3.

 

ايىپتاۋ قورىتىندىسى ح.دوسمۇحامەدوۆكە 1931 جىلدىڭ 25 قازانى كۇنى عانا ءمالىم ەتىلگەن. ەسكەرتە كەتەتىنىمىز، ەندىگى جاۋاپتاردىڭ مازمۇنى مۇلدەم باسقا ارنادا وتەدى. تۇرمەدەگى وتكەن ءبىر جىلدا تەرگەۋدىڭ اڭىسىن اڭدىپ، وزدەرى دە ويلارىن تياناقتاپ العان سياقتى. وعان - جارىسا جازىلعان مىنا ءوتىنىش پەن مالىمدەمە دالەل. اۋەلى ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا ءوتىنىش ەسەبىندە قارسىلىق بىلدىرگەن. سودان كەيىن تەرگەۋ ىسىندەگى جالعان حاتتامالار جونىندە اشىق مالىمدەمە جاساعان:

«سسسر وگپۋ-ءى كوللەگياسىنىڭ تەرگەۋ جونىندەگى ەرەكشە وكىلى پوپوۆقا تۇتقىن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن ءوتىنىش.

3.

 

ايىپتاۋ قورىتىندىسى ح.دوسمۇحامەدوۆكە 1931 جىلدىڭ 25 قازانى كۇنى عانا ءمالىم ەتىلگەن. ەسكەرتە كەتەتىنىمىز، ەندىگى جاۋاپتاردىڭ مازمۇنى مۇلدەم باسقا ارنادا وتەدى. تۇرمەدەگى وتكەن ءبىر جىلدا تەرگەۋدىڭ اڭىسىن اڭدىپ، وزدەرى دە ويلارىن تياناقتاپ العان سياقتى. وعان - جارىسا جازىلعان مىنا ءوتىنىش پەن مالىمدەمە دالەل. اۋەلى ايىپتاۋ قورىتىندىسىنا ءوتىنىش ەسەبىندە قارسىلىق بىلدىرگەن. سودان كەيىن تەرگەۋ ىسىندەگى جالعان حاتتامالار جونىندە اشىق مالىمدەمە جاساعان:

«سسسر وگپۋ-ءى كوللەگياسىنىڭ تەرگەۋ جونىندەگى ەرەكشە وكىلى پوپوۆقا تۇتقىن حالەل دوسمۇحامەدوۆتەن ءوتىنىش.

وسى جىلدىڭ 25-قازانى كۇنى ماعان: كەڭەس وكىمەتىنە قارسى جاساعان ءار ءتۇرلى قىلمىستارى ءۇشىن - دەگەن جەلەۋمەن 58-باپتىڭ 7, 10, 11 تارماقتارى جانە 59-باپتىڭ 3-تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلدى. ماعان تاعىلعان وسى ايىپتاردىڭ ىشىندە مەن تومەندە كورسەتىلگەن جايلاردى عانا مويىندايمىن: 1) 1922 جىلى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى قۇپيا ۇيىمعا قاتىسىپ، جۇمىس ىستەدىم. 2) سول 22-جىلى تاشكەنت قالاسىنا جاسىرىن كەلگەن زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەستىم، سودان باستاپ 24-جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن پىكىر الىسىپ تۇردىم. ءوزىمنىڭ قىزمەت بارىسىمدا بۋرجۋازيالىق ۇلتشىل دەموكراتيالىق يدەولوگيانى باسشىلىققا الدىم. ماعان تاعىلعان قالعان ايىپتاردى مەن مويىندامايمىن. 24-جىلدان كەيىن مەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي دا قۇپيا نەمەسە اشىق ۇيىمعا، ۇيىرمەگە، تاعى دا باسقاداي القاعا  قاتىسقامىن جوق. ءوزىمنىڭ بۋرجۋازيالىق يدەولوگيامدى كەڭەستىك تالاپتارعا سانالى تۇردە باعىندىردىم. بار بىلگەنىم مەن ءوزىمنىڭ بارلىق ءىس-ارەكەتىم بۇرىنعى تەرگەۋگە بەرگەن جاۋاپتارىمدا، سونىڭ ىشىندە 31-جىلدىڭ 14-قىركۇيەگىندە بەرگەن جاۋابىمدا تولىق قامتىلعان.

سونى تاعى دا قايتالايمىن: 1) «الاشتىقتارمەن» 24-جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ بارلىق بايلانىسىمدى ءۇزدىم جانە ولاردىڭ قازاقستانداعى قىلمىستى ارەكەتتەرىنە ەشقانداي دا قاتىسىم جوق. 2) «القاعا» قاتىسقامىن جوق. بىلەتىنىمنىڭ بارلىعىن تەرگەۋ كەزىندە حابارلاعامىن. 3) مەن قازاقستاندا 28-جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ تۇرامىن. تەك  26-جىلدىڭ جازىندا عانا قىزىلوردا قالاسىندا 2,5 اي تۇردىم. نەگىزىنەن 28-جىلعا دەيىن تاشكەنتتە بولدىم. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزگەن شارالارىنا كەدەرگى كەلتىرگەن ەمەسپىن. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ شارالارىن بۇزاتىنداي ەشقانداي قاستاندىققا ەشقاشاندا بارعان ەمەسپىن. 4) مەن جەر جونىندەگى ماسەلەلەردەن مۇلدەم ماقۇرىممىن. بۇرىنعى «الاشورداشىلار» دا بۇل جونىندە مەنىمەن اقىلداسپايتىن. ولاردىڭ بۇل ماسەلە تۋرالى مەنىمەن ساناسپاۋىنىڭ ءوزى دە تەگىن ەمەس. 5) بايلاردى تاركىلەۋگە قارسى ەش جەردە ەشقانداي ۇگىت جۇرگىزگەن ەمەسپىن. جەر جانە تاركىلەۋ تۋرالى پىكىرىمدى 14-قىركۇيەك كۇنگى كورسەتىنىمدە جازعانمىن. تاشكەنتتە دە، الماتىدا دا وقۋشىلار مەن وقىتۋشىلاردىڭ اراسىندا بۇل باعىتتا ەشقانداي ۇگىت جۇرگىزبەدىم. ءبىر سوزبەن ايتقاندا 24-جىلدان باستاپ تۇتقىندالعانعا دەيىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي دا قىلمىستى ارەكەتكە قاتىسقان ەمەسپىن.

ال جالا جاپقاندارمەن بەتپە-بەت كەزدەستىرۋ ۇيىمداستىرۋىڭىزدى وتىنەمىن. ولاردىڭ وتىرىكتەرىن اشكەرەلەپ بەرە الامىن. «تىنىشباەۆتىڭ ىسىنە» قاتىستى تەرگەۋ كەزىندەگى بەتتەسۋ سونى راستايدى. تىنىشباەۆ مەنىڭ ۇستىمنەن ەشقانداي كورسەتىندى جاساماعانىن ايتتى. پوپوۆتىڭ قولىمەن جازىلعان قوعامدىق اكتىلەردى (تەرگەۋدىڭ سۇراق-جاۋاپتارى بولۋى كەرەك - ت.ج.) ماعان كورسەتكەن جوق. تىنىشباەۆ تا 1922-1930 جىلداردىڭ ارالىعىندا قاندايدا ءبىر ۇيىم بولعان-مىس دەگەن پىكىردەن باس تارتتى. ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى مەن ونىڭ قۇرىلىمى سىزىلعان كەستەگە بايلانىستى مۇنىڭ جالعان ەكەندىگىن قاتاڭ تۇردە تالاپ ەتە مالىمدەيمىن. تىنىشباەۆ سىزدى-مىس دەلىنەتىن كەستە قيالدىڭ عانا جەمىسى (ايتا كەتەيىك، بۇل كەستەنى سىزعان دىنمۇحامەد ادىلەۆ بولاتىن. بۇل - «الاشتىڭ» ەكى كوسەمىن ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋ ءۇشىن تەرگەۋشى پوپوۆتىڭ قولىمەن جاسالىپ وتىرعان، جوعارىدا اتالىپ وتكەن قيتۇرقى ارانداتۋ «اكتىسى» بولسا كەرەك - ت.ج.). ولاردىڭ اراسىندا ەشقاشاندا ەشقانداي ۇلتشىلدىققا قاتىسى بولماعان ادامدار ءجۇر. مىسالى، تىزىمدەگى قاسىموۆ دەگەن ادامدى كورگەن ەمەسپىن. مۇنداي ادامدار تىزىمدە كوپ سياقتى. مەنىڭ كوزىمشە تەرگەۋشى پوپوۆتىڭ «تىنىشباەۆ جاسادى-مىس» دەگەن كورسەتىندىسى مۇلدەم وتىرىك. دەمەك، تىنىشباەۆتىڭ اتىنان جاسالعان وزگە كورسەتىندىلەر دە جالعان. سوندىقتان دا تىنىشباەۆپەن جانە وزگە دە ادامدارمەن بەتپە-بەت كەزدەستىرۋدى تالاپ ەتەمىن. مەن ولاردىڭ كورسەتىندىلەرىنىڭ جالعان ەكەندىگىن اشكەرەلەي الامىن...

مەن ايىپتاۋشىنىڭ (تەرگەۋشىنىڭ - ت.ج.) دەرەكتەردى قايدان العانىن تۇسىنە الماي تۇرمىن. جاۋاپ العان كەزدە تەرگەۋ ورىندارىنىڭ جاڭساق جازعانىنا ەندى ەش كۇمانىم جوق. ەگەردە تەرگەۋ دۇرىس جۇرگىزىلسىن دەسەڭىزدەر، وندا ماعان تىنىشباەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ءوز قولىمەن جازعان كورسەتىندىسىن وقىتىڭىزدار. 1922-1924 جىلدار اراسىنداعى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان ارەكەتتەرىمدى مويىندايمىن. ال 24-30 جىلداردىڭ اراسىندا كەڭەسكە قارسى بەلسەندى تۇردە كۇرەستى - دەگەن، ومىردە بولماعان ۇيىمنىڭ بولۋعا مۇمكىن ەمەس قىلمىستارىن مويىندامايمىن.

وسىعان قوسىمشا مىنانى مالىمدەيمىن: مەن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇيىمداستىرعان استىرتىن جۇمىستارىما قاتتى وكىنىش بىلدىرەمىن. بۇل وكىمەت - بۇرىن قاناۋدا بولعان ۇلتتار ءۇشىن بىردەن-ءبىر لايىقتى وكىمەت. ەگەردە ماعان مۇمكىندىك بەرىلسە، وندا وسى وكىمەتتىڭ كوركەيۋىنە بار كۇشىمدى جۇمسايمىن. مەن بۇل سەنىمگە تۇرمەدە ەمەس، ودان كوپ بۇرىن كەلگەن بولاتىنمىن.

بۇعان قوسىمشا ايتارىم: استىق جيناۋ، كولحوز بەن سوۆحوزداردىڭ ەتكە مال وتكىزۋ ناۋقانىنا قارسى ەشقانداي ۇگىت جۇمىستارىن جۇرگىزگەمىن جوق. شارۋاشىلىقتاردى كوللەكتيۆتەندىرۋگە تەرىس قاراعانىم راس. قازىر بۇل شارانى ەڭبەكشىلەردى اشتىقتان، قورلىقتان قۇتىلدىراتىن ەڭ پارمەندى شارا رەتىندە تولىق قوستايمىن. مەن بۇل پىكىرىمدى ءالىمحان ەرمەكوۆكە ايتقانمىن. مۇمكىن ەسىنە تۇسىرەر.

