اقمولا وبلىسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارعان ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سەرىك احمەتوۆ ششۋچە-بۋراباي كۋرورتتىق ايماعىن دامىتۋ جۇمىستارىمەن جان-جاقتى تانىسىپ شىقتى. بايقاپ قاراساق، جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر - ششۋچە مەن بۋراباي كولدەرى اينالىسىندا ءزاۋلىم عيماراتتار بوي كوتەرىپ، قازاقستاندىق «لاس-ۆەگاستىڭ» ءسان-سالتاناتىن قۇرۋدا. دەگەنمەن پروبلەما دا جوق ەمەس. ونىڭ ءبىرى - ايماقتىڭ ينفراقۇرىلىمى. ۇكىمەت اقشا بولسە، بۋراباي اۋدانىنىڭ جاڭا اكىمى ونىڭ ءبارىن تىندىرام دەپ وتىر. ەكىنشى ءارى ماڭىزدى پروبلەما، ول - وزەن-سۋلاردىڭ تارتىلۋى. ونى شەشپەسەك، سۋدىڭ جاعاسىندا سالىنىپ جاتقان قۇرىلىس نىساندارىنىڭ بارلىعى ايدالادا قالىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن.

اقمولا وبلىسىنا جۇمىس ساپارىمەن بارعان ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سەرىك احمەتوۆ ششۋچە-بۋراباي كۋرورتتىق ايماعىن دامىتۋ جۇمىستارىمەن جان-جاقتى تانىسىپ شىقتى. بايقاپ قاراساق، جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر - ششۋچە مەن بۋراباي كولدەرى اينالىسىندا ءزاۋلىم عيماراتتار بوي كوتەرىپ، قازاقستاندىق «لاس-ۆەگاستىڭ» ءسان-سالتاناتىن قۇرۋدا. دەگەنمەن پروبلەما دا جوق ەمەس. ونىڭ ءبىرى - ايماقتىڭ ينفراقۇرىلىمى. ۇكىمەت اقشا بولسە، بۋراباي اۋدانىنىڭ جاڭا اكىمى ونىڭ ءبارىن تىندىرام دەپ وتىر. ەكىنشى ءارى ماڭىزدى پروبلەما، ول - وزەن-سۋلاردىڭ تارتىلۋى. ونى شەشپەسەك، سۋدىڭ جاعاسىندا سالىنىپ جاتقان قۇرىلىس نىساندارىنىڭ بارلىعى ايدالادا قالىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن.

ششۋچەنىڭ جاعدايى ءماز ەمەس

ۆيتسە-مينيستر س.احمەتوۆتىڭ جۇمىس ساپارى ششۋچە قالاسىنان باستالدى. شىنى كە­رەك، بۇل جەردىڭ ينفراقۇرىلىمى ابدەن تو­زىپ قالعان. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىن­با­سارى دا ءوز تاڭدانىسىن جاسىرا المادى. «بۇعان دەيىن جەرگىلىكتى اكىمدەر نە بىتىردى؟!مەن سونى تۇسىنبەيمىن!»، - دەدى ول ارنايى كەڭەستە. بۇگىندە ششۋچە قا­لا­سىنىڭ جولدارى ابدەن ەسكىرگەن. قا­لادا دەنى ءتۇزۋ ءبىر-اق كوشە بار. ول - مۇح­تار اۋە­زوۆ اتىن­داعى ورتالىق كوشە. ءبى­راق ونىڭ دا تو­زىعى جەتتى. سوڭعى رەت بۇل كو­­شە توعىز جىل بۇ­رىن جوندەلگەن ەدى. بۋ­راباي اۋدانىنىڭ جا­ڭا اكىمى عازيز ءالى­بيدىڭ حابارلاۋىنشا،  ششۋچە قالا­سىن­دا 163 شاقىرىم جولدى كۇر­دەلى ءجون­­دەۋدەن وتكىزۋ قاجەت. وعان 37 ملرد تەڭ­­گە كەرەك. بولاشاقتا قالا جول­دارىن حا­لىقارالىق تالاپتارعا ساي ەتىپ سالۋ جوس­پارلانعان. «دەگەنمەن رەسپۋ­بلي­كا­لىق بيۋدجەتتىڭ قولداۋى بولماي، ول ءما­سە­لەنى شەشۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەيدى اكىم.

