بۇگىندە ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ ءسوزى، ياعني ءتىلى ورىسشانىڭ كوشىرمەسىنە اينالىپ بولىپ قالدى. وسىلاي بولارىن جوعارىداعى قولىندا بيلىگى بار كەيبىرەۋلەر بۇدان 20 جىل بۇرىن بىلگەن سياقتى. ولار بۇل سىرعاق ساياساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن بار-جوعى ەكى-اق ءتاسىل جەتكىلىكتى ەكەنىن دە بىرلەسىپ ويلاس­تىرىپ قويعان با دەگەن قاۋپىمىز بار. ول ەكى ءتاسىلدىڭ ءبىرىنشىسى - قازاق تىلىنە قاعاز جۇزىندە مەملەكەتتىك دەگەن اتاق بەرىپ، سودان كەيىن وعان كوشۋگە اسىقپاۋ كەرەك دەپ جۇرتتى الدارقاتا بەرۋ. اۋەلى 4-5 جىل دەپ بەلگىلەنگەن بۇل الدارقاتۋ مىنە، 21 جىلعا سوزىلدى. ەكىنشى جانە ەڭ قاۋىپتى ءتاسىل - قازاقستاننىڭ بۇكىل تەلەارناسىن كۇندىز-ءتۇنى ورىسشا سايراتىپ قويۋ. مىنە، قازىر وعان دا 21 جىل بولدى. قازاقتى قازاقى بەت-بەينەسىنەن، ۇلتتىق نامىسىنان ايىرىپ، اناعان دا مىناعان دا «براتان»، «برات» دەگىزىپ ساناسىزداندىرۋ ءۇشىن الگى ەكى ءتاسىل مولىنان جەتەتىنىن دە سول كەزدە بىلگەندەر جوعارعى جاقتا ءالى ءجۇر. ولاردى قۋ دەسەڭىز دە، ەڭ اقىلدى دانىشپان دەسەڭىز دە ءوز ەركىڭىزدە. سولار جۇرگىزگەن ورەسكەل ساياساتتىڭ سالدارىنان بۇگىنگى قازاقتىڭ اراسىندا ۇلتتىق نامىس­تان ايرىلىپ قالعاندار وراسان كوپ. ارينە، فيزيكانىڭ زاڭى بويىنشا ءبىر دەنە ەكىنشى دەنەگە قانداي كۇشپەن اسەر ەتسە، ول ءدال سونداي قارسىلىققا تاپ بولادى. ءسىرا، ءبىر زارلى اقىننىڭ تىلىمەن ايتقاندا وسى كۇنى:
ەڭ كيەلى كىتابىم بار، ول - قۇران،
اتا-ءداستۇر - سارقىلمايتىن مول مۇرام.
«قازاقستان دەگەن ەلدىڭ يەسى -
تەك قازاق!»- دەپ كۇمبىرلەيدى دومبى­رام، - دەپ ار-نامىستى ات قىپ مىنگەن ازاماتتارى دا، ءالى دە قۇلمىنەزدەن قۇتىلا الماي، قۇتىلۋدى ويلاۋعا پارىق-پاراساتى جەتپەي جاتقان ۇلتىنىڭ ەرتەڭىنە ەرەكشە ءبىر ەرەندىكپەن قارايتىن قاتەپتى قارا نارداي قازاق جاستارى دا جەتەرلىك. ولار التى الاشتىڭ ءبىرى بوپ سانالاتىن قازاعىنىڭ سوڭعى جيىرما ءبىر جىلدا ءتىلىنىڭ دە، ءدىلىنىڭ دە باياعى جالى كۇدىرەيگەن كوك ءبورى كەيپىنە قايتىپ كەلە الماي، جىعىلعان جونىن تىكتەي الماعانىن دا، قارنى تويعانىنا ءماز ءشيبورى قالپىندا قالىپ بارا جاتقانىن دا بىلەدى. بىلسە دە، «ءبورى ارىعىن بىلدىرمەستىڭ» مىسالىمەن ونىسىن سىرتقا سەزدىرگىسى كەلمەيدى. ولار ءوز ەلىنىڭ قازاق ەلى نەمەسە قازاق رەسپۋبليكاسى اتانباي، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اتانۋىنىڭ دا ارجاعىندا قازاققا تۋ سىرتىن بەرىپ تۇرعان ءبىر سىرعاق ساياسات جاتقانىن دا سەزەدى. ولار ەرتەڭگى كۇنگە ۇزدىككەن ءبىر ءۇرزادا ۇمىتپەن قارايدى. جانە ولار ەلدە جۇرگىزىلىپ وتىرعان مىناداي ساياسات جاعدايىندا ونداي كۇن تەك جاراتۋشى يەمىزدىڭ عانا قۇدىرەتىمەن كەلۋى مۇمكىن ەكەنىن دە جاقسى بىلەدى. بۇل - كيەلى يسلام ءدىنىنىڭ «تەك شايتان عانا ءۇمىتسىز» دەگەن دانالىق قاعيداسىنا نەگىزدەلگەن ءۇمىت.
