋلىق زياندى، ونى مەكتەپكە مۇلدە جولاتپاۋ كەرەك» دەپ ايتۋدان دا قىمسىنبادى. ونىڭ بۇلاي پايىمداۋىنىڭ سەبەبى دە ايقىندالدى. ن.نۇراحمەتوۆ قىزا كەلە بالاما وقۋلىقتاردىڭ زيانى بولماسا، پايداسى جوق ەكەنىن دالەلدەۋگە تىرىستى.
...جەرگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ماماندارى بولسا پروفەسسور ن.نۇراحمەتوۆ­تىڭ كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ، اۋىل مۇعالىمى ج.جۇما­حاننىڭ 8-سىنىپقا ارنالعان حيميا ءپانى وقۋ­لىعىنىڭ ارتىقشىلىعىن دالەلدەۋمەن بولدى.
ن.نۇراحمەتوۆ: «بىلتىر ءبىزدىڭ وقۋلى­عى­مىزدى وقىتپاۋ تۋرالى جوعارى جاق­تان نۇسقاۋ بەرىلىپ، بارلىق مەكتەپتى ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىن وقىتۋعا ماجبۇر­لەگەن. سوندىقتان ماعان قارسى شىعىپ تۇرسىڭدار» دەپ اقتالعانداي بولدى. جەرگىلىكتى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ادىسكەرلەرى بولسا پروفەسسوردىڭ بۇل ءسوزىنىڭ جالا ەكەنىن، جوعارى جاقتان قىسىم كەرىسىنشە ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىنا جاسالعاندىقتان كوپ جەرلەردە ساتۋدان الىنىپ، «اتامۇرا» باسپاسىنا كەرى قايتارىلعانىن، ءتىپتى ونى بالاما وقۋلىقتار تىزىمىنەن شىعارىپ تاستاپ، كەي جەرلەردە قوسىمشا قۇرال رەتىندە عانا پايدالانۋعا نۇسقاۋ بەرىلگەنىن، ال بارلىق مەكتەپتەردە ن.نۇراحمەتوۆتىڭ وقۋلىعى عانا وقىتىلعانىن ايتۋمەن بولدى.
ءسويتىپ، ولار ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىنا مۇعالىمدەردىڭ ىقىلاسى ەرەكشە، «ونى پايدالانۋعا تىيىم سالۋ دەگەنىمىز سوراقىلىق» دەگەندەي پىكىرلەرىن اشىق ايتتى. جامبىل وبلىسى ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ ماماندارى «ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىن وقىتۋعا قاتىستى مۇعالىمدەر ارنايى سەمينارلار وتكىزۋ جونىندە تىلەكتەرىن بىلدىرۋدە. الايدا مۇنداي شارالار جاساۋعا باتپاي وتىرمىز. ويتكەنى بىلتىرعىداي بۇل وقۋلىققا تاعى دا تىيىم سالىنۋى مۇمكىن. وسى ماسەلەنى مينيسترلىك تۇبەگەيلى شەشىپ بەرسە» دەگەن تىلەگىن ءبىلدىردى...
...ن.نۇراحمەتوۆتىڭ بالاما وقۋلىققا جول بەرگىسى كەلمەۋىنىڭ سەبەبىن قوستاناي وبلىسى رۋدنىي قالاسىنداعى №17 مەكتەپتىڭ حيميا ءپانىنىڭ جوعارى كاتەگوريالى وقىتۋشىسى ەليزاۆەتا اناتولەۆنا ۋلانوۆا بىلاي پايىمداپ، پروفەسسوردىڭ بەتىنە اشىپ ايتتى:
- قۇرمەتتى پروفەسسور، ءسىزدىڭ عالىم ەكەنىڭىزگە كۇمان كەلتىرۋدەن اۋلاقپىن. الايدا شىندىقتى ايتۋ - مەنىڭ پەداگوگتىق پارىزىم. سىزگە ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعى نەگە ۇنامايدى؟ سەبەبى ول زامان تالابىنا وراي جازىلعان، جاڭالىعى مول. سىزدەر جازىپ جۇرگەن تاپتاۋرىن وقۋلىقتارعا ول مۇلدە ۇقسامايدى. سوندىقتان سىزگە ۇنامايدى. سىزدەردىڭ وقۋلىعىڭىزدىڭ، ءتىپتى رەسەي وقۋلىقتارىنان الىنعانى دا بايقالادى. قازاقستانعا بايلانىس­تى ماعلۇمات مۇلدە جۇتاڭ. وقۋلىقتارىڭىز بالاعا ەمەس، عىلىمي ديسسەرتاتسيا جازىپ جۇرگەندەرگە ارنالعان سەكىلدى. وقۋشىلاردىڭ ءوز بەتىمەن ۇعىنۋى بىلاي تۇرسىن، مۇعالىمدەردىڭ ءوزى ازەر يگەرەدى. بيىل امەريكاعا بارعانىمدا ونداعى ءبىلىم بەرۋ ماماندارى وقۋلىقتى بالانىڭ ءوزى قالاپ، ءوزى تاڭداپ وقۋىنا باسا ءمان بەرەتىنىن ايتتى. مىنە، ءسىز زياندى دەپ جامانداپ جۇرگەن ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعى وسىنداي تالاپقا تولىق جاۋاپ بەرەدى. وسى وقۋلىق بويىنشا ۇستىمىزدەگى وقۋ جىلىندا ساباق جۇرگىزىپ، تاجىريبە جاساپ كورگەن ەدىم، كۇتكەندەگىدەن دە تاماشا ناتيجە بەردى. سىزدەردىڭ وقۋلىقتارىڭىز بويىنشا وقۋشىلار اپتاسىنا ەكى ساعاتقا ازەر شىدايتىن. حيميا ءپانى وتە قيىن، تۇسىنىكسىز دەگەن ۇعىم وسىندايدان قالىپتاسقان عوي. ال ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعى بويىنشا حيميا ءپانىن وقۋشىلار ەكى ساعات ەمەس، ءتىپتى 4-5 ساعات وتكىزۋدى قالايتىن بولدى. ويتكەنى ول وتە قىزعىلىقتى، ماعلۇماتقا باي، حيميا عىلىمىنىڭ، قازاقستاننىڭ شەجىرەسى دە قامتىلعان. اسىرەسە، «حيميا قاقپاسى» كەس­تەلەرىن قىزىعا وقىپ، ولەڭدەرىن جاتتاپ الىپ، سانداردى ەسكە ساقتاپ، حيميالىق فورمۋلالار مەن رەاكتسيالاردى ءوز بەتىمەن ەركىن جازاتىن بولدى. مەن حيميا پانىنەن 32 جىل ساباق بەرگەلى مۇنداي تاماشا وقۋلىقتى ۇشىراستىرماپپىن».
مينيسترلىك مۇنداي پىكىرلەردى ەسكەرۋدىڭ ورنىنا بۇل وقۋلىقتى بالاما بولۋدان شەتتەتىپ، قوسىمشا قۇرال رەتىندە عانا قالدىرىپ، ونى شىعارعانى ءۇشىن «اتامۇرا» باسپاسىن ءبىراز قىسپاققا الىپتى. ال بۇعان باسپانىڭ ەش جازىعى جوق ەكەنىن ويلاساق مينيسترلىككە ن.نۇراحمەتوۆ باستاعان توپتىڭ ىقپال ەتكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى بۇل وقۋلىق ى.التىنسارين اتىنداعى ءبىلىم اكادەمياسىنان ساراپتاۋدان ءوتىپ، مينيسترلىكتىڭ تىكەلەي ءوزى بالاما وقۋلىق رەتىندە باسىپ شىعارۋدى ماقۇلداعان ەدى. سويتە تۇرا، مينيسترلىك ارقىلى وبلىستارعا تاپسىرىس­تان باس تارتقىزۋعا دەيىن كىمدەردىڭ ارەكەت جاساعانىن ايتپاي-اق تۇسىنۋگە بولادى.