ساپار بارىسىندا س.احمەتوۆ قالاداعى جىلۋ ماسەلەسىمەن ەتەنە تانىسىپ، شاعىن ءبىر قازاندىقتى دا قاراپ شىقتى. ونىڭ دا توزىعى جەتكەن. ششۋچەدە ونداي قازان­دىق­تاردىڭ ۇزىن سانى 43-كە دەيىن جەتەدى. قالا باسشىلىعى ولاردى مازۋت نەگىزىندە ىستەيتىن مودۋلدىق قازاندىقتارعا اۋىستىرۋدى كوزدەپ وتىر. وعان دا ءبىراز قاراجات قاجەت. ماسەلەن، ءبىر شاعىن اۋداننىڭ قازاندىعىن اۋىستىرۋ ءۇشىن 75 ملن تەڭگە كەرەك. قۇبىر­عا - 10 ملن تەڭگە، ال جىلۋ جەلىسىن تارتۋ ءۇشىن تاعى 150 ملن تەڭگە قاجەت بولادى. جا­ڭا اكىم عازيز ءالىبيدىڭ حابارلاۋىنشا، ءبۇ­گىندە قالاداعى 43 قازاندىقتىڭ جار­تىسى قاتتى وتىننىڭ نەگىزىندە جۇمىس ىستەي­دى. «ولار ەكولوگياعا ايتارلىقتاي نۇقسان كەل­تىرۋدە. بۇدان باسقا، جەكەمەنشىك تۇر­عىن ۇيلەردىڭ پەشتەرى تاعى بار. ەندى  قا­راڭىز، قالاداعى 7 مىڭ ءۇيدىڭ 300-ءى عانا ور­تالىق جىلۋ جۇيەسىنە قوسىلعان. دەمەك، ءۇي­لەردىڭ 95 پايىزى وزدىگىمەن وت جاعىپ، جى­لىنىپ وتىرادى. وسىنىڭ ءبارى قورشاعان ور­تاعا شىعارىلاتىن زياندى قالدىق­تار­دىڭ كوبەيۋىنە سەبەپ بولىپ وتىر. سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە ونىڭ كولەمى 25 پايىزعا ارتتى»، - دەيدى ع.ءالىبي.

ايماقتىڭ باستى پروبلەماسى - وزەن-سۋلاردىڭ تارتىلۋى

شورتاندى (ششۋچە) كولىنىڭ جاعاسىندا سا­لىنىپ جاتقان تۋريستىك كەشەننىڭ بولا­شاق جوسپارى كوزدىڭ جاۋىن الادى. قۇرى­لىس جوباسىنا سايكەس، بۇل جەردە مەي­رام­حا­نالار، دۇكەندەر، ويىن-ساۋىق ور­تا­­­­لىق­­­تارى بولادى. قازىرگى كەزدە وسى قۇ­رى­­لىس نىسانىنىڭ قاڭقاسى دايىن. ال جا­قىن جەردە ۇلكەن گولف كلۋب اشىلادى. وسى­­­نىڭ ءبارى ازىرشە كولدىڭ جاعاسىندا بول­­سا، بولاشاقتا ايدالادا قالىپ قويۋى ءاب­­دەن مۇمكىن. سەبەبى شورتاندى كولىنىڭ سۋى تارتىلىپ بارادى. مەملەكەت ءۇشىن بۇل ءۇل­كەن پروبلەما بولايىن دەپ تۇر.

عازيز ءالىبي، بۋراباي اۋدانىنىڭ اكىمى:

- كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ وزەن-سۋ­لا­رى سوڭعى رەت 1957-1959 جىلدارى زەرت­­تەلگەن بولاتىن. ول كەزدە تىڭ جانە تى­ڭايعان جەرلەرگە ساراپتاما جاسال­دى. سو­دان بەرى جارتى عاسىردان استام ۋا­قىت ءوتتى. سوندىقتان وسىنداي جۇمىس­تى بار­لىق ششۋچە-بۋراباي كۋرورتتىق اي­­ماعىندا جۇرگىزۋ اسا قاجەت. ونى كە­يىن­گە قال­دىرۋعا بولمايدى. بۇگىندە شور­­تاندى كولىنىڭ تەرەڭدىگى 23 مەترگە دە­يىن ءتو­­مەندەدى.  1957 جىلى ول 34 مەتر بول­­­عان. دەمەك، 55 جىلدىڭ ىشىندە كول دەڭ­­گەيى 11 مەترگە ءتۇسىپ كەتتى. ءبىزدىڭ ەسەپ­­­تەۋىمىزگە سايكەس، جىل سايىن ششۋچە كو­­­لى 20 سانتيمەترگە تارتىلىپ وتى­رادى.

وسىعان بايلانىستى ششۋچە كولىنەن سۋ تارتۋ جۇمىستارىنا تىيىم سالىندى. جاقىن جەردە جاتقان بىرقاتار ەلدى مەكەندەر كوكشەتاۋ سۋ قۇبىرىنا قوسىلدى. الداعى ۋاقىتتا تاعى 14 اۋىلدى وسى قۇبىرعا قوسۋ ۇسىنىلىپ وتىر. دەگەنمەن وسىمەن بۋراباي مەن ششۋچە سۋلارىنىڭ تارتىلۋى توقتامايتىن سياقتى. سەبەبى وعان كليمات تا اسەر ەتۋدە.

