استانا. 2 شىلدە. قازاقپارات - 1867 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاق دالاسىنا ساياحات جاساعان ورىس قىلقالامىنىڭ شەبەرi, الەمگە ايگiلi سۋرەتشi ۆەرەششاگين ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى كرەجانوۆسكيدiڭ كەڭەسiمەن ىرعىزدا بiر جەتi ايالدادى.

ىرعىز اسكەري بەكiنiسiنiڭ كومەندانتى، پولكوۆنيك ميحايلوۆ سۋرەتشiنi ىرعىز ءوڭiرiن جايلايتىن المات توبابەرگەنۇلىنىڭ اۋىلىنا الىپ بارعان. ۆەرەششاگين ءوزiنiڭ كۇندەلiگiندە شىعىستا وقىپ-ۇيرەنۋدiڭ ەركiن، جايباراقات تا شەبەر بولعاندىعىن جازادى. سۋرەتشiنiڭ «پاريج مانساردىن كيiز ۇيگە، فرانتسۋز سۋسىنىن قىمىزعا الماستىردىم» دەپ تامسانا جازاتىنى وسى كەزدەن باستالعان ەدi.

پاتشالى رەسەيدiڭ جەرگiلiكتi قولشوقپارلارى پايعامبار جاسىنا كەلگەن المات توبابەرگەنۇلىنىڭ اۋىلىن بەكەر تاڭداعان جوق. ءۇش جۇزگە اتى ءمالiم المات ساردار پاتشا ۇكiمەتi ءۇشiن دە ەرەكشە سىيلى ازامات بولاتىن. بۇل كەزدە المات ساردار №31 ديستانتسيانىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارىپ ءجۇردi, دەپ جازادى «الماتى اقشامى» باسىلىمىندا جۋرناليست انۋاربەك اۋەلبەك.

استانا. 2 شىلدە. قازاقپارات - 1867 جىلدىڭ ماۋسىمىندا قازاق دالاسىنا ساياحات جاساعان ورىس قىلقالامىنىڭ شەبەرi, الەمگە ايگiلi سۋرەتشi ۆەرەششاگين ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى كرەجانوۆسكيدiڭ كەڭەسiمەن ىرعىزدا بiر جەتi ايالدادى.

ىرعىز اسكەري بەكiنiسiنiڭ كومەندانتى، پولكوۆنيك ميحايلوۆ سۋرەتشiنi ىرعىز ءوڭiرiن جايلايتىن المات توبابەرگەنۇلىنىڭ اۋىلىنا الىپ بارعان. ۆەرەششاگين ءوزiنiڭ كۇندەلiگiندە شىعىستا وقىپ-ۇيرەنۋدiڭ ەركiن، جايباراقات تا شەبەر بولعاندىعىن جازادى. سۋرەتشiنiڭ «پاريج مانساردىن كيiز ۇيگە، فرانتسۋز سۋسىنىن قىمىزعا الماستىردىم» دەپ تامسانا جازاتىنى وسى كەزدەن باستالعان ەدi.

پاتشالى رەسەيدiڭ جەرگiلiكتi قولشوقپارلارى پايعامبار جاسىنا كەلگەن المات توبابەرگەنۇلىنىڭ اۋىلىن بەكەر تاڭداعان جوق. ءۇش جۇزگە اتى ءمالiم المات ساردار پاتشا ۇكiمەتi ءۇشiن دە ەرەكشە سىيلى ازامات بولاتىن. بۇل كەزدە المات ساردار №31 ديستانتسيانىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارىپ ءجۇردi, دەپ جازادى «الماتى اقشامى» باسىلىمىندا جۋرناليست انۋاربەك اۋەلبەك.

- 1830 جىلدان باستاپ جىمىسقى وتارشىلدىق ساياسات جۇزەگە اسا باستاعان بولاتىن. سول ۋاقىتتاردا ىرعىزعا دا بەكەت سالىندى. وسى بەكەت بويىنشا حالىقتى ۇستاپ تۇرۋ جانە ونى قورعاۋ ماقساتتارى بويىنشا جاۋاپتى المات توبابەرگەنۇلى بولدى. ءوز حالقىنىڭ اراسىنا باسقا ۇلتتاردى كiرگiزبەۋ ماقساتىن بەرiك ۇستانا بiلگەن المات ساردار از iس تىندىرعان جوق. مىسالى، 1861 جىلعى رەفورمادان كەيiن وتارشىلدىق دەندەي تۇسكەنiمەن، سىرتتان كەلەتiن كەلiمسەكتەر ىرعىزعا تابان تiرەي المادى. مۇنىڭ ءوزi المات سارداردىڭ ەڭبەگiنiڭ جەمiسi ەدi, - دەيدi المات توبابەرگەنۇلىنىڭ ۇرپاعى وراز سارباسوۆ.