مەن گازەتتى وقىپ شىققان سوڭ جۇبايبەك اعاي اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى:
- وقۋلىعىمدى «اتامۇرا» باسپاسىنان شىعارۋعا دەيىنگى قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەر ءوز الدىنا ءبىر توبە اڭگىمە. وقۋلىقتى ورىسشاعا اۋدارۋ ءۇشىن حيميانى جاقسى بىلە­تىن اۋدارماشى قاجەت بولدى. ءسويتىپ، ىزدەستىرە كەلگەندە ءوزىمنىڭ تالانتتى شاكىرتىم، مەكتەپتى التىن مەدالمەن، جوعارى وقۋ ورنىن قىزىل ديپلوممەن ءبىتىرىپ، شىعىس قازاقستان وبلىسى، زايسان اۋدانىندا حيميا پانىنەن مەنىڭ تاجىريبەم بويىنشا مۇعالىم بولىپ جۇرگەن قاليەۆا كۇلزيپا اۋدارماشى بولدى. قازاق مەكتەبىن بىتىرسە دە، ورىسشاعا جۇيرىك ونىڭ اۋدارماسىن ماماندار جوعارى باعالادى. سولاي بولسا دا، نەگىزگى وقۋلىق اۆتورلارى مۇعالىمدەردىڭ وقۋلىق جازۋىنا جول بەرمەس­تەي امالداردى دا ويلاپ تاۋىپتى. ناقتى ايتسام، عىلىمي دارەجەسى بولماعان مۇعالىمدەردىڭ وقۋلىعى باسىلمايدى ەكەن. ءسويتىپ، ماعان باسپانىڭ باسشىلارى «اۆتور رەتىندە وزىڭىزبەن قاتار ءبىر عالىمنىڭ اتى-ءجونىن قوساقتاعانىڭىز ءجون» دەگەندەي ۇسىنىس ءبىلدىردى. تالاپ سولاي ەكەن. الايدا مەن ءومىر بويى شۇعىلدانعان ەڭبەگىمدى كىممەن بولىسە قويماقپىن. مەيلى وقۋلىعىم شىقپاي-اق قويسىن. مەنىڭ دالەلدەرىمدى باسپا باسشىلارى دا تۇسىنىستىكپەن قابىلداپ، ءبىراز قينالدى. سونىمەن، اقىرى وقۋلىققا جەكەلەي ءوزىم اۆتور بولىپ باسىلىپ شىقتى. بۇل ءۇشىن دە باسپا باسشىلارىنا ريزالىعىم شەكسىز. ولار دا جوعارىداعى تالاپتىڭ ءمانسىز ەكەنىن سەزىنىپ، ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ ساپاسى مەن ءبىلىم بەرۋ اۋقىمىن كەڭەيتۋ تۋرالى ۇلاعاتىن باسشىلىققا السا كەرەك. الايدا، نەگىزگى وقۋلىق اۆتورلارى مەنىڭ وقۋلىعىمدى قايتالاپ باسۋدىڭ جولىن كەسۋ امالدارىن جاساپ مينيسترلىك ارقىلى بالاما وقۋلىقتان شەتتەتىپ تاستاپ، وبلىستاردان تاپسىرىس بەر­گىز­بەي قويدى. سودان بەرى 5-6 جىل وتسە دە بۇ­عان ەشكىم قوزعاۋ سالار ەمەس. بولاشاقتا، مەي­لى ءجۇز جىلدان كەيىن بولسا دا «حيميا قاق­پا­سى» ۇرپاقتار قاجەتىنە جارايتىنىنا سەنەمىن.
ارينە، مەكتەپ باعدارلاماسىنان كەڭ كولەمدە ءبىلىم بەرۋگە بولمايدى دەگەن زاڭ بولماعانى بارشاعا تۇسىنىكتى. كەرىسىنشە وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم بەرۋ كەمشىن بولعاندىقتان ونى كەڭەيتۋ، دەڭگەيىن كوتەرۋ ماقساتىندا رەفورمالار جاسالىپ جاتىر ەمەس پە. ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ وسىنداي رەفورمالار جاساۋعا ۇيتقى بولىپ، جولداۋلارىندا، جيىنداردا مەكتەپتە ءبىلىم بەرۋدىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋدى ۇنەمى قاداپ ايتىپ-اق كەلەدى عوي. ەلباسىنىڭ وسىناۋ كورەگەندىك ساياساتىنا سۇيەنىپ، ەڭبەگىمنىڭ بولاشاقتا ولمەيتىنىنە سەنىمىمدى ارتتىرىپ، رۋحتانا تۇسەمىن.

مەندەلەەۆ تالابىنا ساي...

جۇبايبەك اعاي وقۋلىقتى قالاي جازعانى، ونىڭ ەرەكشەلىگى قانداي ەكەنى جونىندە دە اڭگىمەلەيتىن. وسى وقۋلىقتىڭ ەرەكشەلىگى جونىندە ايتقان پىكىرى دە ەسىمدە جاتتالىپ قالىپتى. د.ي.مەندەلەەۆتىڭ 1871 جىلى باسىلعان «حيميا نەگىزدەرى» دەگەن كىتابىندا «حيميا دەگەنىمىز - ەلەمەنتتەر جانە ولاردىڭ قوسىلىستارى تۋرالى ءىلىم» دەگەن تۇجىرىمداماسىنا، وكىنىشكە قاراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقۋلىق جاساۋشىلار ءمان بەرمەي كەلەدى ەكەن.