دوسمۇحامەدوۆتىڭ قورىتىندى ءسوزى دۇرىس جازىلدى. (قولى). 26 قازان 31 جىل».

بۇل كورسەتىندى ءبىرىنشى تومنىڭ 97-101 بەتتەرىن قامتيدى. وسىندا ايتىلعان جانە ح.دوسمۇحامەدوۆ ورىندى كۇدىكتەنگەن م.تىنىشباەۆتىڭ كورسەتىندىسى، شىندىعىندا دا، قولدان جازىلعانى تەرگەۋ بارىسىندا انىقتالادى. استىرتىن ۇيىمنىڭ كەستەسىن سىزىپ، ءتىزىمىن جاساپ، الاشورداشىلارعا بەيتانىس ادامداردى «قاتارعا قوسقان» دىنمۇحامەد ادىلەۆ ەكەنىن ونىڭ ءوزى جازىپ بەرگەن قورىتىندىدا انىق كورسەتىلگەن. تانىس، داستارحانداس، كورشىلەس ادامداردى دا «استىرتىن ۇيىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە» تىركەگەن. ونداعى سۇيەنگەن قيسىنى: «الاشورداشىلار ۇلتشىلداردان باسقامەن ارالاسپايدى»،- دەگەن ويجوتا جورامال. وندا جەر ماسەلەسىنە ۇزاق توقتالعان.

ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ كەلەسى كورسەتىندىسى دە الدىڭعى سۇراق-جاۋاپتى قايتالايدى. ءىشىنارا سوزدەر مەن سويلەمدەرگە وزگەرىس ەنگىزگەن. الايدا، ءماتىن اراسىنداعى قوسىمشا پايىمداۋلار مەن ەمەۋىرىندەردىڭ استارى تەرەڭدەپ، كوزقاراسى قالىپتانىپ، بۇرىنعى جاۋاپتارىن ناقتىلاي تۇسەتىندىكتەن دە نازارعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. ونى: «كوللەكتيۆتەندىرۋ شاراسى... ەڭبەكشىلەردى اشتىقتان، قورلىقتان قۇتىلدىراتىن ەڭ پارمەندى شارا رەتىندە تولىق قوستايمىن»،- دەگەن استارلى پىكىرى راستايدى. ويتكەنى تۋرا وسى كەزدە 2,5 ميلليون قازاقتى جۋساتىپ سالعان اشارشىلىق باستالىپ كەتكەن بولاتىن. ح.دوسمۇحامەدوۆ سونى بىلە وتىرىپ، استارلى ەمەۋرىن تانىتۋ ارقىلى اشكەرەلەپ وتىر.

«وگپۋ-ءدىڭ ەرەكشە وكىلى پوپوۆقا تۇتقىن دوسمۇحامەدوۆ حالەلدەن مالىمدەمە.

وسى جىلدىڭ 25-قازان كۇنى ماعان قىلمىستى ىستەر كودەكسىنىڭ 58-بابىنىڭ 7, 10 جانە 11, 59 باپتىڭ 3-تارماقتارى بويىنشا: كەڭەس وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان ءتۇرلى قىلمىس بويىنشا ايىپتار تاعىلدى. تاعىلعان ايىپتاردىڭ ىشىنەن مەن تومەندىگى ايتىلعانداردى:

1. 1922 جىلى ءوزىمنىڭ كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ارەكەتتەر جاساۋ تۋرالى ۇيىرمە قۇرماقشى بولعانىمدى;

2. سول، 1922 جىلى تاشكەنتكە كەلگەن زاكي ۆاليدوۆپەن كەزدەسىپ، ونىمەن اڭگىمەلەسكەنىمدى;

3. 24-جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن جۇمىس بارىسىندا ءوزىمنىڭ ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل يدەولوگيانى جۇرگىزگەنىمدى - عانا مويىندايمىن.

24-جىلدان كەيىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي ۇيىمعا، ۇيىرمەگە جانە باسقا دا شارالارعا قاتىسقامىن جوق. جاسىرىن دا، اشىق تا كەڭەسكە قارسى شىققامىن جوق. ءوزىمنىڭ ۇلتشىلدىق يەدولوگياممەن سانالى تۇردە كۇرەستىم. بۇل تۋرالى 31-جىلدىڭ 14- قىركۇيەگى كۇنگى بەرگەن تۇسىنىكتەمەمدە حابارلاعان بولاتىنمىن. تاعى دا قايتالاپ كورسەتەمىن:

1. 24-جىلدىڭ قىركۇيەگىنەن باستاپ بارلىق الاشورداشىلارمەن بايلانىسىمدى ۇزگەنمىن، ولاردىڭ قازاقستانداعى ارەكەتتەرىنە ەش قاتىسىم جوق.

2. „القا" ۇيىرمەسىنە قاتىسقامىن جوق. ول تۋرالى بىلگەندەرىمدى بۇرىن ايتقانمىن».

«ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» بۇل جولدار: «وسى كەزدە ادەبيەت مايدانىنداعى جۇمىستارىمىز جاندانا ءتۇستi... اۋەلi ايماۋىتوۆ، سودان كەيiن كەمەڭگەروۆ كەلiپ قوسىلىپ، بiزدiڭ iسiمiزدi جۇرگiزiپ وتىردى. ءوزiمiزدiڭ ىقپالىمىزدى ءباسپاسوز ارقىلى كەڭiنەن تاراتۋ ءۇشiن بiز بارلىق كۇشiمiز بەن جاعدايدى پايدالانىپ قالۋعا تىرىستىق... «القا» ۇيiرمەسiنiڭ پايدا بولۋى دا سونىڭ ناتيجەسi. بۇل iستi تiكەلەي جۇزەگە اسىرعان ىسقاقوۆ، كەمەڭگەروۆ جانە بايتاسوۆ ماعان جۇمىس بابى بويىنشا كەڭەس الۋ ءۇشiن كەلiپ تۇردى، مەن ولارعا ءوزiمنiڭ نۇسقاۋلارىمدى بەردiم». (دوسمۇحامەدوۆ ح.، № 2370-iس, 1 ت.، 221-پاراق)»,- دەپ «تولىقتىرىلىپ» بەرىلدى.

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): 3. قازاقستاندا 28-جىلدىڭ كۇزىنەن باستاپ تۇرامىن. تەك 26-جىلدىڭ جازىندا عانا 2,5 اي عانا قىزىلوردادا بولدىم. 28-جىلعا دەيىن تاشكەنتتە تۇردىم.

قازاقستان وكىمەتىنىڭ شارالارىنا ارالاسقان ەمەسپىن جانە وعان كەدەرگى كەلتىرەتىندەي ارەكەت جاساعان ەمەسپىن.

4. جەر جونىندەگى ماسەلەدەن تۇسىنىگىم شامالى. جەر جونىندە جانە وعان قاتىستى ماسەلەلەر تۋرالى الاشورداشىلاردىڭ ەشقايسىسى ماعان حابارلاسقان ەمەس.

5. بايلاردى تاركىلەۋگە قارسى ەشقانداي ارەكەت جۇرگىزگەمىن جوق. جەر جانە بايلاردى تارگىلۋ تۋرالى كوزقاراسىمدى 31-جىلعى 14-قىركۇيەكتەگى تۇسىنىكتەمەمدە كورسەتكەمىن. تاشكەنتتە دە، الماتىدا دا وقىتۋشىلار مەن شاكىرتتەردىڭ اراسىندا ونداي ءىس جۇرگىزگەمىن جوق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا:

24-جىلدان كەيىن كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي ارەكەت جاساعامىن جوق. ماعان ءار قالاي جالا جابا بەرمەس ءۇشىن ولارمەن بەتپە-بەت كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋدى تالاپ ەتەمىن. 31-جىلدىڭ 25-قازانىندا بەتتەسۋدەن باس تارتقاندا جانە تىنىشباەۆتىڭ كورسەتىندىسىمەن تانىسقان سوڭ سوعان كوزىم جەتتى. مەنىڭ بەرگەن جاۋاپتارىمدى جازىپ وتىرعان تەرگەۋشى پوپوۆ مەن ايتپاعان بىرنەشە وقيعالاردى جانىنان قوسقان. ماعان كورسەتكەن ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ ءتىزىمى مەن سىزىلعان كەستەگە بايلانىستى ەش نارسە بىلمەيتىنىمدى، 24-جىلدان كەيىن وندايعا قاتىسپاعانىمدى قاتاڭ ەسكەرتەمىن. تىنىشباەۆتىڭ جاساعان كەستەسى (مۇنى سىزعان تىنىشباەۆ ەمەس، د.ادىلەۆ بولاتىن. ونى ايىپكەردىڭ ءوز قولىمەن جازىپ بەرگەندىگى تۋرالى تۇسىنىكتەمەسى ىسكە تىگىلگەن. بۇل ارادا تەرگەۋشى الاشتىڭ ەكى كوسەمىن ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويىپ، ارانداتۋعا ۇمتىلعان - ت.ج.) ەرتەگى سياقتى. مىسالى قاسىموۆتىڭ ۇلتشىلدارعا ەش قاتىسى جوق. ءتىزىمدى تولىق وقىعامىن جوق، بىراق ماعان كورسەتىلگەندەردىڭ كوپشىلىگى قاتە جازىلعان. مەنىڭ قاتىسۋىممەن پوپوۆ وقىپ بەرگەن تىنىشباەۆتىڭ كورسەتىندىسى جالعان. تىنىشباەۆتىڭ وزگە كورسەتىندىلەرى دە وتىرىك جازىلعان دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا ولاردىڭ جاڭىلىس جاۋاپتارىنا وراي تىنىشباەۆپەن جانە وزگە دە كۋالارمەن بەتپە-بەت كەزدەستىرۋدى وتىنەمىن. 22-24 جىلدار ارالىعىنان باسقا 24-جىلدان باستاپ 31-جىلدىڭ 25-قازانىنا دەيىن، تىنىشباەۆ كورسەتكەندەي كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي ارەكەت ىستەگەن ەمەسپىن. ول ءۇشىن ءوزىمدى-ءوزىم جازعىرامىن».

م.تىنىشباەۆ: «12-ءشى. سوۆحوز قۇرىلىسىنا كوزقاراسىم تۋرالى. بۇل ماسەلەنىڭ اشىق تالقىلانباعانى انىق. بىراق تا ءوزىمنىڭ ويىم مىناداي. كەڭەستىك شارۋاشىلىق ... بۇرىن دا ۇلكەن اۋماقتى كولەمدى الىپ جاتاتىن. ال كولحوزداردىڭ كۇيى ورتاشا عانا بولاتىن. سوندىقتان دا سوۆحوزعا قارسى ەشقانداي پىكىرىم جوق. مەن ءتىپتى حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ كولحوز بەن سوۆحوزدى ايىرا المايتىنىن ەستىپ كۇلگەن بولاتىنمىن».