1844 جىلدىڭ باسىندا رەسەي پاتشاسى نيكولاي-1-نiڭ قازاق دالاسىنا بەكiنiستەر سالۋ تۋرالى جارلىعى قابىلدانعان. وندا ىرعىز بەن تورعاي وزەندەرiنiڭ بويىنان ەكi بەكiنiس سالىپ، ونى كۇشەيتۋ قاجەتتiگi ايتىلدى. وتارلاۋ ساياساتىن ودان ءارi جۇرگiزۋدi كوزدەگەن پاتشا ۇكiمەتi ەكi باعىتتا جۇمىس iستەدi. بiرiنشiسi, اياعى جەتiپ، بەكiنiس سالعان ايماقتارداعى حالىق نارازىلىعىن باسىپ-جانشىپ وتىرۋ بولسا، ەكiنشiسi ارى قاراي جىلجىپ ورتا ازيا ەلدەرiنە قول سوزۋ ەدi. مiنە، وسى ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ iشكi حال-جايىن بiلۋ، ولاردان ءتۇرلi اقپارات الۋ جۇمىستارىنا بەلسەنە ارالاسقانى ءۇشiن المات ساردار پاتشالى رەسەي تاراپىنان ماراپاتتالىپ، ءۇش رەت مەدال العان.

المات سارداردىڭ باستى ماقساتى - ەلiنiڭ تىنىشتىعىن ساقتاپ، ىنتىماق-بiرلiگiن نىعايتۋ بولعان. بۇل ورايدا ول ونەر-بiلiمi دامىعان الپاۋىت رەسەيمەن تiل تابىسا جۇمىس iستەۋدەن باسقا قايران جوق ەكەنiن بiلدi. ۋاقىت تىنىسىن تەرەڭ ءتۇسiندi. تاياۋ جەردە تۇرعان ۇلى كۇشكە قارسى تۇرۋدى حالىقتى قۇرباندىققا شالۋ دەپ بiلگەن.

- سول كەزەڭدە وسكەن-ونگەن ۇرپاق بولعان سوڭ، ورىستىڭ ساياساتىن تەرەڭ ءتۇسiنiپ، المات ساردار جالاڭ قىلىش، نايزامەن ولاردىڭ اسكەرiنە توتەپ بەرە المايتىنىن، تەك قانا ءادiس-ايلامەن حالىقتى امان الىپ قالۋعا بولاتىنىن بiلگەن. حورۋنجي بولعان، ەل اراسىندا «جارتى پاتشا» اتانعان ول ءوزiنiڭ پاتشا ۇكiمەتiنەن العان شەن-شەكپەنiن پايدالانا وتىرىپ، وزiنە قاراستى ايماقتاعى ەل مەن جەردi قورعاۋعا كۇش سالدى. ءوزiنiڭ قىزمەتiن، بەدەلiن ارقا تۇتىپ، سول ايماقتاعى جۇرتتى وتىرىقشىلدىققا اينالدىرعان. 1841 جىلى المات توبابەرگەنۇلى گۋبەرناتورعا ءوزiنiڭ ءمورiن باسىپ تۇرىپ جازعان حاتىندا ىرعىز وزەنiنiڭ تارتىلىپ، سۋدىڭ بولماۋىنا بايلانىستى ارىق قازىپ، سۋ جۇرگiزۋ قاجەتتiگiن ايتقان، - دەيدi زەرتتەۋشi-جۋرناليست تىنىشبەك دايراباي.

پاتشالى رەسەي ۇكiمەتi المات سارداردى تىڭشىلىق ماقساتتا كوپ پايدالاندى. مۇنداي استىرتىن شارۋا الماتتىڭ عانا قولىنان كەلەتiنiن ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنا اعا سۇلتان دوسەت نۇرالىۇلى ايتقان ەدi. شەكارا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى گەنتس الماتتى ورىنبورعا ارنايى شاقىرىپ، سىناقتان وتكiزەدi. ءسويتiپ، 1834 جىلدان 1846 جىلعا دەيiنگi ارالىقتا ورىس ەلشiلiگi الماتتى قۇپيا تاپسىرمالارمەن قوقان، بۇقار، حيۋا حاندىقتارىنا قايتا-قايتا جiبەرiپ وتىرعان. ونىڭ 1845 جىلى 10-قاراشادا باستالعان ساپارى ەڭ قاۋiپتi ساپار بولاتىن. بۇل جولى بۇقارداعى 60 ورىس تۇتقىنىن بوساتۋ ماقساتى كوزدەلگەن ەدi. ون بiر جىلدىڭ iشiندە بۇقاردا سەگiز رەت بولۋى المات توبابەرگەنۇلىنا اۋىر تيگەن. ونداعى كوپ ادامداردىڭ تانىس بولىپ قالۋى اسا قاۋiپتi ەدi.

