بۇگىن اتىراۋ قالاسىندا «ۇلىق ۇلىس – التىن وردا» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا باستالدى. وعان قازاقستان، اقش، رەسەي، ۋكراينا، تۇركيا مەن باشقۇرتستاننان تاريحشىلار، زەرتتەۋشىلەر مەن ادەبيەتشىلەر قاتىسۋدا. ءبىز اتالعان كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قارۋ-جاراق زەرتتەۋشىسى قاليوللا ساماتۇلى احمەتجاننىڭ زەرتتەۋىن Abai.kz وقىرماندارىنا ۇسىنباقپىز.

التىن وردانىڭ اسكەري رامىزدەرى
(بەينەلەۋ دەرەككوزدەرى بويىنشا)

التىن وردا كەزەڭىندەگى اسكەري بەلگىلەردىڭ - تۋلاردىڭ، بايراقتاردىڭ، جالاۋلاردىڭ تۇرلەرىن، ولاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى جانە پىشىندەرىن زەرتتەۋ بۇگىنگى كۇندە وزەكتى عىلىمي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. وكىنىشكە وراي، التىن وردا كەزەڭىنە جاتاتىن ناقتى تۋلار مەن بايراقتاردىڭ بىزگە جەتكەن، ساقتالعان ۇلگىلەرى جوق. جازبا دەرەككوزدەرىندە دە ول تۋرالى ناقتىلى مالىمەتتەردى كەزدەستىرە المايمىز. سوندىقتان التىن وردا مەملەكەتىندە قولدانىلعان اسكەري رامىزدەرىنىڭ تۇرلەرى مەن فورمالارىن زەرتتەۋدە تاريحي دەرەككوزدەرى رەتىندە، اقپاراتتىق مۇمكىندىگى مول بەينەلىك ماتەريالداردىڭ ماڭىزى وتە زور. بۇل تاقىرىپتى زەرتتەۋ بارىسىندا ءبىز شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن ايماقتار مەن حالىقتاردىڭ، سونىمەن بىرگە جوشى ۇلىسىمەن، التىن وردامەن ءتۇرلى اسكەري قاتىناستا بولعان ەلدەر مەن حالىقتاردىڭ دا بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن پايدالاندىق.

تاقىرىپتى زەرتتەۋدە بەينەلىك دەرەككوزدەرى رەتىندە «بەينەلى جىلنامالار جيناعى (ليتسەۆوي لەتوپيسنىي سۆود)»، «ماماي شاپقىنى تۋرالى اڭىز (سكازانيە و مامەۆوم پوبويششە)» جانە تاعى دا باسقا ورتاعاسىرلىق ورىس جىلنامالارىنا سالىنعان مينياتيۋرالار قولدانىلدى. ورتاعاسىرلىق ورىس مينياتيۋرالارىن زەرتتەگەن عالىم ا.ۆ.ارتسيحوۆسكي مينياتيۋرالاردى سالعان سۋرەتشىلەردىڭ ومىردە قولدانىستا بولعان ەرتەدەگى زاتتاردى ناقتىلى بەينەلەنگەنىنە سەنىممەن قاراۋعا بولاتىنىن جازعان ەدى [ارتسيحوۆسكي، 1944, س. 3]. اسىرەسە XIV-XV عاسىرلارداعى اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىندەگى تاريحي جازبا ەسكەرتكىشتەرگە سالىنعان شىعىس (قىتاي، تۇرىك، يران، ورتا ازيا) مينياتيۋرالارىندا اسكەري رامىزدەردىڭ بەينەلەنۋى رەالدىق سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى [ۆوستوچنايا مينياتيۋرا، 1980; پولياكوۆا، راحيموۆا، 1987; پۋگاچەنكوۆا، گالەركينا، 1979; Persian painting, 1977; Figurative Art in Medieval Islam, 2004; The Life and Times of Genghis Khan, 1970].  سونىمەن بىرگە ءXIىى عاسىردا رۋس، باتىس ەۋروپا جەرلەرىنە جاسالعان مونعول شاپقىنشىلىق جورىقتارى كورىنىس تاپقان ورتاعاسىرلىق ەۋروپا حرونيكالارىنا سالىنعان مينياتيۋرالار نۇسقالارى دەرەكتىك نەگىز بولدى. بۇل بەينەلىك دەرەككوزدەرىندە نەگىزىنەن جوشى ۇلىسى، التىن وردا اسكەرىنىڭ جاۋلاپ الۋ جورىقتارى، اسكەرلەردىڭ شايقاستارى، شايقاسۋشى ارميالاردىڭ قارسى تۇرۋ كورىنىستەرى، جاۋىنگەرلىك جەكپە-جەكتەرى بەينەلەنگەندىكتەن اسكەرلەردىڭ ايىرۋ بەلگىلەرى بولعان جاۋىنگەرلىك اتريبۋتتارى، سوعىس رامىزدەرى مىندەتتى تۇردە كورسەتىلىپ وتىرادى. بۇل مول بەينەلىك ماتەريالداردى ءوزارا سالىستىرا، سالعاستىرا زەردەلەۋ، تەرەڭدەپ تالداۋ التىن وردا (جوشى ۇلىسى) ءداۋىرىنىڭ اسكەري رامىزدەرىنىڭ الۋان تۇرلەرىن، ولاردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. اۋىزشا جانە جازباشا مالىمەتتەر قوسىمشا دەرەكتەر رەتىندە پايدالانىلدى.

ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە ءبىز التىن وردا كەزەڭىندەگى اسكەري سيمۆوليكانىڭ ءۇش ءتۇرىن كورەمىز - تۋ، بايراق جانە جالاۋ.

تۋ. ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە ءجيى بەينەلەنگەن اسكەري ءرامىز - تۋ. تۋدىڭ نەگىزگى بولىگى – جەلەگى. بەينەلەۋ ماتەريالدارىنا سۇيەنسەك، التىنوردالىق اسكەري تۋلاردى جەلەگىنىڭ ءپىشىنى بويىنشا بىرنەشە تۇرگە بولۋگە بولادى: ءۇشبۇرىشتى ءپىشىندى تۋ، ءتورتبۇرىشتى ءپىشىندى تۋ، بىرنەشە قۇيرىقتى تۋلار. بۇل ءۇش ءتۇردىڭ وزىندىك كوپتەگەن تۇرلىك نۇسقالارى بار.

1-سۋرەت. ءۇشبۇرىشتى جەلەكتى تۋلار. 1-3,5) ءۇشبۇرىشتى التىن وردا تۋلارىنىڭ ورىس مينياتيۋرالارىندا بەينەلەنۋى.  XIV-ءXVىى عع. 4) يران مينياتيۋراسىندا بەينەلەنۋى. XIV ع. 6) قىپشاق بالبال تاسىندا بەينەلەنگەن ءۇشبۇرىشتى تۋ. XIV ع. 7) يران مينياتيۋراسىندا بەنەلەنگەن ءۇشبۇرىش جەلەكتى تۋ. XIV-XV عع.

ءۇشبۇرىشتى تۋلاردىڭ بىرنەشە نۇسقالارى بار. ءبىرىنشىسى - ءبىر ءتۇستى جەلەكتى تۋ (1-سۋرەت.). ءۇشبۇرىشتى جەلەگى بار التىنوردالىق تۋلار ورتاعاسىرلىق ورىس مينياتيۋرالارىندا (1-سۋرەت، 1-3,5), يران مينياتيۋراسىندا (1-سۋرەت، 4) بەينەلەنگەن. ولارداعى جەلەكتىڭ ۇزىندىعى مەن بيىكتىگىنىڭ قاتىناسى 1ح3 نەمەسە 1ح2. قىپشاق تاس ءمۇسىنىنىڭ ارتقى جاعىنداعى ءۇشبۇرىشتى جەلەكتى تۋدىڭ بەينەسى (1-سۋرەت، 6), ورتا ازيا مەن يران مينياتيۋرالارىندا مۇنداي جەلەكتەرى بار تۋلاردىڭ بەينەلەنۋى (1-سۋرەت، 7), تۋدىڭ بۇل ءتۇرى XIV-XV عاسىر ءۇشىن شىعىستا ءداستۇرلى فورما بولعاندىعىن كورسەتەدى.