ەندى ءبىر قازاقتار بار. ولاردى وسى زاماننىڭ اسان قايعىسى دەسە دە بولادى. بۇلار كەشەگى ماسكەۋ باسقارعان كەڭەس زامانىندا قازاقتىڭ باسىنا ءۇيىرىلىپ تۇرعان قارا بۇلتتىڭ ءالى دە سەيىلە قويماعانىن، ءالى دە ماسكەۋدىڭ سوياۋداي جەز تىرناقتارى ءبىر بۇيىرىنە قادالىپ تۇرعانىن انىق سەزىنەدى. ولاردى تىڭداساڭ دا، قاراساڭ دا كوڭىلىڭە قاياۋ كىرىپ، قارا زامان قازاققا تاياۋ ەكەن دەپ قالاسىڭ. ول اسان قايعىلار قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك الدىق دەپ جيىرما جىل بويى شۋىلداپ توي-تويلاۋى دا ءوزىن-ءوزى الداۋ، الاڭعاسارلىق، اباي اقساقال ايتقان بەس دۇشپاننىڭ ىشىندەگى «وتىرىك»، «ماقتانشاق»، «بەكەر مال شاشپاق» سياقتى ءۇش دۇشپاننىڭ ءبىر كورىنىسى دەيدى.
ولار ازاتتىق الىپ، ۇستىمە تورقا كيەمىن دەپ ەم، جۇرقا كيدىم، باياعى بابالار ايتقانداي كۇمىسپەن كۇپتەلگەن كوكساۋىردىڭ ورنىنا جۇلىعى جىرتىق كون ەتىك كيدىم، قىزىم كورپەسىن اركىم كوتەرگەن كۇڭ بولدى، ۇلىم اركىمنىڭ ەسىگىن كۇزەتكەن قۇل بولدى، اتا تىلىممەن سويلەسەم ءسوزىمدى شونجار ۇقپايدى، ارۋانام ۇلەكتەن ەمەس قوسپاقتان قايتىن بولدى، ءايمۇيىزدى اق قوشقارىنان ايرىلعان جايلاۋىمدى دوڭىز جايلادى:
قۇلمىنەز بولعان قۇلىنىم،
شاتتىعىن ىزدەپ شەت ەلدەن،
سۇمىراي بولدى سۇلۋىم،
كورپەسىن اركىم كوتەرگەن.
قارايمىن وڭعا، سولعا دا،
كۇڭگىرتتەۋ بوپ تۇر كەلەشەك.
ءبىز كۇتكەن باقىت، سوندا دا
ءدال مىنا باقىت ەمەس ەد، - دەپ كۇڭىرەنەدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

قۇداي كۇڭىرەنگەننەن ساقتاسىن! «ءۇمىتسىز - شايتان عانا»، - دەيىكشى. الايدا، سىرت كوز سىنشى، سەن ءوز ءمىنىڭدى ءوزىڭ بايقاماساڭ دا، قانشا جەردەن بۇركەمەلەپ، جۋىپ-شايساڭ دا، سەنىڭ تيتىمدەي ءمىنىڭدى ۇيىڭنەن ءدام تاتىپ كەتكەن مەيمانىڭ ءاپ دەگەننەن اڭعارىپ كەتەدى. انەبىر جىلى قازاقستانعا كەلىپ، ءبىر-ەكى كۇن جاتا-جاستانا كەتكەن يتالياندىقتىڭ «الەمدەگى مەملەكەت اتاۋلىنى تۇگەلگە جۋىق ارالاپ ءجۇرىپ، ءدال قازاقتار سياقتى ءوز تىلىنەن، بۇكىل بولمىس-بىتىمىنەن ايرىلعان حالىقتى كورگەن ەمەسپىن، - دەپ كەتكەنى تۋرالى تالاي گازەت جازدى. قاراپايىم قيتابان قازاق تا، قابات-قابات ساراي سالىپ، كوركىنە كوز تويمايتىن كولىك اتاۋلىنى مىنگەن كوسەم قازاق تا ەستىدى سول ءسوزدى. مىناۋىمىز ماسقارا ەكەن، ۇيقىدان ويانايىق دەمەك تۇگىل، بۇكىل قازاق قىلپ ەتكەن جوق. اشەيىندە، ءورىستىلدى قازاقتارعا «قازاقستاننان ورىستار كوپ كەتىپ جاتىر عوي، بۇعان نە سەبەپ؟»