المات زامانى تۇلكi بولعان سوڭ، تازى بولىپ شالۋعا تالپىنعان. ول ورىس ۇكiمەتiنە ادال قىزمەت ەتە ءجۇرiپ، ءوز ەلi, ءوز جەرiنiڭ قام-قارەكەتiن ەستەن شىعارمادى. تiپتi, سول كەزەڭدە تۇتاس قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇددەسiن ويلاپ ازاتتىق ءۇشiن ارپالىسقان كەڭەسارىنىڭ وزiمەن قارىم-قاتىناس جاساپ، استىرتىن جۇمىس جۇرگiزiپ وتىرعان.

- «جۇلدىز» جۋرنالىندا شىققان بەلگiلi ادەبيەتشi, زەرتتەۋشi قۋانىش احمەتوۆتىڭ «تارلان تۇلپار iزدەرi» دەگەن ماقالاسىندا ومبى مۇراعاتىنان تابىلعان دەرەكتەر بويىنشا المات توبابەرگەنۇلى 1845 جىلى كەنەسارىنىڭ بايبiشەسi كۇنiمجاندى ورىس وفيتسەرلەرiنiڭ قولىنان كەلiسiپ بوساتىپ، وزiنە اپارىپ تاپسىرعانىن ايتادى. بۇل المات سارداردىڭ كەنەسارىمەن ۇنەمi بايلانىستى بولعانىن ايعاقتايتىن نارسە، - دەيدi زەرتتەۋشi تىنىشبەك دايراباي.

قازاقتىڭ جاۋى ول كەزدە دە از ەمەس ەدi. ون سەگiزiنشi عاسىردىڭ اياعى مەن ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىندا ورتا ازيا حاندىقتارى كiشi ءجۇز بەتكەيiنە، سىردىڭ تەرiستiگiنە، قاراتاۋ، جەتiسۋ بويلارىنا جيi شاپقىنشىلىق جاساپ، ءزابiر-جاپا شەكتiرiپ وتىرعان. مالىن ايداپ كەتiپ بازاردا ساتقان، قىز-كەلiنشەكتەرiن زورلاپ كۇندiككە سالعان. ۇزاق جىلدار بويى ورىن الىپ كەلگەن مۇنداي قيانات قازاقتى ورىسقا بiر تابان جاقىنداتا تۇسكەن ەدi. ەل-جۇرتتىڭ العاشىندا ورىستان ات-تونىن الا قاشپاعانى دا سوندىقتان بولاتىن. 60 ورىستى قۇلدىقتان قۇتقارعان المات ساردار اننا لەنتاسىنا تاعىلعان مەدالمەن ماراپاتتالىپ، بولات قىلىشتى سىيعا الادى.

-بۇقار حاندىعىنا بiرنەشە رەت بارعان، بiردە پاداشى، بiردە ديۋانا، بiردە مولدا بولىپ ءجۇرiپ، ورىستىڭ كارنەت ايتوۆ باستاعان الپىس ادامىن قۇتقارۋدىڭ جولدارىن iزدەگەن. بۇقار بازارىندا ءجۇرiپ، بارلاپ-باقىلاپ، اقىرى ولاردى قۇتقارىپ الادى. بۇل تۋرالى 1834 جىلى جازىلعان بيتكەۆيچتiڭ، 1836 جىلى جازىلعان دەميزوننىڭ ەڭبەكتەرiندە بار. «بۇقار حاندىعىنىڭ تاريحى» دەگەن كiتاپتان وسىلاردى كورۋگە بولادى، - دەيدi تىنىشبەك دايراباي ءوز ءسوزiن ايعاقتاي ءتۇسiپ.

بiرەۋگە جاماندىق جاساساڭىز دا، جاقسىلىق جاساسىڭىز دا الدىڭىزدان شىعادى. المات توبابەرگەنۇلىنىڭ ەل-جۇرتقا جاساعان جاقسىلىعى ۇنەمi الدىنان شىعىپ تۇرعان. تiپتi, ونىڭ بالاسى سامۇرات 1905 جىلى ومبىعا قۇرىلتايعا بارعاندا، ۆاسيلي اتتى ورىس ازاماتى كەلiپ سالەم بەرiپ، ۇلكەن ريزاشىلىق بiلدiرەدi. بۇل باياعى المات توبابەرگەنۇلى قۇلدىقتان قۇتقارعان يۆان بوچاروۆتىڭ نەمەرەسi ەدi.