التىنوردالىق ءۇشبۇرىشتى تۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى - ءبىر نەمەسە ەكى ءتۇستى، ءبىر-بىرىنە قوسىلعان ەكى ءۇشبۇرىشتى جەلەگى بار تۋ. وسىنداي التىنوردالىق تۋدى باتۋ حاننىڭ سۋزدالدى جاۋلاپ الۋىن بەينەلەيتىن ورتاعاسىرلىق ورىس مينياتيۋراسىنان كورەمىز (2-سۋرەت، 1). تۋ جەلەگىنىڭ بۇل ءتۇرى دە ورتاعاسىردا شىعىستا كەڭ تارالعان تۋ ءپىشىنى بولدى.  تۋدىڭ بۇل فورماسى ورتاعاسىرلىق شىعىس مينياتيۋرالارىندا دا بەينەلەنەدى (3-سۋرەت، 2). تۋ جەلەگىنىڭ بۇل تۇرىنەن كەيىن ۇشى ەكى ءۇشبۇرىشتى بولىككە بولىنگەن تۋ جەلەگى پايدا بولعان بولۋ كەرەك. ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە التىنوردالىق تۋدىڭ ونداي تۇرلەرىن دە كورەمىز (2-سۋرەت، 3-5).

2-سۋرەت. ءۇشبۇرىشتى ەكى جەلەگى بار تۋلار. 1,3) ەكى ءۇشبۇرىشتى جەلەكتى التىن وردا تۋى. ورتاعاسىرلىق ورىس مينياتيۋراسىنان. 2) يران مينياتيۋراسىندا بەينەلەنگەن ءۇشبۇرىشتى ەكى جەلەكتى تۋ. XV ع. 3,4) جەلەكتىڭ ۇشتارى ەكى ۇشبۇرىشقا بولىنگەن التىن وردالىق اسكەري تۋلار. ورت عاسىرلىق ورىس مينياتيۋرالارىنان.

ءۇشبۇرىشتى جەلەكتى تۋدىڭ ءۇشىنشى نۇسقاسى – جەلەگىندە ساپ جاعىندا ءتورتبۇرىشتى، بىرنەشە ءتۇستى تىك جولاقتار تىگىلگەن  تۋ (3-سۋرەت). التىنوردالىق تۋدىڭ بۇل ءتۇرى ورىس مينياتيۋرالارىندا ءجيى بەينەلەنەدى (3-سۋرەت، 1-6,8), ولاردىڭ جەلەكتەرى قىزىل، جاسىل ءتۇستى ماتادان تىگىلگەن. جەلەكتىڭ تىك قوسىمشاسى ادەتتە ەكى-ءۇش سارى جولاقتان تۇرادى. التىن وردا تۋىنىڭ مۇنداي تۇرلەرى ءامىر تەمىر مەن توقتامىش حان اسكەرىنىڭ قارسى تۇرۋىن بەينەلەيتىن ورتاازيالىق مينياتيۋرادا دا بەينەلەنگەن (3-سۋرەت، 7). ءۇشبۇرىشتى جەلەگى جانە تىگىنەن تىگىلگەن ءتۇستى قوسىمشاسى بار تۋلار شىعىس مينياتيۋراسىندا دا ءجيى بەينەلەنەدى (3-سۋرەت، 9). ياعني، تۋدىڭ بۇل ءتۇرى دە شىعىستا كەڭ تارالعان.