، «ورىس ءتىلى قاعاجۋ كورە باستادى، بۇنىڭ ارتى نە بولۋى مۇمكىن؟» دەگەن سىڭايداعى ارانداتۋشىلىق ساۋالدار قويىپ ماشىقتانعان كەيبىر ءورىستىلدى گازەتتەرى بۇل تۋرالى ءلام دەگەن دە جوق. بارىنەن دە جانعا باتاتىنى بۇگىنگى قازاقتار بۇدان كەيىن دە ەسىمدى جينايىن دەمەدى. وسىندايدا باياعى جان-جاك رۋسسونىڭ ورىستار تۋرالى ايتقانى ەسكە تۇسەدى. ول ورىس حالقى ەشقاشان وركەنيەتتى بولا المايدى دەي كەلىپ، ونىڭ سەبەبىن بىلايشا دالەلدەمەك بولادى. ءى پەتردىڭ ىستەگەن جاقسى ىستەرى كوپ دەيدى ول. «بىراق ول ەڭ اۋەلى ورىستاردى، ورىس ۇلتىن باستاپقى قالپىنا كەلتىرىپ الماي، ءويتۋدىڭ ورنىنا اعىلشىن، نەمىس سياقتى وزگەلەردىڭ مادەنيەتىن تىقپالاعانى، سولاردى كوپتەپ ەنگىزگەنى زور قاتەلىك بولدى»، - دەيدى. ەگەر سول رۋسسو بۇگىنگى قازاقستاندا جۇرگىزىلىپ جاتقان «وركەنيەتتەندىرۋدى» كورسە، نە دەر ەدى؟ كۇماندى «وركەنيەتتىڭ» سالقىنى ما قايدام، قازىر قازاقتار بالاسىنا قازاقشا ات قويۋدان دا قاشاتىن سياقتى دەگەن كۇپىرلىك ويعا كەتەسىڭ كەيدە. ارينە، بۇل ءوزى قازاق اراسىندا سوناۋ كەڭەس زامانىندا دا شاڭ بەرىپ قالعان ماڭگۇرتتىك قۇبىلىس بولاتىن. سول كەزدەردىڭ وزىندە-اق كەيبىر ەرتىسبايلار ءوزىن - ەگور دەپ، مۇسالار - ميشا، ساۋدابايلار -ساشا، جاقسىبەكتەر - جەنيا، زاعيپالار -زويا دەپ تانىستىرۋدى دارەجە كورەتىن. ولار سول ورىسشا ەسىمدەرىن قولىنىڭ سىرتىنا، ساۋساقتارىنا كوكپەڭبەك قىپ ينەمەن (تاتۋيروۆكا) جازىپ الاتىن. ءتىپتى ءبىر-بىرىنە «كوليا»، «الەشا» دەيتۇعىن. اۋىلداردا سوۆ­حوزبەك، كولحوزبەك، فەرمەباي دەگەن سياقتى «اۋىلشارۋاشىلىق» ەسىمدەر، سوۆەتحان، سوتسيال، اۋدانبەك، كوممۋنار ءتارىزدى «قوعامدىق-فورماتسيالىق» ەسىمدەر، سايلاۋباي، سەزبەك سەكىلدى «ساياسي ءىس-شارالىق» ەسىمدەر تولىپ كەتتى. ۇشار باسى قارا بۇلتتى قاق جارىپ ءوتىپ، ونىڭ ارجاعىنداعى كوك اسپاننىڭ ءتوسىن تۇرتكىلەپ تۇرعان ءوز جەرىندەگى نەبىر زاڭعار شىڭداردى قومسىنىپ، بالاسىنىڭ اتىن ەۆەرەست، ەلبرۋس قويعاندار دا بولدى. اتلانت مۇحيتىنىڭ ارعى بەتىنەن قاشىپ كەلگەن لۋيس كورۆالاننىڭ اتىمەن اتالعان كورۆالان دەگەن جىگىتتى قىزدار «قوربولعان»، «كوربالا» دەپ مازاقتاي بەرگەسىن، الگى بايعۇس تالاي مەكەمەنىڭ تابال­دىرىعىن توزدىرىپ ءجۇرىپ، ازەر دەگەندە قورعانبەك اتاندى. ءستاليننىڭ قاندى قانجار ساياساتى قىلكەڭىردەككە تاقالىپ تۇرعان قارا زاماننىڭ وزىندە بۇكىل ءماجىلىس، ءماسليحاتتى تەك قازاق تىلىندە وتكىزۋ كەرەك دەپ ۇرانداعان، قازاقتىڭ ءتىلىن، ءدىنىن، سالت-ءداستۇرىن، ۇلتتىق تاربيەسىن ساف كۇيىندە ساقتاۋ ءۇشىن جان الىپ، جان بەرىپ ارپالىسقان، سول ءۇشىن حالىق جاۋى اتانىپ، اتىلىپ كەتكەن ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆپەن اتتاس بولىپ جۇرمەيمىن دەپ ۇزاقباي دەگەن ەسىمىن وزگەرتكەن ادام دا بار دەيدى. كەيبىر دوكەيلەر بالاسىنىڭ اتىن ءبىرى ەرنست، ءبىرى