ح.دوسمۇحامەدوۆ (جالعاسى): «بۇل وكىمەتتى: بۇرىنعى قانالعان حالىقتار ءۇشىن اسا ءبىر قاجەتتى وكىمەت - دەپ ەسەپتەيمىن. مەن بۇل پىكىرگە ءدال قازىر تۇرمەدە وتىرعان كەزدە ەمەس، ودان كوپ بۇرىن كەلگەنمىن. استىق دايىنداۋعا، مويىنسەرىكتىڭ مالدارىن تاركىلەۋگە، كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقاندارىنا كەسىر كەلتىرۋگە ارالاسقان جوقپىن. قازىرگى كوزقاراسىم وتە وڭدى جانە جۇرگىزىلىپ وتىرعان شارالار ارامتاماقتاردى جويۋعا، جارتىلاي اشارشىلىقتان، قورلىقتان قۇتقارۋعا باعىتتالعان دەپ ەسەپتەيمىن (تۋرا وسى كەزدە قازاقستاندا جاپپاي اشارشىلىق باستالىپ كەتسە دە ونى وسىلاي „بۇرىنعى «اشارشىلىق»، «جارتىلاي اشارشىلىق» دەپ مويىنداۋعا" ءماجبۇر بولعان - ت.ج.). مەن ءوز پىكىرىمدى ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ الدىندا دا ايتقامىن. ەگەر ۇمىتىلىپ قالماسا. ايتقاندارىم دۇرىس جازىلدى. (ح.دوسمۇحامەدوۆ). 26 قازان، 31 جىل».

جالپىلاي العاندا، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن نەگىزگى جاۋاپتارىنىڭ حاتتامالارى وسىلار. بۇدان باسقا «مادەنيەت مايدانى» قاقىنداعى تۇسىنىكتەمەسىن جانە جەكە باسىنا قاتىستى وتىنىشتەردى تاقىرىپقا قاتىستى تۇستا پايدالانامىز.

ەندى مۇحتار مۇرزينمەن وڭاشا جاۋاپتاسقاندا: «مەن بولعان جايدىڭ ءبارىن مويىندادىم»،- دەگەن يسا قاشقىنباەۆتىڭ كورسەتىندىلەرىن نازارعا ۇسىنامىز.

قاشقىنباەۆ يسا تاۋمىشۇلى، 39 جاستا، (انكەتا 1930-جىلى 12-قازاندا تولتىرىلعان), تاشكەنت قالاسى وبۋحوۆەننايا، 53-ۇيدە تۇرادى. ورال وبلىسىنىڭ تايپاق اۋدانىندا تۋعان، بولىمشە دارىگەرى بولعان، وامۋ-ءنىڭ (ورتا ازيا مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ - ت.ج.) مەديتسينا فاكۋلتەتىنىڭ اسسيسەنتى، ءبىلىمى جوعارى، ايەلى بار. اسكەرگە مىندەتتى.

كورسەتىندىلەرى ماشينكاعا باسىلعان. تۇتقىنداردىڭ ىشىندەگى وزگەلەردەن وزگەشە ماتىندەر، وسى يسا قاشقىنباەۆتىكى. مۇندا ۇيىم تۋرالى ويدان شىعارىلسا دا ورايلاستىرىلعان قيسىن بار. ەگەردە وسىنىڭ بارلىعى جالعان، نە جالا بولعان جاعدايدا دا، تەرگەۋشىلەردىڭ قيالى مەن قيسىنىنا كوز قىرىن سالۋدىڭ رەتى كەلىپ تۇرعاندا، پايدالانىپ قالۋدى ءجون كوردىك. شىندىق - سالىستىرۋ بارىسىندا ەكشەلەتىنى انىق. مۇندا نەگىزىنەن 1922-جىلعى ۇيىم تۋرالى ايتىلعان.

«14/ح - جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدەگى ايىپتالۋشى يسا قاشقىنباەۆتىڭ قوسىمشا كورسەتىندىسى. جاۋاپ العان وو پپ وگپۋ-ءدىڭ باستىعىنىڭ كومەكشىسى ۆولوحوۆ ء(ى توم، 420-422 بەتتەر).

«1). ۇيىمنىڭ قۇرىلۋى. ۇيىمدى قۇرۋعا سىرتقى ينتەرۆەنتسيالىق كۇشتەردىڭ باسىپ كىرۋ قاۋپىنىڭ ءتونىپ كەلە جاتۋى، ءسويتىپ، رەسەيدىڭ اۋدان-اۋدانعا بولشەكتەنىپ كەتۋىنىڭ مۇمكىندىگى ىقپال جاسادى. رەسەيمەن قوسا قازاق ۇلتى دا بولشەكتەنىپ كەتپەۋى ءۇشىن جانە ورىستىڭ قاناۋىنان قۇتىلۋ ءۇشىن، باتىس ەۋروپانىڭ الدىندا قازاق حالقىنىڭ وكىلدىگى بار ەكەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگى تۋدى. ورىستىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلىپ، تاۋەلسىز ءومىر سۇرگىمىز كەلدى. ءبىزدىڭ بۇل تىلەگىمىز ينتەرۆەنتتەردىڭ دە مۇددەسىنەن شىعادى، ءسويتىپ، ءبىزدى ازات ەتەدى - دەپ ۇمىتتەندىك. ءماجىلىستى كىمنىڭ شاقىرعانى ەسىمدە جوق. جاڭىلىسپاسام، ءبىرىنشى ءماجىلىس دۋلاتوۆتىڭ بولمەسىندە ءوتتى. سوندا جينالعاندار ۇيىم قۇرۋ تۋرالى ۇيعارىمعا كەلدى.

2).ساياسي ورتالىعى تۋرالى. تۇركىستانداعى ۇيىمدا ساياسي جانە ۇيىمداستىرۋ قۇرىلىمدارى بولعان جوق. ورتالىعى - ورىنبور بولا ما، جوق، تاشكەنت بولا ما، ول ماسەلە اشىق قالدى. تاشكەنتتەگى ۇيىمعا: ادىلەۆ، جالەنوۆ، بيتىلەۋوۆ، ءبىرىمجانوۆ، ج.دوسمۇحامەدوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، بولعامباەۆ، ەسپولوۆ، قاشقىنباەۆ، تىنىشباەۆ، احمەد-سافا (فاميلياسى ەسىمدە جوق), ءۋاليحان وماروۆ، ءاشىم وماروۆ مۇشە بوپ كىردى. ورىنبورداعى ۇيىمنىڭ تولىق قۇرامىن بىلمەيمىن، بىراق وزگەلەردەن ەستۋىمشە بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ (قونىس اۋدارعان), سادۋاقاسوۆ، ەلدەس وماروۆ بار كورىنەدى.

3). ۇيىمنىڭ قۇرىلىمى. تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ جۇمىستارى جالپى جينالىستا شەشىلدى، وندا بولىمدىك قۇرىلىمدار بولعان ەمەس.

4) ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى ەسىمدە جوق، بىراق تا نەگىزگى ماقساتى مىناعان كەلىپ تىرەلەدى: قازاقستان - پرەزيدەنت پەن پارلامەنت بيلەيتىن تاۋەلسىز قۇرىلىم دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس. ونەركاسىپ سالاسىندا جەكە مەنشىككە جول بەرىلەدى. ال جەر ماسەلەسى قالاي شەشىلۋگە ءتيىس بولعانى ەسىمدە ساقتالماپتى. تەك جەر جەكە مەنشىككە بەرىلمەيتىنى انىق...»

بۇدان كەيىن وكىمەت باسىنا سايلاۋ ارقىلى كەلۋدى ۇسىنعاندارى، قارۋلى كوتەرىلىستى قولدامايتىندارى، وزبەكتەردىڭ ءدىني قايراتكەرى ءمىناۋار قاري ءابدىراشيدوۆتىڭ، زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ۇيىمدارىمەن بايلانىس ورناتۋعا ۇمتىلعاندارى باياندالادى. تەرگەۋشى سۇراقتىڭ ءوزىن باعدارلامانىڭ باپتارىنا سايكەستەندىرىپ قويعاندىقتان دا حاتقا دا سولاي تۇسكەن.

ي.قاشقىنباەۆ (جالعاسى): «ءبىزدىڭ ۇيىمىمىزدىڭ جۇمىس ىستەيتىنىن رىسقۇلوۆ بىلگەن سياقتى. ال قوجانوۆ پەن سادۋاقاسوۆتىڭ بىلگەن-بىلمەگەنى جونىندە ەشتەڭە ايتا المايمىن. ۇيىمعا تارتۋ ءۇشىن بارعان ءبىزدىڭ ادامىمىزعا رىسقۇلوۆ: «ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزبەن كەلىسەتىنىن، ۇيىمدى قولدايتىنىن - ايتتى. ال قوجانوۆ ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ، مۇنى: ارانداتۋ، ساياسي ەكىجۇزدىلىك - دەپ باعالادى»,- دەي كەلىپ 1921-1922 جىلدارداعى ساياسي وقيعالارعا توقتالادى.

يسا قاشقىنباەۆتىڭ كورسەتىندىسىندە وزگە تۇتقىنداردىڭ جاۋاپتارىنداعى پىكىرلەر بارىنشا جيناقى بەرىلگەندىكتەن دە، ءىشىنارا تولىقتاي كەلتىرەمىز.

ي.قاشقىنباەۆ (جالعاسى): «بولاشاق ۇكىمەتتىڭ قۇرامى تۋرالى. بۇل ماسەلە بىردە-ءبىر رەت تالقىلانعان ەمەس. 1924-جىلعى جەر مەجەلەۋ كەزىندە وزبەك ۇيىمىنىڭ وكىلدەرى ءمىناۋار قاري ابدىراشيدوۆپەن، عۇبايدوللا حودجاەۆپەن جانە ميرجاليلوۆپەن ءبىرىنشى جانە سوڭعى رەت باس قوستىق. ماجىلىسكە تىنىشباەۆ جانە مەن قاتىستىم. ول كەزدە ءبىزدىڭ ۇيىمىمىز تارالىپ كەتكەن، ونى مويىنداۋعا وزبەكتەردىڭ الدىندا باتىلىمىز بارمادى. ءمىناۋار قاري بىزگە قازاقستان تۋرالى مالىمەتتەردى بەرۋدى ۇسىندى، ال ولار شەتەلدىكتەرمەن پارسى ەلشىلىگى ارقىلى بايلانىس جاساپ وتىر ەكەن. ءبىز ماعلۇماتتاردى بەرۋگە كەلىستىك، ال وزبەكتەرگە قارجىلاي كومەك كورسەتۋدەن باس تارتتىق، ەشقانداي قارجىمىزدىڭ جوقتىعىن ايتتىق. ارينە، كەيىن ولارعا ەشقانداي ماعلۇمات بەرىلگەن جوق (ماعان سولاي سياقتى). اتالعان ۇشەۋىنەن باسقا وزبەك ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ ەشقايسىسىن بىلمەيمىن. ءبىزدىڭ ۇيىمدا ەشقانداي قاراجات بولعان ەمەس. بىراق ادىلەۆ پەن ءبىرىمجانوۆتىڭ بۇقاراعا بارعانداعى جول قاراجاتىنان باسقا شىعىن دا بولعان ەمەس. ءبىرىمجانوۆ ارنايى ءىسساپاردىڭ قاراجاتىن پايدالانۋى مۇمكىن، ال ادىلەۆ ەشقايدا جۇمىس ىستەمەگەندىكتەن دە، جولاقىنى قايدان العانىنان ماعلۇماتىم از.