- مەندەلەەۆتىڭ ەڭبەكتەرىن وقىپ زەردەلەگەن سايىن ىزدەنىستەرىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتە تۇسكەن ەدى، - دەيدى اعاي. - حيميا ءپانىنىڭ باستاپقى كۋرسىندا (بۇرىن 7-سىنىپتان، قازىر 8-سىنىپتان باستاپ وقىتىلادى) نەبارى 10-15 ەلەمەنت پەن ونىڭ قوسىلىستارى ءۇستىرت وقىتىلادى. 1-سىنىپ وقۋشىسىنا اۋەلى الىپپەنى ەمەس، 41 ءارىپتى تۇگەل جازدىرىپ ۇيرەتۋ ەمەس، سوزدەر مەن سويلەم قۇراتىپ، وزگە ارىپتەردى مۇلدە وقىتپاساڭ قالاي بولار ەدى؟! مىنە، «حيميا، قونبايدى مەنىڭ ميىما» دەگەن ءسوز وسىندايدان ايتىلعان عوي.
جۇبايبەك اعاي وتكەن عاسىردا رەسەيدە جانە وزگە ەلدەردە، سونداي-اق قازىرگى شىققان وقۋلىقتاردى زەرتتەي كەلگەندە حيميا وقۋ­لىعىن جازعاندار مەندەلەەۆتىڭ تالابىن ەسكەرمەگەنىن، ءتىپتى بىزگە ساباق بەرىپ جۇرگەن كەزدەردە-اق اڭعارا باستاپتى. ءسويتىپ، سول كەزدىڭ وزىندە وقۋلىق جازۋدى ويلاستىرىپتى. وزگە وقۋلىقتاردا مەندەلەەۆتىڭ كەستەسىن وقىعانعا دەيىن ونشاقتى ەلەمەنتتى عانا ءۇستىرت تانىستىرادى. بۇل وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستاپ بۇگىنگە دەيىن بارلىق وقۋلىقتاردا قايتالانىپ كەلەدى ەكەن. سوندىقتان دا اعاي­دىڭ بۇل وقۋلىعىن مۇعالىمدەر قاۋىمى قۋانا قۇپتاپ، ءتىپتى، نەگىزگى وقۋلىق رەتىندە قول­دانۋدى دا ءتيىستى ورىندارعا ۇسىنا باستاپتى.
- مەن اتاق، دارەجە يەلەنۋدى ماقسات ەتكەن جوق­پىن. وقۋلىعىمدى دا اقشا ءۇشىن، اتاق ءۇشىن جازعان جوقپىن. ەڭبەگىم تەك شاكىرتتەرىمنىڭ عانا ەمەس، بارشا ۇرپاقتىڭ يگىلىگى بولسىن دەگەننەن وزگە نيەت مەندە بولعان ەمەس. الايدا، نەگىزگى وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ قيتۇرقى ارەكەتىنەن وبلىستاردان تاپسىرىس بەرىلەر ەمەس. تاپسىرىس بولسا «اتامۇرا» باسپاسى قايتالاپ باسۋعا ءازىر وتىر.
سونىمەن قاتار، سوڭعى بەس-التى جىل بويى مەن «حيميا قاقپاسىن» ارقاۋ ەتىپ، تاعى دا ءبىر وقۋلىق جازدىم. ونىڭ ەركشەلىگى ورتا مەكتەپكە دە، گيمنازياعا دا، ليتسەي، كوللەدجدەرگە دە ورتاق حيميا ءپانىنىڭ العاشقى كۋرسى - بەيورگانيكالىق حيميا وقۋلىعى بولدى. بۇل ەڭبەگىمنىڭ تولىق نۇسقاسىن «رەس­پۋبليكا ۇستازدارى» گازەتىنە جاريالادىم. بۇل وقۋلىعىم بيىل ءبىر باسپادان باسىلىپ شىعىپ مەكتەپتەرگە تاراتىلاتىن بولىپ جوسپارعا ەنگىزىلگەن ەدى. جۋىقتا وسى باسپاعا بارسام، ول دا جوسپاردان ءتۇسىپ قالىپتى. بۇل دا بۇگىن ەسكەرىلمەسە دە كەلەر ۇرپاق كادەسىنە جاراتادى دەگەن ويدامىن.