تەلمان قويدى. بۇرىنعىنىڭ تولە، قازبەك، ايتەكە، سارتاي، جەتەس، مايقى، موڭكە سەكىلدى بيلەردىڭ اتىن قويۋ ارتتا قالۋشىلىق بوپ سانالدى. ولاردىڭ ورنىنا پاتريسپەن تيتولار تۋىپ، بۇگىندە ساقالى جوق اقساقالدارعا اينالدى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن قازاق تەلەارناسىنىڭ ءبىرى ءبىر قازاق وتباسى بالاسىنىڭ ەسىمىن البەرت گور قويىپتى دەپ جاھانعا جار سالدى. ول كەزدە البەرت گور اقش-تىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن ەدى. 2000 جىلى دۇنيەگە كەلگەن ميللەنيۋم، ميلەن، ميلەنا دەگەن قارادومالاق، ءتامپىش تاناۋلار قازىر شاپقىلاپ ءجۇر. بۇل ءۇشىن دە جالپى قازاقتى جازعىرۋ - جالا، كۇنا. ەگەر قانى دا، جانى دا قازاقى ازاماتتار ءجون ايتىپ، سول كەزدە سولار جاڭا مىڭجىلدىق كەلدى دەپ ۇرانداتىپ جاتسا، ەشقايسىسى تاعىنان ءتۇسىپ قالماس ەدى عوي. الدە «كونگرەس حولل» دەگەن ەۋروپاشا اتى بار عيماراتتىڭ ىشىندە قازاقشا «جاڭا عاسىر»، «جاڭا مىڭجىلدىق» دەگەن سوزدەردىڭ ايتىلۋىنىڭ ءوزىن جابايىلىق سانادى ما، كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر سول كەزدە «ميللەنيۋم پاتتي» دەپ ەكى اي بويى ۇلارداي شۋلادى.
ءيا، تۇتاس ءبىر ۇلتتى نە جاعىمپاز، ەلىك­تەگىش ۇلت دەپ، نە ءتۇپ-تۇگەل باسقىنشى، قاناۋ­شى ۇلت دەپ كىنالاۋ اعاتتىق. مىسالى سوناۋ جىلدارى تۇلابويىنان ساموگون مەن ماحوركا مۇڭكىپ، «يا رۋسسكي!»، «يا پرەدستاۆيتەل ۆەليكوگو رۋسسكوگو نارودا» دەپ كەۋدەسىن سابالاپ جۇرگەن ماستاردى تالاي كوردىك. بىراق سوعان قاراپ، بۇكىل حالىقتى الاڭعاسار دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى سول تۇستا كرەملدە «ءبىز ۇلى حالىقپىز!»، «ءبىز باسقالاردى ۇيرەتۋشى حالىقپىز» دەپ ەسىرتىپ قويۋشىلار وتىردى. ماسكەۋ ول ساياساتىنان ءالى دە ايني قويعان جوق. ماسكەۋدەگىلەر بۇگىندە زامان وزگەرىپ، الەم باسقاشا جولعا تۇسە باستاعاسىن ەندى الگى اشىق ۇستەمدىك ساياساتىن وزگەرتىپ، جىمىسقى ساياساتقا، قازاقستاندا ورىستارعا، ورىس تىلىنە قىسىم جاسالىپ جاتىر، ورىستار كوشىپ كەتىپ جاتىر دەگەن سياقتى بايبالام ساياساتقا كوشتى. بۇل اسىرەسە، قازاقستانداعى ءورىستىلدى گازەتتەردە سوڭعى كەزدە وتە ءجيى جاريالاناتىن بولدى. سول ءۇشىن دە قازاقستاندا ورىس مەكتەپتەرى مەن ءورىستىلدى تەلەارنالاردىڭ ۇلەس سالماعىن باسىم كۇيىندە ۇستاۋعا كوپ كوڭىل بولىنۋدە. تمد ەلدەرىنىڭ ىشىندە تەك قازاقستاندا عانا ورىس مەكتەپتەرى وتە كوپ، تەك قازاقستاندا عانا بۇكىل تەلەارنا دەرلىك ورىس تىلىندە سارناپ تۇر. مىنە، قازاقتىڭ ءوزى دە، ءسوزى دە، اتى دا، زاتى دا ءالى ورىسشانىڭ شىرماۋىنان شىعا الماۋى، شىقپاق تۇگىل شىرمالىپ بارا جاتقانى وسىدان.