ءبىزدىڭ وتىرىستارىمىزدا قانداي ماسەلەلەردىڭ تالقىلانعانىن ەسكە ءتۇسىرۋ قيىن. 1921 جىلدان باستاپ 1922 جىلدىڭ اياعىنا دەيىنگى وتىرىستار قىستا وتكىزىلدى. جازدا ءبارى جان-جاققا تارقاپ كەتەتىن. نەگىزگى تاقىرىپ: كەڭەس وكىمەتى مەن اق ەميگرانتتارعا كوزقاراس، جەر رەفورماسى تۋرالى بولاتىن. العاشقى ماسەلە جونىندەگى باستاپقى پىكىرلەرىمىز بىردەي بولاتىن: كەڭەس وكىمەتىنىڭ كۇنى ساناۋلى، ماڭگىلىك وتىرمايدى، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر سوعىس باستالادى، ول سسسر-ءدىڭ جەڭىلىسىمەن اياقتالادى، - دەستىك. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ۇلتتىڭ نەگىزگى ۇيىتقىسىن قىرعىنعا  ۇشىراتپاي، امان ساقتاپ قالۋ. ايتپاقشى، توڭكەرىس بولا قالعان جاعدايدا، ورىس شوۆينيستەرى ءبىزدى قىرىپ تاستاماس ءۇشىن قىرعا شىعىپ كەتۋ كەرەك - دەگەنگە كەلىستىك. كەڭەس وكىمەتىنە اشىق قارسى تۇرۋدان باس تارتتىق. بۇل شەشىم جاعدايدىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى، بىردە - الاي، بىردە - بىلاي اۋىتقىپ وتىردى. زاكي ۆاليدوۆ ساياسات ساحناسىنا شىققاندا ولارمەن بايلانىسقا شىعىپ، ديپلوماتيالىق امالداۋ باعىتى ۇستالدى. ەشقانداي بەلسەندى ارەكەتكە بارماۋ كەرەكتىگى ايتىلدى. زاكي ۆاليدوۆ وعان قاناعاتتانباي، ناقتى كومەك كورسەتۋدى تالاپ ەتتى. ەگەردە ءبىزدىڭ ۇيىم وعان كومەكتەسپەسە، نە كومەكتەسكىسى كەلمەسە، وندا قازاق حالقىنا باسقاشا جول تاباتىنىن جاريالادى. بۇل ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگىن سەسكەندىردى، بەلسەندى تۇردە ارالاسۋعا ۋادە ەتىستى. ءبارى دە ءسوز جۇزىندە قالدى. نە قاراجات جوق، نە كۇش جوق. ءۆاليدوۆتى تۇستىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە تۋرا كەلدى. ۆاليدوۆكە ناقتى قولداۋ كورسەتىلمەدى. كەيىننەن بىزگە، اسىرەسە، دوسمۇحامەدوۆكە كەلىسىمدى بۇزعانى ءۇشىن قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتتى.

مىناداي سوزدەر: كەڭەس وكىمەتى قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن دامىتۋدى قولعا الىپ جاتىر، كەڭەستىك پلاتفورمانى ءسوزسىز مويىنداۋ قاجەت، مۇمكىندىگى بارلار پارتياعا ءوتىپ الۋى كەرەك،  - دەگەن سوزدەر ءجيى ايتىلىپ ءجۇردى. بۇل ماسەلە بىرنەشە رەت تالقىلاندى. كەيىننەن پارتياعا وتۋدەن باس تارتۋ ۇيعارىلدى. تەك ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ يگىلى ءۇشىن جاسالعان شارالاردى عانا بەلسەندى تۇردە قولداۋ مىندەتتەلدى.

كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەتىسۋداعى جەر رەفورماسىن تولىقتاي قولدادى (بۇل: ۇلتارالىق قارىم-قاتىناستىڭ شيەلەنىسۋىنە الىپ كەلۋى مۇمكىن - دەگەندەر دە بولدى). بۇل سالادا قىزمەت ىستەگەندەر قورىققاننان ەمەس، ار-وجدانىمەن جۇمىس ىستەدى».

كورسەتىندىنىڭ الدىن-الا دايىندالعان ءماتىن نەگىزىندە تاسقا باسىلعانى تۇسىندىرمەسىز-اق اڭعارىلادى. ءار سۇراق پەن جاۋاپتىڭ ماتىندەرى ارالاسا جازىلىپ، ونىڭ ءوزى باعدارلامانىڭ باپتارى مەن تاراۋلارى سياقتى اسەر قالدىرادى. ي.قاشقىنباەۆ كەڭەس وكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان شارالارىن دا «ۇيىمنىڭ اتىنا تەلي» باياندايدى. بۇل مىسقىل ما، جوق، شاراسىزدىق پا، قالايدا جاۋاپ بەرىپ قۇتىلۋدىڭ امالى ما، كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر ءبىر ريزاسىزدىق، ىقىلاسسىزدىق، پەيىلسىزدىك بار. ءىى تومنىڭ 377-385 بەتتەرىندەگى كەلەسى جاۋابىندا دا سونداي سارىن اڭعارىلادى. ءبىز ءسال شيراتىپ تارجىمالاۋعا تىرىستىق.

ي.قاشقىنباەۆ: «8/ - 30 جىل. 22-جىلى ءبىزدىڭ ماقساتىمىزدى تابىسپەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ۇيىمعا كورنەكتى كوممۋنيستەردى تارتۋ كەرەك - دەپ شەشىلدى. كۇزگە قاراي تۇركىستان رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعالىعىنا تاعايىندالعان رىسقۇلوۆ  تاشكەنتكە كەلدى. رىسقۇلوۆپەن جولىعۋ ءۇشىن ادىلەۆ جانە اۋەزوۆ (مۇمكىن) جىبەرىلدى. اڭگىمەلەرىنىڭ انىق-قانىعىن بىلمەيمىن. بىراق رىسقۇلوۆتىڭ: «ءبىزدىڭ كوزقاراسىمىزدى بولىسەتىنىن، قال-قادەرىنشە كومەكتەسەتىنىن، قولدايتىنىن مالىمدەگەنى شىندىق. الايدا ول: وزبەكتەرمەن بايلانىس جاساماۋدى تاپسىرىپتى، قوجانوۆتىڭ تار ۇلتشىلدىعى وعان جارامايدى»،- دەپتى. قوجانوۆقا ەسپولوۆ جانە ادىلەۆ (مۇمكىن) جولىقتى عوي دەيمىن. سوڭعى ادامعا قوجانوۆ: «مۇندا رىسقۇلوۆشىلدىقتىڭ ءيىسى شىعىپ تۇر. مۇنىڭ بارلىعى ارانداتۋ. كەڭەس وكىمەتىنىڭ اياسىندا قازاق ۇلتى وركەندەي الادى. سوندىقتان دا سەندەردى قولداي المايمىن»،- دەپتى. ەكەۋىنە بۇل ماقساتتىڭ ناقتى ورىندالۋى ەمەس، ۇيىمدى كىمدەر، قالاي قۇراتىنىن ءبىلۋ كەرەك بولدى. رىسقۇلوۆ كەڭەس وكىمەتىنىڭ اراسىندا جىككە ءبولىنۋ بار ەكەنىن ايتىپتى. ولاردىڭ ءار قايسىسى ءبىزدىڭ توپتى وزىنە تارتۋعا تىرىستى. ويتكەنى ۇيىمنىڭ قازاقتارى وتە ساۋاتتى ەدى، سوندىقتان دا پايدالانىپ قالۋعا تىرىستى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - ولاردىڭ وزدەرىن پايدالانۋعا تىرىسۋ ەدى. ول كەزدە، 22-جىلدىڭ سوڭعى ماۋسىمىندا كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋدى ارمانداۋ دا مۇمكىن ەمەس بولاتىن. سوندىقتان دا مادەنيەت مايدانىن قولعا الۋ، شارۋاشىلىقتى يگەرۋ مىندەتى قويىلدى. قىزمەتكە ورنالاستىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ توپتىڭ ءتىزىمى رىسقۇلوۆقا بەرىلدى. وكىل رەتىندە رىسقۇلوۆقا ادىلەۆ جانە مەن باردىم. بەرىلگەن ءتىزىمنىڭ ىشىندە مەنەن باسقالارى ونى تولىق قاناعاتتاندىردى. مەنى ەركىمنەن تىس وقۋ-اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ كوللەگيا مۇشەلىگىنە ۇسىنعان بولاتىن. مەن رىسقۇلوۆقا: بۇل قىزمەتتىڭ ماعان قول ەمەس ەكەنىن، مەنى مەديتسينالىق قىزمەتكە جىبەرۋىن ءوتىندىم. ول اشىق باس تارتقان جوق...».

«ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» بۇل سوڭعى پىكىر: «...مادەنيەت مايدانىنداعى جۇمىستاردى تولىقتاي، ۇيىمدى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشiن شارۋاشىلىق سالاسىن جارىم-جارتىلاي قولعا الۋعا شەشiم قابىلدادىق. بiزدiڭ توبىمىزدىڭ تiزiمiن رىسقۇلوۆقا بەرiپ، جۇمىسقا جاۋاپتى قىزمەتكە قويۋدى ۇسىندىق. ۇيىمنىڭ وكiلi رەتiندە رىسقۇلوۆقا بۇل تiزiمدi مەن جانە ءادiلوۆ اپاردى. بەرiلگەن تiزiم ونى تولىق قاناعاتتاندىردى... مەنi ۇيىمنىڭ اتىنان وقۋ-اعارتۋ كوللەگياسىنىڭ مۇشەسi ەتiپ بەكiتتi...» (قاشقىنباەۆ، № 2370-iس، 1 ت.، 378-پاراق)»,- دەپ بۇرمالانىپ جازىلدى.

ي.قاشقىنباەۆ: «مۇشەلىكتەن باس تارتتىم»،- دەسە، «قورىتىندىدا» ونى «ۇيىمنىڭ اتىنان وقۋ-اعارتۋ كوللەگياسىنىڭ مۇشەسi ەتiپ بەكiتكەن» بولىپ شىققان.

ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، تىنىشباەۆ پەن دۋلاتوۆ جانە اتالارى اتتاس دوسمۇحامەدوۆتەر ساياسي جۇمىستا ىسىلماعان ادىلەۆتى كادر ماسەلەسىن شەشۋگە ۇكىمەت توراعاسىنا جۇمساي قويماسا كەرەك-ءتى. ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا، ول وزىنە قىزمەت سۇراپ بارعان. بىراق تا بۇل «ءوزىنىڭ شىندىعىنا» تەرگەۋشىنىڭ كوزىن جەتكىزۋ ءۇشىن قاجەتتى جاۋاپتار. وسى كورسەتىندىدە ي.قاشقىنباەۆ مىنا ءبىر ماسەلەگە بارىنشا توقتالعان، تەرگەۋشىلەردىڭ دە قادالىپ سۇراپ وتىرعانى سول سياقتى:

ي.قاشقىنباەۆ (جالعاسى): «22-جىلدىڭ كۇزىندە رىسقۇلوۆ ۇكىمەت باسىنا قايتىپ كەلگەندە، قوجانوۆ ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ارازدىق ءبىزدىڭ ىسىمىزگە كەدەرگى كەلتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپ، ەكەۋىن تاتۋلاستىرۋ كەرەك،- دەپ شەشتىك. ولار مەنىڭ پاتەرىمدە كەزدەستى. ولار كوپ ەشكىمنىڭ بولماۋىن تاپسىردى. سوندىقتان دا وعان ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە مەن عانا قاتىستىم. رىسقۇلوۆ پەن قوجانوۆ ۇزاق ۋاقىت ءوزارا ايتىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى: ۇلت مۇددەسىن ساتقانى جانە جالعان سولشىلدىعى ءۇشىن ايىپتادى. رىسقۇلوۆ ۇلت دەگەندى - بۇكىل شىعىس جۇرتىنا قاراتا قولداندى، ال قوجانوۆ: ونىڭ قاتە ەكەنىن، قازاق پەن وزبەكتىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق قونىس اۋدارعان ورىستار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتان كەم ەمەس ەكەنىن دالەلدەدى. ءبىز ولارعا: «سەندەردىڭ كوزقاراستارىڭنىڭ ايىرماشىلىعى نەدە؟»،- دەپ سۇراعانىمىزدا، ولار ناقتى جاۋاپ بەرە المادى. رىسقۇلوۆ: «جەر رەفورماسىمەن قوجانوۆ كەلىسپەيدى، ال مەن ونىڭ قان توگىسىنە قارسىمىن»،- دەدى. ال قوجانوۆ: «مەن ەشكىمدى اتقامىن جوق»،- دەپ ەدى، رىسقلوۆ وعان: «مەن ءوز قولىڭمەن ءولتىردىڭ دەپ وتىرعامىن جوق»،- دەدى. ءسويتىپ ولاردىڭ كوزقاراستارىنىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق جوق بولىپ شىقتى. تاتۋلاسۋ مىناداي نەگىزدە جۇزەگە استى:

قازاقتىڭ مۇددەسى مەن قازاق اۋداندارىنا قاتىستى ماسەلەلەردى، قازاق قىزمەتكەرلەرىن تاعايىنداۋعا بايلانىستى شارالاردى رىسقۇلوۆ قوجانوۆتىڭ كەلىسىمىنسىز شەشپەۋگە، ال جالپى ماسەلەدە - قوجانوۆ رىسقۇلوۆتى قولداپ وتىرۋعا، ورىنسىز سىناپ-مىنەمەۋگە كەلىستى. بۇل كەلىسىم شىلدە ايىنا دەيىن، ياعني، موسكۆاداعى كەڭەستە سۇلتانعاليەۆتىڭ ماسەلەسى تالقىلانعانشا كۇشىن ساقتادى. وسى كەڭەستەن كەيىن قوجانوۆ رىسقۇلوۆتىڭ بەدەلى السىرەي باستاعانىن سەزىپ، شابۋىلعا كوشتى. ايتپاقشى رىسقۇلوۆ ماعان: «ستالين جولداس ماعان تەلەفون شالىپ: سۇلتانعاليەۆتەن حات العانىڭ راس پا؟»،- دەپ سۇرادى. مەن ءبىر رەت حات العانىمدى ايتتىم. ستالين جولداس قاتتى تويتارىس بەرىپ تاستادى. سودان كەيىن ونىڭ ماعان دەگەن قاتىناسى سۋىي باستادى»،-  دەگەن بولاتىن.

بىردە 20-جىلى رىسقۇلوۆ مەنى وزىنە شاقىردى (مەنىڭ قاسىمدا تاعى بىرەۋ بولدى), ءىستىڭ جاعدايىنان ماعلۇمدار ەتىپ، قانداي ساياسات قولدانۋ كەرەكتىگىن سۇرادى. ونىڭ بۇل ءسوزىنىڭ استارى مىناداي: «ورتا ازيا حالىقتارى بىرىگۋى كەرەك... جەكە-جەكە كۇيىندە ولار ءومىر سۇرە المايدى. ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق ورنالاسۋى جاعىنان قىرعىزستانعا قيىنعا سوعادى، سوندىقتان بۇعان ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەت. ۇساق ۇلتشىلدىقتى دوعارۋ قاجەت. بۇل حالىقتاردىڭ وركەندەۋى - تەك كەڭەس وكىمەتى جاعدايىندا عانا مۇمكىن. كەڭەس وكىمەتىنەن ءبولىنىپ كەتۋدى نەمەسە ونى قۇلاتۋدى كوز الدىما ەلەستەتە دە المايمىن. مەنىڭ جاقتاستارىم - وتارشىلدىقپەن كۇرەسەتىن بولادى، شەت جۇرتتىڭ مۇددەسىن موسكۆا ۇنەمى ەسكەرە بەرمەيدى. كەيدە كەرىسىنشە ءتۇسىنىپ قالادى. سوندىقتان دا موسكۆانىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن حالىقتىڭ قارسىلىق قوزعالىسى اسا قاجەت. بۇل باعىتتا «الاشوردا» توبى بەلسەندى تۇردە ىسكە كىرىسۋى ءتيىس»،- دەدى. مەن بۇل ماسەلەنى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە ايتىپ ەدىم، ول: «پىسىق بالا ەكەن، بىرەۋدىڭ قولىمەن وت كوسەمەك. بۇدان مانساپتىڭ ءيىسى شىعىپ تۇر»،- دەدى. بۇل ماسەلە جونىندە ەكەۋارا اڭگىمە قايتالانعان جوق. ءسوز اراسىندا رىسقۇلوۆ ماعان: «مەنىڭ ماقۇلداۋىممەن جانۇزاقوۆ باسماشىلارعا قوسىلىپ كەتتى. ول وتە جىگەرلى ادام ەكەن، قىرعىزدار مەن وزبەكتەردى تاتۋلاستىردى، ءاندىجان ولكەسىندەگى باسماشىلاردىڭ باسىن قوستى»،- دەدى».

بۇل ارادا كەڭەيتىلگەن تۇسىنىك بەرۋ ارتىق سياقتى. ويتكەنى مۇندا ايتىلعان پىكىرلەردى راستايتىن ت.رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە جازىلعان كولەمدى حاتى ىلگەرىدەگى تاراۋلاردا بارىنشا كەڭ تالدانعان بولاتىن.

ي.قاشقىنباەۆ (جالعاسى): «1923 جىلدىڭ اقپان ايىندا قاتتى اۋىردىم. ءساۋىردىڭ اياعىنا دەيىن ەس-ءتۇسسىز جاتتىم. جازعا قاراي بەتىم بەرى قارادى دا 15-قىركۇيەكتە قىزمەتكە شىقتىم. بۇل ارالىقتا نە ىستەلگەنىن بىلمەيمىن. سول جىلى كۇزدەگى كەڭەستەردىڭ قۇرىلتايىندا رىسقۇلوۆ قىزمەتتەن كەتتى. ءبىزدىڭ توپ بۇعان قاتتى وكىنىپ، قوجانوۆتى كىنالادى. قۇرىلتايدان كەيىن رىسقۇلوۆ موسكۆاعا كەتتى، ەستۋىمشە ول «الاشوردالىقتاردى» سىباپ جۇرگەن كورىنەدى. قوجانوۆ مالىمدەمە جازىپتى - دەپ ەستىدىك. سەنبەدىك. جىلدىڭ سوڭىندا مىناداي جاعداي بولدى.

رىسقۇلوۆ ءبىر جاس جىگىتتەن بەرىپ جىبەرگەن بە، جوق، پوچتامەن جولداعان با، ايتەۋىر سارىمولداەۆقا حات جىبەرىپتى. ول حات جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىنە كەلەدى (جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن رىسقۇلوۆ باجا بولاتىن). جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ حاتتى اشىپ وقيدى. وندا ول ءوزىنىڭ جاقتاستارىنا: «الاشورداشىلارمەن» اۋىز جالاسۋدىڭ قاجەتى شامالى، قايتا ولاردىڭ ۇستىنەن ايعاقتار جيىپ، گپۋ-عا حابارلاۋ كەرەك. قوجانوۆتى ۇلتشىل دەپ اشكەرەلەۋگە تىرىسىڭدار»،- دەپ جازىپتى ء(وز باسىم ول حاتتى وقىعامىن جوق). جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ حاتتى حالەل دوسمۇحامەدوۆكە كورسەتىپتى. سوڭعىسى حاتتى تىنىشباەۆقا وقىتۋ ءۇشىن  وزىمەن بىرگە الىپ كەتىپتى. سول كەزدە ادىلەۆ تە قايتىپ ورالدى. ۇشەۋى اقىلداسا كەلىپ حاتتى قوجانوۆقا كورسەتىپتى. سوڭعىسى حاتتى وزىمەن الىپ كەتەتىندىگىن جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىنە ءتىنتۋ جۇرگىزەتىنىن، ونى وعان حابارلاماۋىن تاپسىرىپتى. حالەل دوسمۇحامەدوۆ مۇنى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆكە ايتىپتى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن قوجانوۆ حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ ۇيىندە كەزدەسىپتى. قوجانوۆ قاسارىسىپ كونبەپتى. كەلەسى كۇنى ءتىنتۋ جۇرگىزىپ، حاتتى گپۋ-شىلەر الىپتى. سول كەزدەن باستاپ ءبولىنۋ باستالدى: بىزبەنەن - رىسقۇلوۆتىڭ اراسىندا، حالەل دوسمۇحامەدوۆ، م.تىنىشباەۆ پەن جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ اراسىندا جىك پايدا بولدى. ءبىزدىڭ ۇيىم مۇشەلەرىنىڭ اتى اتالعانداردان باسقا سول كەزدە تاشكەنتتە تۇرعاندار: مەن، ەسپولوۆ، ادىلەۆ. مەن جانە ەسپولوۆ ەكەۋمىز جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى جاقتادىق، ادىلەۆ ءوزىن قورلانعان ادامداي سەزىندى. ح.دوسمۇحامەدوۆ پەن تىنىشباەۆ: «رىسقۇلوۆشىلاردىڭ تىڭشىلىق ارەكەتىنەن ەرتەرەك ساقتاندىرايىق دەپ ويلادىق. سوندىقتان دا قوجانوۆتى قوستىق»،- دەپ وزدەرىن اقتاۋعا تىرىستى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ: «جەكە باس پايداسى ءۇشىن جانە قوجانوۆقا جاعىنۋ ءۇشىن حالەل دوسمۇحامەدوۆ مەنى پايدالاندى»،- دەپ كىنا تاقتى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، وسى وقيعا تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ تارقاپ كەتۋىنە سەبەپكەر بولدى. الايدا وعان دەيىن دە ۇيىمنىڭ اتى ءوشىپ تىنعان بولاتىن. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ پەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەكەۋى 25-جىلى قاراشا ايىندا مەنىڭ ايەلىم قايتىس بولعاندا كوڭىل ايتۋعا كەلگەندە تاتۋلاستى.