ءيا، جۇبايبەك اعايدىڭ ەڭبەگى، ادىستەرى ءتۇپتىڭ-تۇبىندە بارلىق وقۋ ورىندارىنىڭ، اسىرەسە مەكتەپتەر ءۇشىن قاجەتتىلىككە اينالاتىنىن باعامداۋعا بولادى.

عالىم  بايباتىروۆ،
قازاقستان  جۋرناليس­تەر
وداعى سىيلىعىنىڭ  لاۋرەاتى،  قازاقستان
جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى

شىعىس قازاقستان وبلىسى

بەيورگانيكالىق حيميانى جان-جاقتى قاراستىراتىن، تۇسىندىرەتىن ءارتۇرلى وقۋلىقتاردىڭ بولعانى دۇرىس. وسىنداي وقۋلىقتاردىڭ ءبىرى ج.جۇماحاننىڭ 8-سىنىپقا ارنالعان «حيميا» ءپانىنىڭ وقۋلىعى بولىپ تابىلادى. وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمى ءداستۇرلى. الدىمەن حيميانىڭ نەگىزگى تۇسىنىكتەرى تالقىلانادى: ەلەمەنت، اتوم، مولەكۋلا، سالىستىرمالى اتومدىق ماسسا، سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسسا، مول. سودان سوڭ حيميالىق قوسىلىستاردىڭ ءتۇزىلۋى جانە رەاكتسيالاردىڭ زاڭدىلىقتارى، زاتتاردىڭ حيميالىق قاسيەتتەرى قاراستىرىلادى. ەكىنشى ءبولىم - اتوم قۇرىلىسى، حيميالىق بايلانىس، بوس كۇيىندەگى اتومدار جانە ەلەمەنت ۇعىمىنداعى جاي زات پەن ەلەمەنتتەردىڭ سيپاتتامالارى بەرىلەدى.
وقۋلىقتا ءار ءتۇرلى ەسەپ شىعارۋ ۇلگىلەرى جانە جاتتىعۋ ەسەپتەرى، ال وقۋلىقتىڭ قوسىمشاسىندا عالىمدار تۋرالى قىسقاشا ماعلۇماتتار، كۇنتىزبەلىك جوسپار، ولەڭدەر مەن ديالوگتار بەرىلگەن. ولار وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرەدى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى، ال كۇنتىزبەلىك جوسپاردىڭ جوباسى مۇعالىمدەرگە دە، وقۋشىلارعا دا قوسىمشا كومەك رەتىندە كەلتىرىلگەن.
جوعارىدا ايتىلعاندى ەسكەرىپ، ج.جۇماحاننىڭ جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردىڭ 8-سىنىبىنا ارنالعان «حيميا» ءپانىنىڭ وقۋلىعىن باسقا وقۋلىقتارمەن قاتار قولدانۋعا بولادى.
گ.تاجەكەنوۆا،
ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى حيميا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى،
حيميا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
* * *
ج. جۇماحاننىڭ ادىستەمەسىن بۇكىل شىعىس قازاقستان ءوڭىرىنىڭ، زايسان اۋدانى مۇكاراما، گاگارين، الماتى قالاسىنىڭ №159 مەكتەپتەرى قولدانىپ، جاقسى ناتيجەگە جەتتى. «قازاقستان مەكتەبى»، «حيميا مەكتەپتە» جۋرنالدارى ارقىلى بارلىق رەسپۋبليكاعا تارادى.
بۇل ەڭبەكتىڭ جەكەلەنگەن بولىمدەرىمەن ەرتەدەن بارلىق پەدينستيتۋتتار جانە بارلىك مۇعالىمدەر ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتتارى جانە كوپتەگەن مۇعالىمدەر تانىس بولعان. وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ دا پىكىرلەرى - بۇل ەڭبەكتىڭ مەكتەپتە وقۋشىلاردى وقىتۋدا پايداسى زور دەپ ەسەپتەيدى.