ايتپاقشى، قازىر قازاقتاردىڭ ىشىندە ەسىمى ورىسشا، فاميلياسى قازاقشا، ۇلتى كىم ەكەنى بەيمالىمدەر وتە كوپ. مىسالى ۆالەري قۇمانوۆ نەمەسە ەۆگەني ساقىپجانوۆ دەگەندەر شە؟ راس، وندايلاردىڭ كەيبىرى كەيدە ءوزىن قازاقپىن دەپ تە اتاي بەرەدى. بىراق ءتىلى ورىسشا. ەگەر ادام ءوزىن باعزى زاماننان بەرى تۋعان ۇلتىنا ءتان ەسىممەن ەمەس، ورىستىڭ ەسىمىمەن اتاسا، ونىسىمەن قويماي ورىسشا سويلەپ تۇرسا، ول ەشقاشان ءوز ۇلتىن، دالىرەك ايتساق، قازاقتى جان-تانىمەن، ساف سەزىممەن سۇيەتىن ازامات بولا المايتىن سياقتى. ويتكەنى ميىنىڭ ءبىر قاتپارىندا قازاققا قاراعاندا ورىس مادەنيەتتى، ورىستىڭ ءتىلى قۇدىرەتتى، ورىس كۇشتى دەگەن ءبىر قۇلمىنەز تۇسىنىك مىق­تاپ ورنىعىپ قالادى. كەشەگى كەڭەستىك قازاق رەسپۋب­ليكاسىنىڭ انۇرانىنداعى «زور العىس ايتامىز، ۇلى ورىس حالقىنا» دەگەن جولدار دا سول كەزدەگى قازاقستان باسشىلىعى كۇشتەپ قوستىرعان جولدار بولاتىن. قازىرگىلەردى قايدام بىراق، كسرو زامانىندا الا-بولە قازاقستان باسشىلارىندا قۇلمىنەز باسىم بولدى. ءبىز سونىڭ زاردابىن ءالى تارتىپ كەلەمىز. وسى قۇلمىنەزدىڭ كەسىرىنەن قازىرگى قازاقتاردا اتا-باباسىنىڭ اتى-ءجونىن ورىسشاعا بەيىمدەپ، بۇرمالاپ جازاتىن ادەت ءالى قالماي كەلەدى. مىسالى دجانبۋرشين، ساتۋۆالدىەۆ، چۋكاەۆ، اكچالوۆ، كۋچۋكوۆ، چۋكۋروۆ دەگەن سياقتى ادام تۇسىنبەيتىن فاميليالار كوپتەپ شىقتى. جاقىندا گازەتتەن ۋميرياەۆ دەگەن قازاقتى كوردىك. قازىر قازاقتاردا تارعىن، قامبار، الپامىس، قوبىلاندى، ابىلاي، ءابىلحايىر، ورازمۇحاممەد، قۇلمۇحاممەد، ءنادىر، باكىر، ماماي، توقتامىس، سارتاي، جاڭگىر، ماحامبەت، يساتاي سياقتى بۇرىن ءجيى كەزدەسەتىن ايبىندى ەسىمدەردى ەمگە تابۋ قيىن. ونىڭ ورنىنا نە ماعىناسى، نە ءمانىسى جوق ەسىمدەر كوپ-اق. مىسالى بۇلان دەگەن جىلقى ءتارىزدى، بىراق اشاتۇياق جابايى اڭ. قازاقتا «بۇلان، بۇلان سان، بۇلان سانىن وق تەسەر، بۇلىقسىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ جومارت قولىن جوق كەسەر» دەگەن جىر جولدارى بار. بۇلاننىڭ ورىسشاسى - لوس. سوندا بالاسىن قوشاقانىم، قۇلىنشاعىم، بوتام دەپ ەركەلەتەتىن قازاق بالاسىن ەندى ەركە بۇلانىم دەۋگە شىققانى ما؟ ال زۋ ەتىپ ءومىر وتە شىعىپ، جەتپىسكە كەلگەندە قازىرگى جاسۇلان قاي ۇلان بولادى؟
قازاقتاعى قۇلمىنەزدىڭ ءورشىپ بارا جاتقانى اسىرەسە، قازاق قىز-كەلىنشەكتەرىنىڭ ءوز ەسىمدەرىن بۇرمالاپ ايتۋىنان ايقىن كورىنۋدە. قازىر بايانىمىز ءوزىن بايانا، شولپان - شولپانا، قىمبات - كىمباتا، اينۇر - اينۋرا، نۇرگۇل - نۋرگۋليا، اسەم - اسەما دەپ اتايدى. بۇل ەندى بارىپ تۇرعان قۇلمىنەزدىڭ ناقتى كورىنىسى. ويتكەنى بۇل قىزدار ءوز ەسىمىنىڭ سوڭىنا ورىسشا «جەنسكي رودتىڭ» «ا» دەگەن «وكونچانيەسىن» جالعاپ، ورىسشاعا بەيىمدەپ ايتادى. سوندا نەمىز قالدى، ەندى؟ بۇيتە بەرسە، قازاقتار ەندى ءبىر كۇندەرى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، قازىرگىلەرشە ايتقاندا «يننوۆاتسيانىڭ» كومەگىمەن كوزىمىزدىڭ قاراشىعىن كوگەرتىپ، كىرپىگىمدى اعىلشىنداردىكىندەي اققىلشىق قىپ بەرىڭدەر دەپ تاپسىرىس بەرۋگە دەيىن بارۋى دا مۇمكىن-اۋ. قازىر قازاقتىڭ قىزى - كۇيەۋ، جىگىتى -كەلىنشەك تابۋ ءۇشىن «كتك» تەلەارناسىنداعى «داۆاي پوجەنيمسياعا» جۇگىنەتىن بولدى. وعان بارعان قازاق قىز-جىگىتتەرىنىڭ باس جەڭگەتايى ا.باباەۆا دا، باس قۇداعيى ن.ەرمولوۆا. مۇنداي سوقىر «وركەنيەتتىلىك»، مۇنداي سوقىر «مادەنيەتتىلىك» قازاقتان باسقا بىردە-ءبىر تۇركىتىلدەس، بىردە-ءبىر يسلام ءدىنىن ۇستانعان كورشىلەرىمىزدە جوق. بولمايدى دا. ەندەشە، وسىنىڭ بارىنە، م.ماعاۋينشە ايتقاندا، ۇلتتىڭ بۇلايشا ۇلتسىزدانۋىنا جوعارىداعىلار كىنالى ەمەس، قازاقتىڭ ءوزى كىنالى دەي الاسىز با؟ قۇدايدان قورىقساڭىز، دەي المايسىز. ال «اعام انداي بولعاندا جەڭگەم مۇنداي» دەمەكشى، قازاقتىڭ اتى-ءجونى وزگەرىسكە ۇشىراعاندا، ءتىلىنىڭ ءوزى ورىسشانىڭ تۇپ-تۋرا اۋدارماسىنا اينالدى. بۇل ەندى ۇلتتىڭ جويىلۋىنىڭ ەڭ باستى بەلگىسى. قازاق وسى كۇنى بىرەۋى تۇشكىرىپ جىبەرسە «ساۋ بول!» - دەيدى. بۇل تۇشكىرگەن ورىسقا ايتاتىن «بۋد زدوروۆتىڭ» كوشىرمەسى. ايتپەسە، اتام قازاق مۇندايدا ءبىر-بىرىنە «ءجا راحىم اللا!» دەيتىن ەدى عوي. ءبىر تاڭداناتىنىمىز - ءومىر بويى قالىڭ قىتايدىڭ ورتاسىندا كەلە جاتقان قىتاي قازاقتارى ءبىر اۋىز قىتاي ءسوزىن ارالاستىرماي سويلەيدى. ال ءبىز باس-اياعى جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە ءبىر اۋىز ءسوزىنىڭ جارتىسى ورىسشا، نە ورىسشانىڭ اۋدارماسى بولىپ كەلەتىن ءدۇبارا ۇلتقا اينالدىق. ويتكەنى ورىس وتارشىلىعىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى سول - ورىستار جەرىڭدى، بايلىعىڭدى باسىپ الۋمەن عانا قويماي، بىردەن تىلدەن، ۇلتتىق مادەنيەتتەن، ۇلتتىق سانادان ايىرۋعا كىرىسەدى. ءوز ۇلتىڭدى وزىڭە جەككورىنىشتى ەتىپ كورسەتەتىن نەبىر سۇرقيا ساياساتتى قولدانادى. مىسالى ءدارى-دارمەك قوراپشاسىنىڭ ىشىندەگى تۇسىندىرمە قاعازداعى سويلەمدەردى وقىپ وتىرىپ، ءوز تىلىڭنەن، ءوز ۇلتىڭنان بەزىپ كەتە جازدايسىڭ. بۇل دا بيلىك باسىنداعى تولىپ جۇرگەن ماڭگۇرتتىڭ قازاق تىلىنە دەگەن جاناشىرلىعى جوقتىعىنان، ورىس ءتىلىن توبەسىنە كوتەرۋدەن قالىپتاسقانىنا ءسوز جوق. سەنبەسەڭىز قاراڭىز: «ىشكە قابىلدانعاننان كەيىن اسقازان ىشەك جولىنا جىلدام سىڭەدى. «ومەپرازول» قان پلازماسىنداعى قانىعۋ دەڭگەيىنىڭ شىڭىنا 0,5-3,5 ساعاتتىڭ ىشىندە جەتەدى. مەتابوليزمى تسيتوحروم ر 450 جۇيەسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. جارتىلاي شىعارىلۋ كەزەڭى 0,5 - 1 ساعاتتى قۇرايدى. ومەپرازول وسىلايشا قىشقىل ءتۇزۋ ۇدەرىسىنە تۇز قىشقىلى سينتەزىنىڭ تۇپكى ساتىسى دەڭگەيىندە ارالاسادى، بۇل تىتىركەندىرگىش تابيعاتىنا قاراماستان فەرمەنت بەلسەندىلىگىنىڭ تەجەۋى دوزاعا تاۋەلدى سيپاتتا بولادى». كوردىڭىز بە، قانشا جەردەن «براتسكي نارود» دەپ باۋىرىڭ ءبىتىپ، ەت-جۇرەگىڭ ەزىلىپ بارا جاتسا دا ەكەۋىڭنىڭ سويلەۋ مانەرىڭ، ءسوز ساپتاۋىڭ ءبىر-بىرىنە ارقاسىن بەرىپ، تەرىس قاراپ تۇر. ورىسشا، «پوس­لە (نەمەسە پري) پريەما ۆنۋتر» دەگەندى سو كۇيىندە «ىشكە