...قوجانوۆ پەن ءبىزدىڭ قارىم-قاتىناسىمىز وتە جاقسى بولدى ء(بىزدىڭ ارامىزداعى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتى جاقتىرمادى، سونداي-اق ادىلەۆتى ۇنەمى مازاقتاپ وتىراتىن), الايدا ودان (قوجانوۆتان - ت:ج.): ءبىزدى ساتىپ كەتەدى - دەپ ەمەس، ءبىزدى ءوزىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن پايدالانۋى مۇمكىن نەمەسە ءار قايسىمىزدى ءار جاققا قىزمەتكە ءبولىپ جىبەرۋى مۇمكىن،- دەپ سەسكەنەتىنبىز. ءبىر مىسال كەلتىرەيىن: 22 نە 23-جىلى ما، ايتەۋىر س.وتەگەنوۆ ماعان جانە بىرنەشە ادامعا كەلىپ: «قونىس اۋدارۋشىلارعا قارسى كۇرەسۋ ءۇشىن قۇمنىڭ ىشىندە قاراقشىلىق توپ قۇرايىق»،- دەپ ۇسىنىس ايتتى. ءبىز ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتىق، ءبىزدى قوجانوۆ ايداپ سالىپ وتىر،- دەپ تۇسىندىك...».

كورسەتىندىنىڭ بۇدان ارعى مازمۇنى وزگەلەردىڭ جاۋاپتارىندا قامتىلعان جايلاردى قايتالايدى. سارىمولداەۆقا جولدانعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ حاتىن وقىعانىن جاھانشا مەن حالەل دوسمۇحامەدوۆ تە، تىنىشباەۆ تا مويىندايدى. رىسقۇلوۆتىڭ «الاشورداشىلاردىڭ» ۇستىنەن جازعان ماعلۇمداماسى (ستالينگە ارنالعان) «اق جول» گازەتىنىڭ جابىلۋى مەن «الاش ءىسىنىڭ» باستالۋىنا ىقپالىن تيگىزدى. كەيىن ءوزى دە اقتالىپ، ايعاق جازدى.

حالەل دوسمۇحامەدوۆپەن ءبىر كۇنى - 1930 جىلدىڭ 14 قىركۇيەگى كۇنى قاماققا الىنعان مۇحتار ءمۇرزيننىڭ قىسقا ءارى سيرەك جاۋاپتارى ءبىزدى تاڭ قالدىردى. تەرگەۋگە تۇسكەندەردىڭ ىشىندە تەك وسى مۇحتار مۇرزين عانا بارلىق سۇراقتارعا: «بىلمەيمىن. ەشقانداي پارتياعا مۇشە بولعان ەمەسپىن»،- دەپ قىسقا جاۋاپ بەرىپ وتىرىپتى. قايسارلىعى دا، ازاماتتىعى دا سۇيىندىرەدى. تەك يسا قاشقىنباەۆپەن اراداعى سوزدەرى عانا تىركەلىپتى. ي.قاشقىنباەۆ پەن م.ءمۇرزيننىڭ اراسىنداعى ەكەۋارا اڭگىمەنى كامەرانىڭ ەسىگىنىڭ سىرتىنا ارنايى قويىلعان تىڭشى حاتقا تۇسىرگەن سياقتى. ويتكەنى، ءوزارا اڭگىمە ەركىن وتكەن. تەرگەۋ بارىسىنىڭ پسيحولوگياسىنان حابار بەرەتىن بولعاندىقتان دا، جاۋاپتاسۋدىڭ كەيبىر تۇستارىن عانا كەلتىرەمىز.

«م.مۇرزين: مەنىڭ ويىمشا سەنى بوساتىپ، مەنى تۇرمەدە قالدىراتىن شىعار.

ي.قاشقىنباەۆ: نەگە ولاي دەپ ويلايسىڭ؟

م.مۇرزين: ورىنبوردا سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن كوممۋنيست قازاقتاردىڭ جينالىسى بولدى. پارتيادا جوقتاردان مەن عانا قاتىستىم. بۇل تۋرالى ەلدىڭ ءبارى بىلەدى. اسىرەسە، ءبايدىلديننىڭ باياعىدا-اق ايتىپ قويعانىنا سەنىمدىمىن. ەندى مەنىڭ دە سول وقيعانى بايانداپ بەرۋىمدى تالاپ ەتىپ وتىر. ول ماقساتتارىنا ەشقاشاندا جەتە المايدى. ... (دوسمۇحامەدوۆ نەمەسە ءبايدىلدين -?) اسا كۇدىكشىل. جۇرتتىڭ ءبارىن گپۋ-ءدىڭ تىڭشىسى دەپ ەسەپتەيدى. وتكەن جىلى ءوزىنىڭ سوڭىندا تىڭشىنىڭ جۇرگەنى تۋرالى اركىمگە ايتقان. بۇل ماسەلەگە ەرىكتى نەمەسە ەرىكسىز تۇردە بولسا دا سماعۇلوۆتىڭ، قوزىبەكوۆتىڭ، بايعاريننىڭ، ك.توقتاباەۆتىڭ، ە.ۇردەباەۆتىڭ قاتىسى بار. جەر جونىندەگى كوميسسارياتتىڭ ماشيناسىمەن سوڭىنان ىلەسىپ وتىرىپتى. كوجەۆنيكوۆ پەن نۇرماقوۆ - قادىرباەۆ سەيدازىمدى ىسساپارعا جۇمساعان سياقتى. بۇل تۋرالى گپۋ-ءدىڭ قىزمەتكەرلەرىنە حابارلانىپتى. مۇنداي ورىنسىز تىمىسكىلەۋ مەنىڭ جۇيكەمدى جۇقارتىپ، جىنداندىرىپ جىبەرە جازدادى. بۇل تىڭشىلىق ماعان ساباق بولدى. كەيىن سوڭىما كىمدى سالىپ قويعانىن اينا قاتەسىز بىلەتىن بولدىم. ولاردىڭ جۇمىس جۇيەسى مەن قيسىنىن تالداي كەلىپ، قالاي جۇمىس ىستەيتىندەرىن ءبىلدىم. ولار ءار ادامنىڭ اقىلى مەن مىنەزىنە قاراي باعالاپ، جەكە-جەكە زەرتتەپ، جاسىرىن تۇردە تاپسىرما بەرەدى».

ارينە، مۇحتار ءمۇرزيننىڭ «جۇيكەسىن جۇقارتقان» تىڭشىنىڭ كىم ەكەنىن ناقتى ايتۋ قيىن. ءاربىر ءىستىڭ سوڭىندا «قوسىمشا ايعاقتار» رەتىندە تىركەلەتىن، تەك «سەكسودتار» مەن سالپاڭقۇلاقتاردىڭ، بيرەسمي تىمىسكىلەردىڭ تىنتۋىرلەرى تىگىلەتىن تومنىڭ مۇقاباسىنا كوزىمىز تۇسسە دە، پاراقتاپ تانىسۋدىڭ ورايى كەلمەدى. ويتكەنى ول توم «قۇپيانىڭ قۇپياسى» رەتىندە ىقتياتتى تۇردە تياناقتى ساقتالىپ، ارنايى قىزمەتكەردەن باسقا ەشكىمگە كورسەتىلمەيتىن قاتاڭ ءتارتىپ بار ەكەن. ونداي تاۋەكەلگە بىزگە ءبۇيىرى بۇرىپ قاراعان قارابي مەن شىڭعىس اعامىز تاۋەكەل ەتە الماعانىنا تۇسىنىستىكپەن قاراۋعا بولاتىن. الايدا جەر كوميسسارياتىنىڭ «قىراعى قىزمەتكەرى» كارىم الىمباەۆتىڭ مۇحتار مۇرزينگە قاراتا بەرىلگەن:

«جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىندا قىزمەت ەتەتىن مۇحتار مۇرزينگە كەلەتىن بولساق، ول بارىپ تۇرعان ۇلتشىل، قاراتىلەۋوۆتىڭ ادامى. سوندىقتان دا ول توپىراقتىڭ بوتانيكالىق قۇرامى جونىندە عىلىمي جۇمىستار جۇرگىزەتىن وسىمدىكتانۋشى لارينمەن: قاراتىلەۋوۆ پەن ءمۇرزيننىڭ تاپسىرماسىنا قارسى زەرتتەۋ جاسايسىڭ - دەپ ۇنەمى سوزگە كەلىسىپ قالاتىن»,- دەگەن (الاشوردا قوزعالىسى»، 3 توم، 29-بەت) «مىنەزدەمەدەن» كىمنىڭ «تىڭشىلىعى ساباق بولعانىنا» ساڭلاۋ تۇسىرەدى.

«ولشەگەنى - وزىمەن كەتسىن»، دەگەنمەن دە، مىنا كورسەتىندىنى ەرىككەن ادامنىڭ جازباعانى انىق. جەر جونىندەگى كوميسسارياتتا جەرگە ورنالاستىرۋ ماسەلەسىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن مۇحتار ءمۇرزيننىڭ ماقالا مەن باياندامانىڭ جوباسىن سىزىپ، جوسپار جاساۋعا قۇقى بار بولاتىن. زادى جەر جونىندەگى 1925 جىلعى جەلتوقسانداعى كونفەرەنتسيا قارساڭىندا دايىندالعان بولسا كەرەك، ءتىنتۋ كەزىندە م.ءمۇرزيننىڭ تارتپاسىنان ماقالانىڭ جوسپارى تابىلادى. مىنە، سونى تەرگەۋشىلەر «استىرتىن ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى» رەتىندە ىسكە تىگىپ، «قاستاندىقتىڭ ايعاعى» ەسەبىندە ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ ەكىنشى بولىمىنە كىرگىزىپتى:

 

«II. ۇلتشىل كونتررەۆوليۋتسيالىق قاستاندىقتار.

I. جەر ماسەلەسi تۋرالى: ۇيىمنىڭ نەگiزگi ماقساتتى باعدارلاماسىنىڭ بiرi - جەر ماسەلەسi بولدى، مۇنى شەشۋ ارقىلى ولار «الاش» پارتياسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جونiندەگi باعدارلاماسىن، ياعني، جەردi ەڭ الدىمەن بۇراتانا تۇرعىندارعا ء(يا، كەڭەس وكiمەتi ءۇشiن قازاقتار تەك قانا «بۇراتانا» بولىپ قالدى - ت. ج.) ەشقانداي كەسiمسiز قاجەتiنشە ءبولiپ بەرۋگە جانە رۋ - رۋىمەن قونىستاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا تىرىستى. بۇل باعدارلاما بويىنشا، جەرگiلiكتi تۇرعىندار تولىقتاي جەرمەن قامتاماسىز ەتiلگەننەن سوڭ عانا قازاقستانعا سىرتتان كەلگەن قونىستانۋشىلاردى ورنالاستىرۋعا بولادى، ال قازاق جەرiنە بۇرىننان ورنالاسىپ قالعان قونىس اۋدارۋشىلار ول جەردi قازاقتارعا كەرi قايتارىپ بەرۋگە تيiستi ەدi. بۇل جۇمىسقا كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi مەن ۇلتشىلداردان باسقا ايىپ تاعىلىپ وتىرعان جەر جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ ۇلتشىل قىزمەتكەرi مۇحتار مۇرزين سياقتى كورنەكتi وكiلدەر قاتىستى، ونى 1929 جىلى ونىڭ ۇيiنەن تابىلعان مىنا قۇجات راستايدى.