3-سۋرەت. جەلەگىندە بىرنەشە ءتۇستى تىك جولاقتارى بار التىنوردالىق تۋلار.1-6,8) ورىس مينياتيۋرالارىنان. XIV-XV ع. 7) ورتاازيالىق مينياتيۋرادان. XIV ع.

9)ورتاعاسىرلىق شىعىس مينياتيۋراسىندا بەينەلەنگەن جەلەگىندە ءتۇستى تىك جولاقتارى بار تۋ. 

التىن وردادا قولدانىلعان اسكەري تۋدىڭ كەلەسى ءتۇرى - ءتورتبۇرىشتى جەلەگى بار تۋ (4-سۋرەت).

4-سۋرەت. تىكبۇرىشتى جەلەگى بار تۋلار.1)ورتاعاسىرلىق ورىس مينياتيۋراسىندا بەينەلەنگەن التىن وردا تۋى.2) كاتالون اتلاسىندا بەينەلەنگەن التىنوردالىق جالاۋ. XIV ع.3-5) ۆەنگر حرونيكاسىنا سالىنعان سۋرەتتەن. XV ع. 6) پەتروگليفتە بەينەلەنگەن ءتورتبۇرىشتى جەلەكتى تۇركى تۋى. ءVىىى ع.

مۇنداي التىن وردانىڭ اسكەري تۋلارى ورىس مينياتيۋرالارىندا (4-سۋرەت، 1), ەۋروپالىق كارتالار (4-سۋرەت، 2) مەن جىلنامالىق حرونيكالارعا سالىنعان سۋرەتتەردە (4-سۋرەت، 3-5) بەينەلەنگەن. بۇل فورماداعى تۋ جەلەگى تۇركى زامانىندا پايدا بولعان، سوندىقتان ونىڭ سۋرەتتەرىن تۇركى پەتروگليفتەرىندە ءجيى كەزدەستىرەمىز (4-سۋرەت، 6).

ءتورتبۇرىشتى جەلەكتى تۋلاردىڭ تاعى ءبىر نۇسقالارى - ءبىر، ەكى نەمەسە ءۇش قۇيرىقتارى بار تۋلار. ءبىرىنشى نۇسقالىق ءتۇرى – ءبىر قۇيرىقتى جەلەكتى تۋ (5-سۋرەت). ادەتتە قۇيرىق تۋدىڭ جوعارعى نەمەسە ورتاڭعى بولىگىنە بەكىتىلەدى.

5-سۋرەت. ءبىر قۇيرىقتى تۋلار.1-2) ەۋروپالىق (1,2) جانە يراندىق (3,4) مينياتيۋرالاردا بەينەلەنگەن التىنوردالىق ءبىر قۇيرىقتى تۋلار. XIV-XV عع. ء5)بىر قۇيرىقتى تۋدىڭ شىعىس مينياتيۋراسىندا بەينەلەنۋى. XIV-XV عع.

مۇنداي جەلەكتى التىنوردالىق تۋلاردى ەۋروپالاق جانە يراندىق مينياتيۋرالاردان كورەمىز (5-سۋرەت، 1-4). ورتاعاسىرلىق شىعىس مينياتيۋرالارىندا مۇنداي جەلەكتى تۋلاردىڭ بەينەلەنۋى بۇل تۋ ءتۇرى رەالدىق ومىردە قولدانىلعانىن كۋالايدى (5-سۋرەت، 5).

التىنوردالىق اسكەري تۋدىڭ كەلەسى ءتۇرى - جەلەكتىڭ جوعارعى، ورتاڭعى جانە تومەنگى بولىكتەرىندە ءۇش قۇيرىعى بار تۋلار (6-سۋرەت).

6- سۋرەت. ءۇش قۇيرىقتى تۋلار.ەۋروپا (1,2) جانە يران (3-5) مينايتيۋرالارىنان، XIV-XV عع.6) ءۇش قۇيرىقتى مونعول تۋى. ءحىح ع.