قابىلدانعاننان كەيىن» دەپ، ءتىلىمىزدىڭ ماسقاراسىن شىعاردىق. قازاقشا دۇرىسى «ىشكەننەن سوڭ» ەدى عوي! بۇدان كەيىنگى سويلەمدى ناعىز قازاق «0,5-3,5 ساعاتتا قانىعىپ بولادى» دەر ەدى. ودان كەيىنگى «0,5-1 ساعاتتى قۇرايدى» دەگەن دە قازاقتىڭ ءوز ءتىلىن ورىسشادان ءتارجىمالاپ قانا سويلەۋگە شىققانىن كورسەتەدى. ايتپەسە، ەسى دۇرىس قازاق «سوستاۆلياەت - قۇرايدىنى» الىپ تاستاپ، «جارتىلاي شىعارىلۋ كەزەڭى 0,5-1 ساعات» دەي سالار ەدى. ءارى بارماي-اق قويالىق. ون جەردەن باۋىرلاس، اعايىن دەپ ەمەشەڭ ەزىلسە دە ءار ۇلتتىڭ ءسوز ساپتاۋى دا، ءتىپتى، قۋانعانداعى - كۇلكىسى دە، قايعىرعانداعى - جىلاۋى دا ءارتۇرلى ەكەنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. ميى، ساناسى 70 جىل ەمەس، 700 جىل وتارلانسا دا شىن تاۋەلسىزدىك، شىن ازاتتىق العان ۇلت بۇلايشا، ماس ادامشا ءلايلىپ، الجاسىپ سويلەمەيدى. وسىنىڭ ءوزى-اق ءبىزدىڭ ءتىلىمىز ءالى دە ورىسشانىڭ وتارىندا ەكەنىن كورسەتىپ تۇر ەمەس پە؟! ءدارى-دارمەكتى ايتامىز-اۋ، استىنا ءتورت دوڭگەلەك تيگەنىنە ءماز بولعان قازاقتار كولىگىنىڭ دوڭعالاعىن اعىت دەگەندى «سنيماي كولەسو» دەگەننەن اۋدارىپ «دوڭعالاقتى شەش!» دەيتىن بولىپتى. قايران قازاقتىڭ ءورىستىلدى شونجارلارىنىڭ كوبى «ڭ» دىبىسىن ايتپايدى، نە ايتا المايدى. سولارعا ەلىكتەي مە، كىم ءبىلسىن، قازىر قازاقتار اراسىندا «ڭ» دى «ن» قىپ ايتۋدى دارەجە كورەتىندەر وتە كوبەيىپ بارادى. ولار «جانا جىلىنىزبەن»، «مىن تەنگە»، «ولەن ايتىنىز» دەيتىن بولدى. قازىر كوشەلەردەگى «پرودايۋتسيا كۆارتيرى» دەگەننىڭ قاسىنداعى «ساتىلادى پاتەرلەر»، سىراحانا ماڭدايشاسىنداعى «پيۆو حولودنوەنىڭ» تۇسىنداعى «سىرا سالقىن» دەگەندەردى وقىپ-اق قازاعىڭنىڭ ءوزى دە، ءسوز ساپتاۋى دا كىمنىڭ كوشىرمەسىنە اينالىپ بارا جاتقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. بۇل قازاقتىڭ تىلىنە دەيىن ورىسشاعا تاۋەلدىلىگى بۇرىنعىدان كۇشەيە تۇسكەنىنىڭ انىق ايعاعى ەمەس دەي المايسىز!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

وسىدان ءبىر جىل بۇرىن كورەيالىق جاپ-جاس پروفەسسوردىڭ قازاق جۋرناليسىنە بەرگەن سۇحباتىن وقىدىم. ونىڭ اڭگىمەسىنىڭ ۇزىن-ىرعاسى: «ءبىز - كورەيلەر 60 جىلداي جاپونداردىڭ ەزگىسىندە بولدىق. بىراق ءبىزدىڭ ۇلكەنىمىزدىڭ دە، كىشىمىزدىڭ دە كەۋدەمىزدە جاپوندارعا دەگەن ۇلكەن اشۋ-ىزا بار. ال قازاقتار 300 جىلدان استام رەسەيدىڭ ەزگىسىندە بولدى. سويتە تۇرا، سىزدەر ىلعي ورىستاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ سويلەيسىزدەر. بۇل الدە ءوز تاريحىنان حابارسىزدىق پا، نە ەكەنىن بىلمەيمىن» دەگەنگە سايادى. وسى ءسوزدىڭ جانى بار. ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الدىق دەگەننەن كەيىنگى جازىلعان مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورنى شاكىرتتەرىنە ارنالعان تاريحىمىزدا قازاق حالقىنا پاتشالىق جانە كەڭەستىك رەسەيدىڭ كورسەتكەن شەتسىز-شەكسىز قورلىق-زورلىعى، قىرىپ-جويۋى ءاتۇستى عانا ايتىلادى نەمەسە مۇلدە ايتىلمايدى دەۋگە دە بولادى. بۇل دا قازاقتىڭ نامىسىن، ۇلتتىق ساناسىن وياتپاي، ۇرپاقتى ماڭگۇرت قالپىندا ساقتاۋدىڭ ءبىر امالى. ال ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق ساناسىنان ايرىلعان ۇرپاققا انا ءتىلىنىڭ، اتا-بابا سالت-ءداستۇرىنىڭ قۇنى كوك تيىن. قازىر اۆتوبۋس، تروللەيبۋستىڭ ەسىگىنەن باسىن قىلقيتىپ «پريامو پو ابايا دو كونتسا»، «ۆنيز پو تولە بي» دەپ باقىرىپ-شاقىرىپ بارا جاتقان كوندۋكتور قازاق قىز-جىگىتتەرىن كورەسىز. وزدەرى سول ومىرىنە ءدان ريزا. ولارعا «سونى قازاقشالاپ حابارلامايسىڭ با، ورىس­تار اداسىپ كەتەتىندەي ورماندا جۇرگەن جوق قوي!» دەسەڭ، «كاكايا رازنيتسا؟!» دەپ وزىڭە اجىرايا قارايدى. ەندى بىرەۋى مۇندايدا «بىزدە دەموكراتيا» دەگەندە نە دەرىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. سوندا ول بايعۇس قازاقستاننىڭ دەموكراتياسى، ەلدەگى تىنىشتىق دەگەنىمىز ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسۋ دەپ ويلايتىن بولۋى دا مۇمكىن. ۇرپاقتىڭ، تۇتاس ۇلتتىڭ ساناسىزدانۋى دەگەنىمىز وسى. ال ساناسىز ادام ءوزىم دە، ءسوزىم دە ورىستىڭ «كسەروكوپياسىنا» اينالىپ، ءبىرجولا جويىلىپ كەتپەيىن دەپ ەمەس، ۇلتشىل اتانىپ كەتپەسەم بولار ەدى دەپ «ۋايىمدايدى». ءيا، جەر-ءدۇنيانى بىلاي قويعاندا، كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە جويىلىپ، ورىسقا اينالىپ كەتكەن ۇلتتار بار. قازاق ءدال سول جويىلۋ ساتىسىنا كەلگەن ساتتە قۇداي وڭداپ، كسرو-نىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. بىراق كرەمل قازاقتى باياعى وتارلاۋ ساياساتىن قازىر وزگەشە ءادىس-تاسىلدەرمەن، ءارتۇرلى وداق، بىرلەستىك، ۇيىم، بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك دەگەندەي، اسىرەسە تەلەارنالاردى ورىسشالاۋ ارقىلى قايتادان ەمىن-ەركىن جۇرگىزىپ جاتىر. ول از دەسەڭىز، قازاقستانداعى ءورىستىلدى گازەتتەر «كىم شالاقازاق، كىم ناعىز قازاق، كىم مامبەت قازاق، ولاردىڭ قايسىسى وركەنيەتتى، مادەنيەتتى»، «قازاق قاي ءدىندى ۇستانۋى كەرەك؟» دەگەن سياقتى نەبىر ارانداتۋشىلدىق ساۋالدار قويىپ، وعان ۇلتتىق نامىستان بەيحابار ورىسشا سويلەيتىن قازاقتارعا جاۋاپ بەرگىزىپ، قازاق اراسىندا الاۋىزدىق تۋعىزۋعا اشىقتان-اشىق كىرىستى. بۇل ماسكەۋدىڭ تاپسىرماسى ما، الدە ءوزىمىزدىڭ بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ ىشىندە وسىنداي ىرىتكىنى قوزدىرىپ وتىرعاندار بار ما، ءبىز ونى بىلمەيمىز.
قالاي دەسەڭىز دە، بۇگىنگى قازاقتىڭ وزىنە دە، سوزىنە دە، ياعني تىلىنە دە ەشقانداي قاۋىپ-قاتەر جوق دەي المايسىز. قىسقاسى، ۇلت بولىپ ءوزىن-ءوزى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جوعارىداعى ءورىستىلدى شونجار قازاقتىڭ دا، قورا-قوپسى ماڭىنداعى قيتابان قازاقتىڭ دا ۇلتتىق نامىسى مەن ۇلتتىق ساناسىنا قوزعاۋ سالاتىن كەز جەتتى. بۇل ماسەلەدە ءبىز كوپ جىل كەشىگىپ قالدىق. ەندى كەشىكسەك، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق مىڭ ءبىرىنشى مارتە تىرىلمەيدى.

مىرزان كەنجەباي

«تۇركىستان» گازەتى