1) ماقالانىڭ جوسپارى (اياقتالماعان)

ا) قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ قازiرگi حال-احۋالى.

ب) ماقساتتى كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ مۇمكiن جانە دامۋ جولدارى.

ۆ) ولارعا قويعان ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى «قوسشى» وداعىنىڭ ورنى مەن ماڭىزى.

گ) اۋىل شارۋاشىلىعى - سول ەلدiڭ تابيعي جانە الەۋمەتتiك شارتتارىنىڭ تۇراقتى تۇردەگi ءوزارا قارىم-قاتىناسىنىڭ كورiنiسi بولىپ تابىلادى.

د) جوعارىدا كورسەتiلگەن العى شارتتاردىڭ جەكەلەگەن كەزەڭدە جۇزەگە اسىرىلۋى - يەلiك ەتiپ وتىرعان ەلدiڭ تۇرعىندارىنىڭ شارۋاشىلىقتى جۇرگiزۋ مادەنيەتiنە تiكەلەي بايلانىستى.

ە) قازاقتىڭ شارۋاشىلىعى سوڭعى ۋاقىتقا دەيiن تابيعات جاعدايىنا تiكەلەي تاۋەلدi بولىپ كەلدi دە، كەيiنگi كەزدە بiرقاتار الەۋمەتتiك ىقپالدارعا ۇشىرادى (شارۋاشىلىقتىڭ بارلىق سالاسى مەن ءتۇرiنiڭ وتارلانۋى).

ج) سىرتتان تەلiنگەن، سونىمەن قاتار شارۋاشىلىقتى جۇرگiزگەن بوگدە تۇرعىندار ەكونوميكانى كۇردەلەندiرiپ جiبەردi, ءارi بۇل، تابان استىندا بۇرمالانىپ وتىردى.

ز) جانتالاسا وتارلاۋ - قازاق تۇرعىندارىنىڭ جەرسiز قالۋىنا اكەپ سوقتىردى.

ي) بۇل ماسەلە - جەردi بۇدان ارى ەمiن-ەركiن پايدالانباي، بەلگiلi بiر شەك قويۋ ءۇشiن كۇن تارتىبiنە قويىلدى. ال، ۇكiمەت بولسا، مۇنى، تاعى دا وتارلاۋدىڭ بiر ءتۇرi رەتiندە پايدالانىپ وتىر.

2) زەرتتەۋدiڭ قورىتىندىسىنا پىكىر

ەگەردە، قازاقستاندى ەشكiممەن ەنشiلەسپەگەن دەربەس مەملەكەت دەپ قاراسا، وندا جەرگە قونىستاندىرۋ شاراسى تۇرعىنداردىڭ ەركiمەن ءوز-وزiنەن شەشiمiن تاپقان بولار ەدi. ال قازiر قونىستاندىرۋ تابيعي تۇردە ەمەس، باسى ارتىق جەردى انىقتاپ، وعان قونىستاندىرۋ ساياساتى - وتارلاۋ ماقساتىندا جۇرگiزiلiپ جاتقاندىقتان دا، شارۋاشىلىق سالالارى وتارشىلدىقتىڭ قاسiرەتتi قامىتىن كيمەس ءۇشiن شۇعىل شارا قولدانۋعا ءماجبۇر ەتەدi. بۇل شارالاردىڭ نەگiزگi باعىتى - جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ شارۋاشىلىق ءتاسiلiنiڭ وزگەرۋiنە وراي ۇيلەستiرۋ جانە ونى جەر ءبولiسi تۇسىندا تيiمدi پايدالانۋعا شەرiك قۇرىلۋى تيiس.

بۇكiل رەسپۋبليكا كولەمiندە جاپپاي جۇرگiزiلiپ جاتقان مەملەكەتتiك قونىستاندىرۋ ناۋقانى جان-جاقتى زەرتتەلiپ، انىقتالعان عىلىمي تۇجىرىمعا نەگiزدەلۋi قاجەت. ءار ايماقتىڭ ەكونوميكالىق ەرەكشەلiگiن، جالپى قۇرىلىمىن، ەكونوميكالىق باعىتىن زەرتتەپ بارىپ، 1921-1922 جىلدارى جەتiسۋ گۋبەرنياسىندا جۇرگiزiلگەن جەر-سۋ رەفورماسىنىڭ ۇلگiسiمەن شەشiم قابىلداعان دۇرىس بولماق».

تاشكەنت قالاسىندا، تۇركiستان اتقارۋ كوميتەتiندە، اۋىل شارۋاشىلىعى فاكۋلتەتiنiڭ ۇيiندە وتكەن جەر ماسەلەسi جونiندەگi ۇيىمنىڭ ماجiلiسiنە دوسمۇحامەدوۆ، تىنىشباەۆ، تاعى دا باسقا ادامدار قاتىسىپ، جوعارىداعىداي كوزقاراس بiلدiرگەن جانە جەر رەفورماسىن جۇرگiزەتiن وكiلدiكتiڭ قۇرامىنا ءوز ادامدارىن كiرگiزۋدi ۇيعارعان (№ 5417 - iس، تىنىشباەۆتىڭ جاۋابى، № 2370-iس، 275-بەت)».

بۇل ماسەلە م.تىنىشباەۆقا قاتىستى بولىمدە كەڭىنەن تالدانعاندىقتان دا تالداۋ جاساپ جاتپايمىز.

ي.قاشقىنباەۆ (جالعاسى): «مەن بولعان جايدىڭ ءبارىن مويىندادىم. ول مەنىڭ باۋىرىم بولعاندىقتان دا نە ىستەرىمدى بىلمەيمىن.

م.مۇرزين: مىناداي ءتارتىپتى ۇستانۋ كەرەك. ەشقاشاندا، ەشنارسەنى مويىنداماۋ كەرەك. ەگەر دە جان-جاعىڭنان قىسىمعا السا، وندا ۇندەمە، ايتەۋىر مويىنداي كورمە. ءسىزدىڭ تاجىريبەڭىز از ادام ەكەنسىز. ەشقاشاندا تەرگەۋشىلەردىڭ سوزىنە سەنبەڭىز. ەگەر دە ولار ناقتى ايعاق بار دەسە، وندا قۇجاتتى كورسەتۋىن تالاپ ەتىڭىز. الايدا تەرگەۋشىلەر كورسەتكەن ايعاققا سەنبەڭىز. بۇل ولاردىڭ تاقىستانعان ءتاسىلى. بەتپە-بەت مويىنداسۋعا شاقىرسا دا ءبارىبىر مويىنداماڭىز. مەن ءوزىم بەتپە-بەت مويىنداسۋ كەزىندەگى بارلىق ايعاقتاردى جوققا شىعاردىم.

ي.قاشقىنباەۆ: (بۇل ارادا تىڭشى قاشقىنباەۆتىڭ ءسوزىن مازمۇنداپ بەرىپ وتىر) ناقتى ايعاقتى مويىنداماۋ كەرەكتىگىنە (قاشقىنباەۆ) قارسى شىقتى. بۇل - گپۋ-ءدىڭ سەنىڭ سوزىڭە سەنىمسىزدىك تۋدىرۋى مۇمكىن،- دەدى.

م.مۇرزين: سەنىمەن جىگىتشە سويلەسكەندە عانا ەر جىگىتكە ساي مىنەزدى كورسەتۋ كەرەك. ادامنىڭ جەكە باسىن قورلاپ، قىسىم كورسەتىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايدا پاراساتتى كورىنۋ ناعىز دون - كيحوتتىق، اقىماقتىق. جالپى كەز-كەلگەن قىسىمعا شىداي ءبىلۋ كەرەك جانە وزگەگە كىنا ارتپاۋعا تىرىسۋ قاجەت. ەڭ باستىسى، ەشكىمدى شىرعالاڭعا تارتپاعان ءجون. مەنىڭ نەگىزگى ۇستانعان ءتارتىبىم - ءۇشىنشى ءبىر ادامنىڭ اتىن اتامايمىن، ءتىپتى دوستارىممەن وتىرعانداعى اڭگىمەگە دە ەشكىمدى ارالاستىرمايمىن.

تاعى دا ءمۇرزيننىڭ ايتقانى (تىڭشىنىڭ جازعانى - ت.ج.): سىزدەردىڭ ۇيىمدارىڭىز بار ەكەنىن باياعىدا-اق بىلگەن، بىراق تا ول كەزدە قوزعاماعان. اۋەلى ءبىرىنشى توپتى، سودان كەيىن ەكىنشى توپتى ىرىكتەپ تۇتقىنداعان. ەندى ءۇشىنشى توپتىڭ دا ءتىزىمىن جاساۋى مۇمكىن. مۇنىڭ بارلىعى سىرتقى دۇنيەگە (نەمقۇرايلى ادامدارعا) قىر كورسەتىپ: گپۋ تەرگەۋشىلەرى تەرگەۋ بارىسىندا جاڭا استىرتىن ۇيىمدى اشكەرەلەدى، - دەگەنگە سەندىرۋ ءۇشىن جاسالىپ وتىر. ال تۇتقىندالعانداردىڭ بارلىعىن ايىپتى ەتىپ، ماسەلەسىن شەشىپ قويعان. ولار تەرگەۋدى تۇتقىنداعاننان كەيىن ەمەس، تۇتقىنداعانعا دەيىن جۇرگىزەدى. سىزدەر استىرتىن ۇيىم قۇردى - دەگەنى جاي سىلتاۋ عانا، ماسەلە باسقادا. ورتالىق كوميتەتتىڭ بىلتىرعى قاۋلىسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيامەن كۇرەسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان بولاتىن. بۇعان نە سەبەپ بولدى، مەن  بىلمەيمىن. بىراق تا ءبىزدىڭ تۇتقىندالۋىمىز سول قاۋلىنى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناتيجەسى ەكەنى انىق».

شىرىكىن، جىگىتىم-اق! ءار ءسوزى - شىندىق. كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىمەن سەزىپ، اقىلىمەن ءبىلىپ وتىر. اتتەڭ، وسىنداي جىگىتتەردىڭ كادىمگى ومىردە اياعىنا وراتىلعان شىرماۋىقتاردىڭ كەزدەسەتىنى وكىنىشتى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىمىز: «ءاي، انت اتقان، انت اتقان، وسال جەرىن جىگىتتىڭ، قالاي ءدال تاپقان!»،- دەپ قادىر اقىن ايتقانداي، سۇعاناق تەرگەۋشىلەر مۇحتار ءمۇرزيننىڭ دە وسال جەرىن ءدال تاۋىپتى. وسى ءىستىڭ ءى تومىنىڭ 638-بەتىندە «ۆلاسوۆا اليسانىڭ 1931 جىلعى 5 قىركۇيەك كۇنى بەرگەن جاۋابىنىڭ حاتتاماسى» تىركەلگەن. بۇل توسىن حاتتامانى تاعدىردىڭ مازاعى دەسە دە بولادى. مۇحتار ءمۇرزيننىڭ ءىنىسى، ايىپتالۋشى ءازيز ءمۇرزيننىڭ ورىس ايەلى اليسا ءوزىنىڭ كۇيەۋىنىڭ جانە قايىناعاسىنىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان. «قاتىن وسەكتى» ءسوز اراسىنا ىلىكتىرىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى، قالايدا قارالاۋ ءۇشىن نەكەلى ايەلىن كۇيەۋىنە قارسى ارانداتقان تەرگەۋ جۇيەسىنىڭ ايارلىعىنا مىسال كەلتىرە كەتۋ.