س. جايلاۋ،
پەداگوگيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
***
ج. جۇماحاننىڭ 8-سىنىپقا ارناپ جازعان حيميا وقۋلىعى 7 تاراۋدان تۇرادى، نەگىزىنەن باعدارلامانى تولىق قامتىعان، ماتەريال قاراپايىم مىسالدارمەن ءتۇسىندىرىلىپ، وقۋشىعا تۇسىنىكتى جازىلعان. وقۋلىقتا نەگىزىنەن ماتەريالدار حالىقتىق پەداگوگيكاعا سۇيەنىپ، قوسىمشا ماتەريالدار مولىراق بەرىلگەن. ديالوگتى، «حيميا قاقپاسى» كەستەسىن جۇيەلى پايدالانۋ وقۋشىنىڭ حيميا تىلىندە سويلەۋگە، ەستە ساقتاۋىنا كومەگىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
جالپى ج.جۇماحاننىڭ پراكتيك رەتىندە جازعان كىتابىن بالاما وقۋلىق رەتىندە شىعارىلعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن. وقۋشىلارعا جان-جاقتى ءبىلىم بەرۋدە فاكۋلتاتيۆ، ۇيىرمە جۇمىستارىنا پايدالانۋعا بولادى.
نەگە، ءبىز، حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمدەرى تەك ءبىر عانا وقۋلىقپەن وقۋعا ءتيىسپىز. مۇعالىمدەردىڭ قوسىمشا ماتەريالداردى ىزدەنۋگە دە ۋاقىتى جەتە بەرمەيدى. ال ول كىسى ءوزىنىڭ ءومىر بويى جيناعان، تۇيگەن ويلارىن كىتاپ بەتىنە ءتۇسىرىپ وتىر. حيميا جۇمىس داپتەرى ورتا دەڭگەيدەگى وقۋشىنىڭ ويلاۋ لوگيكاسىن دامىتىپ، سارالاپ جۇمىس ىستەۋگە قولايلى. سوندىقتان، مەن وقۋلىقتىڭ پايداسى بولماسا، زيانى تيەدى دەپ ويلامايمىن. وقۋلىقتىڭ بالاما رەتىندە شىعۋىن قولدايمىن.
ب. ابىشەۆا،
الماتى قالاسى مەدەۋ اۋدانىنا قاراستى №159 گيمنازيا حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى
***
اۆتورلارى رۋدزيتس، فەلدمان بولىپ تابىلاتىن رەسەيدىڭ 8-سىنىپقا ارنالعان وقۋلىعىنان وزگەشىلىگى - حيميالىق تاقىرىپتار ساتىلى لوگيكالىق رەتپەن بەرىلگەن. بەرىلگەن تاقىرىپتاردىڭ كولەمى وقۋشىنىڭ مەڭگەرۋىنە وڭاي، ءماتىنى ىقشام ءارى قىزىقتى. بۇل كوڭىلگە قونىمدى ەكەنى راس. زەرتحانالىق تاجىربيەلەر، پراكتيكالىق جاقتار، ساراپتامالىق جۇمىستار دا ماقساتى ايقىندالىپ، جۇيەلى، ناقتى بەرىلگەن. وسى «حيميا قاقپاسى» وقۋشىلاردىڭ حيميا پانىنە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، حيميا پانىنەن ءدارىس بەرىپ جۇرگەن ۇستازداردىڭ دا كوڭىلىنەن شىعادى دەپ ەسەپتەيمىن.
ا.بەكنيازوۆا،
اقتوبە قالاسىنداعى №30 ورتا مەكتەپتىڭ حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى، ديرەكتوردىڭ عىلىمي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى
***
مەن قازىر مەكتەپتە حيميا پانىنەن ساباق بەرەتىن، دارىندى بالالارمەن جۇمىس جۇرگىزىپ جۇرگەن ۇس­تاز رەتىندە بۇل وقۋلىقتىڭ جاڭا زامان تالابىنا ساي جازىلعانىنا ءسۇيسىندىم. ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ءبىلىم بەرۋ سالاسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ الدىنا ءبىلىم بەرۋ ءىسىن دامىتۋ ءۇشىن قازىرگى رەسپۋبليكامىزدىڭ مەكتەپتەپتەرىنە ارنالعان وقۋلىقتاردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ، ءبىلىم اۋقىمىن كەڭەيتۋ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتكەنى بەلگىلى. سوندىقتان دا جاڭا تالاپ تۇرعىسىنان بالاما وقۋلىقتار جاساۋ قولعا الىنعان بولاتىن. سولاردىڭ ىشىندە ج.جۇماحاننىڭ وقۋلىعىن ەرەكشە ايتۋعا بولادى. حيميا عاجاپتارى - «حيميا قاقپاسىندا».

س.ايتىمبەتوۆا،
الماتى وبلىسى، ۇشقوڭىر اۋىلى، قاراساي باتىر اتىنداعى
ورتا مەكتەپتىڭ حيميا ءپانىنىڭ مۇعالىمى

«انا ءتىلى» گازەتى