ليۋدميلا چۋنتونوۆا، «گيدرومەتمونيتورينگ» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:

- ارينە، سۋدىڭ تارتىلۋىنا تابيعي كلي­ماتتىڭ اسەرى زور. سەبەبى وتكەن عا­سىر­دىڭ باسىمەن سالىستىرعاندا، بىزدە اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ جىلدىق كور­سەت­كىشى ەكى ەسە ءوستى. ال جاۋىن-شاشىننىڭ كو­لەمى 70 پايىزعا ازايدى. ماسەلەن، بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن جاۋىن-شاشى­ن­نىڭ كورسەتكىشى 600-800 مم بولسا، ءبۇ­گىندە ول 300-400 مم عانا قۇراپ وتىر. بۇل - تابيعي ءۇردىس.

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى سەرىك اح­مەتوۆتىڭ جۇمىس ساپارىنىڭ نەگىزگى ماق­ساتى دا وسى بولعان سىڭايلى. ول ششۋ­چە-بۋراباي كۋرورتتىق ايماعىندا سۋلاردىڭ تارتىلۋىن ءوز كوزىمەن كورىپ، اتالعان ءما­سە­لەنى ارنايى كەڭەستە جان-جاقتى تالقىلاپ شىق­تى. ساپار بارىسىندا ۆيتسە-پرەمەر قور­شاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى نۇرلان قاپ­پاروۆقا كۋرورتتىق ايماقتاعى كول­دەر­دىڭ تارتىلۋىن جان-جاقتى زەرتتەپ، ار­نايى ساراپتامادان وتكىزۋدى تاپسىردى.