بۇل نۇسقاداعى التىنوردالىق اسكەري تۋلار ەۋروپالىق (6-سۋرەت، 1-2) جانە شىعىس مينياتيۋرالارىندا بەينەلەنەدى (6-سۋرەت، 3-5). موڭعولداردا تۋدىڭ بۇل ءتۇرى حح عاسىرعا دەيىن ساقتالعان (6-سۋرەت، 6).

التىن وردا تۋلارىنداعى جەلەك تۇستەرى جانە ونداعى بەينەلىك ەمبلەمالار. ونەر ماتەريالدارىندا التىن وردانىڭ اسكەري تۋلارى ءارتۇرلى تۇستەردە بەينەلەنەدى. ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە قىزىل، سارى، جاسىل، كوك، كۇلگىن ءتۇستى تۋلاردى كورۋگە بولادى. كەيدە تۋدىڭ جەلەكتەرى ەكى ءتۇستى ماتادان دا جاسالدى. شايقاس كەزىندە ءارتۇرلى ءتۇستى اسكەري تۋلاردىڭ كوتەرىلۋى جازبا جانە اۋىزشا دەرەكتەردە دە ايتىلادى.

جاسىل، كوگىلدىر، كۇلگىن تۋلار

قوزعالىستان التىنمەن جارقىلدادى...

ءتۇرلى ءتۇستى تۋلار جوعارى سامعاپ،

ولاردىڭ قاۋپىنەن اۋا دا تار بولدى.

[ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ، 1969. س.72,76].

وڭ-سولىن قازاق، قالماق بىردەي ءتۇرىپ،

تۇرار-دى قىزىل –جاسىل تۋ تىگىلىپ.

[ابىلاي حان، 1993, 155 ب.].

التىن وردا سياقتى مەملەكەتتەردى بيلەگەن شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ تۋلارى دا ءارتۇرلى ءتۇستى بولدى. قۇربانعالي حاليدۇلىنىڭ ايتۋىنشا ورىس حاننىڭ تۋى قىزىل بولعان. سوندىقتان ساراي حاندارى قىزىل تۋمەن، شاعاتايلىقتار اق تۋمەن، ۇگەدەي ۇرپاعى كوك تۋمەن ەرەكشەلەنگەن. ۇلى جۇزدە كەيبىر تورە تۇقىمدارى شۇبار تۋمەن ايىرىقشالاندى. ولار قىزىل، اق، جاسىل تۋلى حاندار اۋلەتىمەن تۋىستىق بايلانىستا بولعاندىقتان، بۇل تورە اۋلەتتەرى قىزىل، اق، جاسىل ءتۇستى جولاقتارى بار تۋى يەلەنگەن [حاليد قۇربانعالي، 1992, 103-105,171-174 بب.].

ەمبلەمالار. شىعىستا تۋ جەلەگىنە ءارتۇرلى ەمبلەمالىق بەينەلەر سالىندى. التىن وردا تۋلارىندا كەزدەسەتىن باستى ەمبلەما – بۇل جارتى اي سۋرەتى (7-سۋرەت، 1-4). جارتى اي بەينەسى التىن وردادا يسلامنىڭ قابىلدانۋىمەن پايدا بولعان سياقتى. ورتاعاسىرلىق كاتالون اتلاسىندا بەينەلەنگەن التىنوردالىق جالاۋدا جارتى ايمەن بىرگە شىڭعىس اۋلەتىنىڭ تامعاسى سالىنعان (7-سۋرەت، 5,6).

7-سۋرەت. التىنوردالىق تۋلاردىڭ جەلەگىندە كەزدەسەتىن ەمبلەمالار. 1-4) جارتى اي بەينەسى سالىنعان التىنوردالىق تۋلار. ورتاعاسىرلىق ورىس ميناتيۋرالارىنان. 5,6) جارتى اي جانە شىڭعىستىق اۋلەتتەردىڭ تامعالارى سالىنعان التىن وردا جالاۋى. XIV ع. 7-12) تۋلارداعى اڭدار، جانۋارلار بەينەلەرى. 13-16) التىنوردالىق تۋ جەلەگىنە سالىنعان ءتاج كيگەن ادام باسىنىڭ بەينەسى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا جانە ورىس مينياتيۋرالارىنان. XIV ع.