اۆتور: ارمان اسقار، استانا

«الاش ايناسى» گازەتى

عاسىر ناۋبەتى

قىزىل يمپەريانىڭ سولاقاي ساياساتى حالقىمىزدى قانسىراتىپ كەتكەنi تاريحتان بەلگiلi. 30-شى جىلدارداعى قاندى قىرعىندا جازىقسىز جاپا شەككەن اسىل ازاماتتاردىڭ ۇرپاقتارى ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان بەرi اتا-بابالارىنىڭ جالعىز وققا بايلانىپ كەتكەن تالايلى تاعدىرلارىنا جوقشى بولىپ سۇراۋ سالۋدا.
ساۋلەتتى ەلمىن دەپ سارى دالاعا سا-ۋىن ايتساق تا، كەشەگى وتكەن ناۋبەتتەردىڭ نالا-مۇڭى جادىمىزدان وشكەن جوق. سول ءبىر ناۋبەت كەزەڭنىڭ ءتىلسىز كۋاسىندەي اقسوراڭنىڭ ادىرلارى دا ءۇنسىز جاتىر. قىزىل يمپەريانىڭ تۇسىندا بيلىك باسىنا كەلگەن تەكسىزدەردىڭ قاراپايىم حالىققا جاساعان زورلىق-قياناتىن ەستىگەندە، توبە شاشىڭ تىك تۇرادى.
قولىما بيلىك ءتيدى ەكەن دەپ ءوزىنىڭ اۋىلداسىن وققا بايلاعان شولاق بەلسەندىلەردىڭ قانقۇيلى ءىس-ارەكەتىنىڭ ءبىر ۇشىعى بۇگىن ءۇنسىز جاتقان اقسوراڭنىڭ كۇيگەن ساي دەگەن جەرىندە ورىن العان.
قوينىندا قانشا ادامنىڭ جاتقانى بەلگىسىز، بىراق كۇيگەن ساي كۇيىنىپ، قۇلازىپ جاتقانداي كورىندى ماعان. بۇل جەردە اتىلعاندار كارسوننىڭ ىشىندەگى قۇلنازار ۇرپاقتارى ەكەن بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا. جازۋشىلار وداعىنىڭ باسقارما مۇشەسى كامەل جۇنىستەگىنىڭ مۇرىندىق بولۋىمەن كۇيگەن سايعا كيگىز ءۇي تىگىلىپ، قۇربان بولعانداردىڭ ەسىمدەرى جازىلعان كوك تاس قويىلىپ، اس بەرىلدى. بەلگى تاستىڭ قويىلۋىنا اكەلى-بالالى شاكارىم، ءماجيت وماروۆ سەبەپشى. بۇل جەردە ادام اتىلعانىن كەزىندە سول وقيعانىڭ كوزى ءتىرى كۋاسى بولعان مارقۇم امانجان قۇنانبايۇلى اقساقالدىڭ ايتۋىمەن 1989 جىلى دەرەكتى فيلم تۇسىرگەن كامەل جۇنىستەگىنىڭ سول ناۋبەتكە بايلانىستى ولشەۋسىز ەڭبەگىنەن كورىپ-بىلدىك. سول كەزدەرى كومسومول مۇشەسى بولعان امانجان اقساقال توپتاپ كىسى اتىلعان جەردى دە، «توقتابەك كوڭىندەگى» 37 ادام قامالعان تاس قورانى دا كوزى تىرىسىندە كورسەتىپ كەتكەن ەكەن. بەينەفيلمنەن سول ءبىر سۇرقاي زاماننىڭ سۇمدىعىن ساقالىنان تارام-تارام جاس اعىپ تۇرىپ ايتقان امانجان اقساقالدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداعان جۇرتتىڭ قايىسپاعانى قالمادى.
الىس، جاقىن جەرلەردەگى قۇلنازار ۇرپاقتارى ات ارىلتىپ كەلىپ، بابالارىنا تاعزىم ەتتى. تالاي وقتىڭ داۋىسىنا كۋا بولعان كۇيگەن ساي كۇڭىرەنىپ تۇر. ۇكىمەتتىڭ وعى شىعىن بولماسىن دەپ 8-9 ادامدى قوساقتاپ اتقانىنا دا، قازاقتان ۇرپاق قالماسىن دەپ، بەسىكتەن بەلى شىقپاعان ءبىر جارىم جاسار بالانى شەيت قىلعانىنا دا وسى جەر كۋا. جان تۇرشىگىپ، جاعاڭدى ۇستايتىن جايت - ايەل انانىڭ تىرىدەي ءتوسىن كەسكەنى. وسى وقيعاننىڭ بارلىعى كامەل جۇنىستەگىنىڭ «اپات» رومانىندا قامتىلعان. قايران مومىن قازاعىم-اي، قانىشەرلەرگە جازىقسىز قور بولعان.
كامەل جۇنىستەگىنىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنە ايتقان قاندى قىرعىننىڭ قاتۋلى اڭگىمەسى قان جىلاتتى جۇرەكتى. ش.وماروۆتىڭ بابالارىنا جاساعان قۇرمەتىنە كوپشىلىك ريزاشىلىق ءبىلدىردى. ارينە، «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەندى ماقسات تۇتقان بۇل اقساقالدىڭ ۇرپاققا ۇلگى بولار ءىسى كوپ. جازىقسىز جاپا شەككەندەردى ەسكە الىپ، بەلگى تاس قويۋعا ارنالعان بۇل جيىندا ارداگەر تەمىرجولشى، قالامگەر سەرىك سماعۇلوۆ پەن جاسىنان ەل تاريحىنا ەلەڭدەپ، قۇلاعىن ءتۇرىپ وسكەن بالتاباي يگەنۇلى كونەكوز قاريالاردان ەستىپ، بىلگەندەرىن ورتاعا سالدى.تالاي شەرلى اڭگىمەنىڭ كۋاسى بولدىق. تاريحى سان كىتاپقا جۇك بولاتىن سول زوبالاڭ جىلدار شىندىعىن كەيىنگى ۇرپاقتىڭ بىلۋىنە سەپتەسكەن ەل ازاماتتارىنا جينالعان كوپشىلىك اعىنان جارىلىپ، العىستارىن ايتتى.
تاعدىرى جالعىز وققا بايلا­نىپ،­تەك­سىز­دەر­دىڭ قولىنان قازا بولعانداردىڭ رۋحىنا قاراعاندى قالاسىنداعى ورتالىق مەشىتتىڭ باس يمامى، امانجان اقساقالدىڭ نەمەرەسى ورمانبەت بولاتۇلى دۇعا باعىشتاپ، جينالعان كوپشىلىك قول جايىپ، بەت سيپاستى. قۇربانداردى ەسكە الۋعا ارنالعان جيىنعا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ابىلسەيىت قاۋىمباەۆ ارنايى كەلىپ قاتىستى.
جالعىز وققا بايلانىپ، جازىقسىز قۇربان بولعاندار جاتقان كۇيگەن سايدىڭ كۇن باتىس جاعىنداعى قوس دوڭعال مەن وڭتۇستىگىنەن مەنمۇندالاپ كورىنگەن نايزاكەسكەن بيىگى دە تاريح پاراعىنا اينالعان سول ءبىر سۇمدىققا ءۇنسىز لاعنەت ايتقانداي الىستان قاراۋىتادى. اقسوراڭنىڭ قۇلان جورىتقان قۇبا بەلدەرى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ورىن العان تاسىر ساياساتتىڭ امىرىنەن جازىقسىز قۇربان بولعانداردىڭ تالايلى تاعدىرىنا نالىعانداي قۇلازي قالىپتى. اق دالا، ايقاي دۇنيە ءىشىن تارتىپ وكسىپ جاتقانداي...

جاناس مۇقاش
قاراعاندى وبلىسى،
شەت اۋدانى

«تۇركىستان» گازەتى