تۋلاردا ءارتۇرلى جانۋارلار، جىرتقىشتار (ارىستان), جىلاندار (نەمەسە ايداھار) دا ءجيى بەينەلەنەدى. مىسالى، اڭدار بەينەسى سالىنعان التىنوردالىق تۋلاردى ەۋروپالىق مينياتيۋرادا (7-سۋرەت، 7-9), ارىستان، جىلان بەينەلەرى بار تۋلاردى يران مينياتيۋرالارىنان (7-سۋرەت، 10-12) كورەمىز. مونعول شاپقىنشىلىعىنا ارنالعان ەۋروپالىق حرونيكالارعا سالىنعان ميناتيۋرالاردا موڭعولداردىڭ تۋلارىندا ءتاج كيگەن ادام باسى بەينەلەنگەن تۋدى كەزدەستىرەمىز (7-سۋرەت، 13-15), مۇنداي ادامنىڭ باسى ورتاعاسىرلىق ورىس مينياتيۋراسىندا دا بەينەلەنەدى (7-سۋرەت، 16). بۇل شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ بىرەۋىنىڭ تۋى بولۋى ىقتيمال.

بايراق. اسكەري سيمۆوليكانىڭ بۇل ءتۇرى – جوعارعى جاعىندا ۇشتىعى بار، قوداستاردىڭ نەمەسە جىلقىلاردىڭ قۇيرىقتارمەن، شاشاقتارمەن بەزەندىرىلگەن اسكەري بيلىك بەلگىسى بولدى. ونەر ەسكەرتكىشتەرىنىڭ دەرەكتەرى اتتىڭ جانە قوداستىڭ قۇيرىعىنان جاسالعان بايراق شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولعان، كەيىن جەكە ءبولىنىپ شىققان مەملەكەتتەردە قولباسشىنىڭ، حاننىڭ بيلىك اتريبۋتى رەتىندە قولدانىلعانىن كورسەتەدى.

8-سۋرەت. بايراق. 1,2) التىن وردا اسكەرىنىڭ بايراعى. ورتاعاسىرلىق ورىس جىلناماسىنا سالىنعان مينياتيۋرادان. XVI ع. 3-5) حۋلاگۋ حان بيلەگەن يران مەملەكەتىندە قولدانىلعان بايراقتار. يران مينياتيۋرالارىنان. XIV-XV  عع. 6) حۋبۋلاي حان بيلەگەن يۋان مەملەكەتىندەگى قولدانىلعان بايراق. XIV ع. قىتاي سۋرەتىنەن. 7)مونعول جانە قازاق بايراعى.ءحىح ع.

بەينەلىك دەرەكتەر التىن وردادا بايراق جىلقىنىڭ قىلىنان جاسالعانىن، ۇشتىعى نايزا تۇرىندە بولعانىن كۋالايدى، (8-سۋرەت، 1). ونەر دەرەكتەرى بيلىك بەلگىسى رەتىندە مۇنداي بايراق شىڭعىسحان يمپەرياسىنا كىرگەن يران مەملەكەتىندە (8-سۋرەت، 1-5), مونعولدادىڭ يۋان اۋلەتى بيلەگەن قىتاي مەملەكەتىندە (8-سۋرەت، 5) دە قولدانىلعانىن جانە ولاردىڭ فورمالارى بىردەي بولعانىن كۋالايدى. ولاردىڭ تۇستەرى قارا، قىزىل جانە اق ءتۇستى بولىپ، ۇشتىقتارى ءارتۇرلى بولىپ جاسالعان. بايراق بيلىك بەلگىسى رەتىندە كوشپەلى تۇركى-مونعول حالىقتارىندا حح عاسىرعا دەيىن ساقتالىپ كەلدى (8-سۋرەت، 7,8).

ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە اتتىڭ قۇيرىعىنان جاسالعان ۇلكەن شاشاق تۇرىندەگى قىل بايراق كەيبىر التىنوردالىق اسكەري تۋلاردا ۇشتىقتىڭ استىڭعى جاعىندا بەكىتىلگەنى بەينەلەنگەن. بۇل تۋدىڭ جوعارى مارتەبەسىنىڭ بەلگىسى بولۋ كەرەك.

التىن وردا تۋلارى مەن بايراقتارى ۇشتىعىنىڭ فورمالارى. كوشپەلى حالىقتاردا تۋدىڭ، بايراقتىڭ، جالاۋدىڭ ۇشتىقتارى ادەتتە جەزدەن، مىستان جاسالدى، كەيبىرەۋلەرى التىنمەن جالاتىلدى. بەينەلىك ەسكەرتكىشتەردە التىن وردا تۋ، بايراقتارى ۇشتىعىنىڭ ءبىز 4 ءتۇرىن كورەمىز: نايزا ۇشى تۇرىندە، شار تۇرىندە، ورنەكتەلگەن اشىق نەمەسە جابىق گۇل بۇرشىگى تۇرىندە. كۇردەلەنگەن ۇشتىق نۇسقاسىندا بۇل پىشىندەر بىردەي قولدانىلۋى مۇمكىن. ونەر ەسكەرتكىشتەرىندە التىنوردالىق تۋلار كوبىنە نايزا جەبەسى تۇرىندەگى ۇشتىقتارىمەن بەينەلەنەدى. ەجەلگى داۋىردە اسكەري قاسيەتتى رامىزدەردى جاۋىنگەرلىك نايزاعا بەكىتىپ الىپ جۇرگەندىكتەن، نايزا جەبەسى اسكەري تۋ، بايراق ۇشتىعىنىڭ نەگىزگى ءتۇرى بولدى (9-سۋرەت، 1-6).

شار ءتارىزدى ۇشتىقتارى بار التىنوردالىق تۋلار ورىس، ەۋروپالىق مينياتيۋرادا (9-سۋرەت، 7,8), موڭعولداردى بەينەلەيتىن ورتاازيالىق جانە يراندىق منياتيۋرالاردا (9-سۋرەت، 9,10) كورسەتىلگەن. كاتالون اتلاسىندا وسىنداي ۇشتىعى بار التىن وردا جالاۋى قالالىق عيماراتتىڭ ۇستىندە ورنالاسقان (9-سۋرەت، 10). بىراق بۇل اسكەري ءرامىز، تۋ ەمەس، اتلاستا كورسەتىلگەن قالالاردىڭ باتۋ حان بيلىگىندە ەكەنىن كورسەتەتىن جالاۋ.

 9-سۋرەت. التىن وردا تۋلارى جانە بايراقتارى ۇشتىعىنىڭ پىشىندەرى. 1-6) نايزا ۇشى تۇرىندەگى ۇشتىقتار. 7-11) شار تۇرىندەگى ۇشتىق. 12-16) گۇل بۇرشىگى تۇرىندەگى ۇشتىقتار. 18) تۋدىڭ گۇل بۇرشىگى تۇرىندەگى  ۇشتىعى. ءXVىى ع. تۇركيا.

ۇشتىقتىڭ كۇردەلى ءتۇرى - گۇل بۇرشىگى تۇرىندەگى ۇشتىق ءتيپى بولدى، مۇنداي ۇشتىقتى التىنوردالىق تۋلار يران، ورىس مينياتيۋرالارىندا بەينەلەنگەن (9-سۋرەت، 12-14). ورىس مينياتيۋرالارىندا بۇل ۇشتىق ءتۇرى ازداعان شارتتىلىقپەن سالىنعان، بىراق ولاردى يراندىق، ورتاازيالىق مينياتيۋرالارداعى انالوگتارمەن جانە مۋزەيلىك نۇسقالارمەن سالىستىرۋ ارقىلى ونىڭ ءپىشىنىن جاقسى تۇسىنۋگە بولادى (9-سۋرەت، 15-18). ورتا عاسىردا باس كەزىندە تۋ ۇشتىعىنىڭ بۇل ءتيپى شىعىستا كەڭ قولدانىلعان.

سونىمەن ءسوزىمىزدى قورتىندىلايتىن بولساق، بەينەلەۋ دەرەككوزدەرىنىڭ مالىمەتتەرى التىن وردا مەملەكەتىندە اسكەري رامىزدەردىڭ بىرنەشە تۇرلەرى قولدانىلعانىن، ولاردىڭ پىشىندەرى، ۇشتىقتارى شىڭعىسحان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرگەن حالىقتاردىڭ جاۋىنگەرلىك اتريبۋتيكا داستۇرلەرىنىڭ ىقپالىن قابىلداپ، جالپى تۇركى-مونعول، يران حالىقتارىنا ورتاق ءبىر ارنادا  دامىپ، قالىپتاسقانىن كۋالايدى.

ادەبيەتتەر

1. ارتسيحوۆسكي ا.ۆ. درەۆنەرۋسسكايا مينياتيۋرا كاك يستوريچەسكي يستوچنيك. – م.: يزداتەلستۆو مگۋ، 1944. – 214 س.
2. ۆوستوچنايا مينياتيۋرا ۆ سوبراني ينستيتۋتا ۆوستوكوۆەدەنيا يمەني ابۋ رايحان بەرۋني اكادەمي ناۋك ۋزسسر. – تاشكەنت: يزداتەلستۆو ليتەراتۋرى ي يسكۋسستۆا يم. گافۋرا گۋلياما، 1980. - 103 س.
3. پولياكوۆا ە.ا.، راحيموۆا ز.ي. مينياتيۋرا ي ليتەراتۋرا ۆوستوكا: ەۆوليۋتسيا وبرازا چەلوۆەكا /البوم/. – ت.: يزد-ۆو ليت. ي يسكۋسستۆا، 1987. - 288 س.:يل.
4. پۋگاچەنكوۆا گ.، گالەركينا و. مينياتيۋرا سرەدنەي ازي ۆ يزبراننىح وبرازتساح (يز سوۆەتسكيح ي زارۋبەجنىح سوبراني). – م.: يزوبرازيتەلنوە يسكۋسستۆو، 1979. – 208 س. يل.
5. Persian painting.Text by Basil Gray. – London: Skira, 1977. – 190 p.
6. Figurative Art in Medieval Islam and the Riddle of Bihzad of Herat (14665-1535). Michael Barry. - Flammarion, 2004. – 408 p.
7. The Life and Times of Genghis Khan. – London: Hamlin,1970. – 75 p.
8. ماتەريالى پو يستوري كازاحسكيح حانستۆ حV-حVIII ۆەكوۆ. (يزۆلەچەنيا يز پەرسيدسكيح ي تيۋركسكيح سوچينەني). – / سوستاۆيتەلي: س.ك. يبراگيموۆ، ن.ن. مينگۋلوۆ، ك.ا. پيششۋلينا، ۆ. پ. يۋدين. – الما-اتا: ناۋكا كاز سسر، 1969. – 671 س.
9. حاليد قۇربانعالي. تاۋاريح حامسا (بەس تاريح) / اۋد. ب. توتەناەۆ، ا. جولداسوۆ. – الماتى: قازاقستان، 1992.  – 304 ب.
10. ابىلاي حان: تاريحي جىرلار / قازاقستان رەسپۋبليكاسى عىلىم اكادەمياسى م.و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى / قۇراست. س. ءداۋiتوۆ. – الماتى: جازۋشى، 1993. – 416 ب.

قاليوللا احمەتجان،

قارۋ-جاراق زەرتتەۋشىسى، ت.ع.ك.

Abai.kz