اليسا ۆلاسوۆا: «ءازيز ءمۇرزيندى مەن 1920 جىلدان بىلەمىن. سونىمەن قاتار ونىڭ تۋعان اعاسى مۇحتار ءمۇرزيندى جانە ونىڭ جاقىن تانىستارى سادۋاقاسوۆ سماعۇلدى، بوكەيحانوۆ ءاليحاندى، بايتاسوۆ ابدوللانى، سۇلتانبەكوۆ جاعىپاردى، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشانى، شىلالوۆ (-?) مىڭايداردى، باسالوۆ ايداربەكتى، تەلحوجين زەينوللانى، ەرمەكوۆ ءالىمحاندى جاقسى بىلەمىن. بۇل ادامداردىڭ بارلىعى مەنىڭ كۇيەۋىم مۇرزينمەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدى. ول بۇلاردىڭ ءۇي ىشتەرىن دە جاقسى كورەتىن. سونداي-اق ءازيز ءمۇرزيننىڭ بولاشاق ايەلى ءجانتورينا زايرامەن دە تانىسپىن. جوعارىدا ايتىلعان تانىستارى مەن دوستارى ونىڭ وتباسىمەن ۇنەمى ارالاسىپ تۇراتىن.

1922 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆ قوستانايعا كەلىپ ءازيز ءمۇرزيندى ءوز جاعىنا تارتتى. ول كەزدە مۇرزين قوستاناي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولاتىن. ولار بايلارمەن اۋىز جالاسىپ، ولارعا كومەكتەستى. قازاق قىزمەتكەرلەرى ءمۇرزينىڭ ماعان، ياعني، ورىس ايەلىنە ۇيلەنگەنىنە قارسى بولدى. سونداي-اق سادۋاقاسوۆ سماعۇل مەن مۇرزين مۇحتار دا جاقتىرمايتىن. قازاقتىڭ تازا قانى ورىسپەن ارالاسقاننان كەيىن ءدۇبارا تۇقىم تۋادى - دەيتىن. ولاردىڭ دەگەنىنە كونگەن مۇرزين مەنى تاستاپ كەتتى دە، بالعىمباەۆتىڭ قىزىنا ۇيلەندى. 1927 جىلى ماعان مۇرزين بىلاي دەپ ايتتى: 1922 جىلى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ورىنبورداعى پاتەرىنە ونىڭ سىبايلاس دوستارى جينالادى، اعايىندى مۇرزيندەر دە سونىڭ ىشىندە بولىپى. «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەسەمىز، ءبىر-بىرىمىزگە ادال بولامىز»،- دەپ انت ءسوزىن جازىپتى. بۇل انتتى ءبارى تۇرەگەپ تۇرىپ تىڭداپ، ءتوس قاعىستىرىپتى. ول ءماجىلىستىڭ مازمۇنىن بىلمەيمىن. الاي دا ءازيز مۇرزين ماعان: «مۇنى وكىمەت مەكەمەلەرى ءبىلىپ قويسا، ءبىزدىڭ كورەشەگىمىزدى كورسەتەدى»،- دەدى.

مۇرزين ءازيز 1923 جىلى سادۋاقاسوۆپەن جانە «ۇلتشىلدارمەن» بايلانىسى ءۇشىن كومپارتيا قاتارىنان شىعارىلدى... شاكەننىڭ (-?) .... كومەگىمەن موسكۆاداعى قۇرىلىس جونىندەگى قازاق وكىلى بولىپ قىزمەتكە ورنالاستى. موسكۆادا ول بوكەيحانوۆ پەن مۇڭايتپاسوۆتى توڭىرەكتەپ ءجۇردى. سول كەزدە ماعان ءازيز مۇرزين: «1920-جىلداردىڭ باسىندا تاشكەنتتە كەڭەس وكىمەتىن قۇلاتۋ ءۇشىن قازاقتاردىڭ جاسىرىن ۇيىمى قۇرىلدى»،- دەپ ايتتى. سول ۇيىمنىڭ مۇشەسى رەتىندە مۇڭايتپاسوۆقا قارۋ بەرىپ، قوجانوۆتى ءوزىنىڭ پاتەرىندە اتىپ ءولتىرۋدى تاپسىردى. مۇڭايتپاسوۆ قوجانوۆتىڭ ايەلىنىڭ باۋىرى بولاتىن. قارىنداسى مەن جيەندەرىنەن ايىرىلىپ قالماس ءۇشىن ول بۇل تاپسىرمانى ورىندامادى. ءتىپتى بۇل تۋرالى قوجانوۆتىڭ وزىنە دە ايتىپ قويىپتى. بۇل ونىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ كىناسىن جۋعىسى كەلگەنى بولسا كەرەك. مۇڭايتپاسوۆ باس تارتقان بۇل جۇمىس ۇيىمنىڭ باسقا مۇشەسىنە تاپسىرىلىپتى. ونىڭ اتى-ءجونى ەسىمدە قالماپتى.

موسكۆادا تۇرعاندا مۇرزين بوكەيحانوۆتى ۇيگە ءجيى شاقىردى. سادۋاقاسوۆ ۇشەۋى مەنى بولمەدەن شىعارىپ جىبەرىپ، وڭاشا اڭگىمەلەسەتىن. ولاردىڭ قانداي دا ءبىر ءوزارا قۇپيا اڭگىمەسى بولاتىن. كەي كەزدە مۇرزين ءازيز ىسساپارمەن كەلگەن اعاسى مۇحتار مۇرزينگە جولىعۋ ءۇشىن قوناق ۇيگە كەتىپ قالاتىن دا، وڭاشا اڭگىمەلەسەتىن. مەنىڭ سۇراقتارىما ادەتتەگىدەي جالتارا جاۋاپ بەرەتىن. ءازيز مۇرزين ءاليحان بوكەيحانوۆپەن كەزدەسكەن كەزدە ەسى شىعىپ كەتەتىن، مۇنداي جاقىندىق ەركەكتەردىڭ اراسىندا وتە سيرەك كەزدەسەدى. ال بوكەيحانوۆ ماعان: «ءمۇرزيندى تۋعان ۇلىمداي جاقسى كورەمىن»،- دەيتىن. 1929 جىلى مۇرزين موكۆادان كەتەردە بوكەيحانوۆ ونىمەن قيماي قوشتاستى، كوزىنە جاس الدى. ونىمەن قويماي ولار الدە نە تۋرالى قازاقشا سىبىرلاسىپ سويلەستى. ول كەزدە موسكۆادا بايتۇرسىنوۆتىڭ جانە باسقا دا ادامداردىڭ تۇتقىندالعانى تۋرالى حابار بەلگىلى بولاتىن. بوكەيحانوۆ پەن مۇرزين، مۇرزين مەن مۇڭايتپاسوۆتار ول جونىندە ءجيى اڭگىمەلەسەتىن. مەن موسكۆادان كەتكەن كەزىمدە بوكەيحانوۆ تۇرمەدە جاتقان دۋلاتوۆقا كومەك رەتىندە ونىڭ ايەلى دۋلاتوۆاعا تاپسىرۋ ءۇشىن 4 مىڭ تەڭگە بەردى. بۇل اقشانى ماعان وتە قۇپيا تۇردە تاپسىردى، ءارى وتە ساق بولۋىمدى ءوتىندى، پوچتا ارقىلى حات جازباۋىمدى ەسكەرتتى. دۋلاتوۆقا تاپسىرىلعان اقشا مەن حاتتى قىزىلوردا قالاسىندا دۋلاتوۆاعا بەردىم. تۇتقىنداعىلاردىڭ وتباسىنا اقشالاي كومەك ۇنەمى كورسەتىلىپ تۇردى. اقشالاي قارجىنى ەڭ سوڭعى رەت ءبىرىمجانوۆ ءوزىنىڭ قازاق وكىلەتتىلىگىندە ىستەيتىن قارىنداسى ارقىلى الماتىدان موسكۆاعا بەرىپ جىبەردى.

1928 جىلى ءبىرىمجانوۆ شەتەلدەن موسكۆاعا كەلدى. شەتەلدە مۇڭايتپاسوۆپەن كەزدەسكەن. ءبىرىمجانوۆ جانتوريناعا ۇيلەنگەن بولاتىن. موسكۆاعا كەلگەن سوڭ ءبىرىمجانوۆ تۇتقىنعا الىندى. بوكەيحانوۆ پەن ءمۇرزيننىڭ كەڭەسى بويىنشا ءجانتورينا ونىمەن رەسمي اجىراستى. ال شىندىعىندا، ول ءوزىنىڭ كۇيەۋىنە ۇنەمى قارجىلاي كومەكتەسىپ وتىردى. ءبىرىمجانوۆتان اجىراسۋىنىڭ سەبەبى - وزىنە تەرگەۋشىلەردىڭ نازارىن اۋدارماۋدان تۋعان. ويتكەنى ءجانتورينا پومەششيكتىڭ وت باسىنان شىققان. اكەسى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ مۇشەسى بولدى. پاتشا سارايىندا ءجيى بولىپ تۇرعان. ول ايەل موسكۆا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە شەت ءتىلى فاكۋلتەتىندە وقىعان. گەرمانياعا ءوزىنىڭ نەمىس ءتىلىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن ىسساپارمەن جىبەرىلگەن. قاراجاتى جوق بولعاندىقتان دا باسىندا بارعىسى كەلمەپ ەدى، بىراق كەيىن اقشا ونىڭ قولىنا جاڭبىرداي جاۋدى دا، شەتەلگە كەتتى. وعان مۇرزين - 400, بوكەيحانوۆ - 600, سەيدالين - 200 سوم بەردى. سەيىتقالي مەڭدەشەۆ تە كومەكتەستى. ونىڭ ءوز سوزىنە قاراعاندا 4 مىڭ سوم جينالعان. ارينە، بۇل ونىڭ كەمىتىپ ايتقانى. ول بۇكىل ەۋروپانى ارالادى، بەرليندە، پاريجدە تۇردى، تۇركيا ارقىلى قايتىپ ورالدى. وندا ونىڭ ءۇي، قورا-جايى بار اعاسى تۇراتىن. ول پاريجدە شوقاەۆپەن كەزدەستى. ءازيز مۇرزينمەن ەكەۋارا اڭگىمەلەسكەندە شوقاەۆتىڭ ەسىمى ءجيى اتالاتىن. ءجانتورينانىڭ موسكۆاداعى جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋى تۋرالى مىنانى ايتا الامىن: جانتوريندەردىڭ ءۇي-ءىشى كولچاكتىڭ شتابىمەن بىرگە كوشىپ ءجۇردى. ونىڭ اكەسى سول ساپاردا قايتىس بولدى. اكەسى ولگەن سوڭ، ءسىڭىلىسى ەكەۋى موسكۆاعا وقۋعا كەلدى. مۇنداعى قازاقتارمەن تانىسىپ، ءجون سۇراسادى. قۇرلىس جونىندەگى قازاق وكىلەتتىگىندە ىستەيتىن ءازيز مۇرزينگە جولىعادى. ول: «بۇلار مەنىڭ جەرلەسىم، سىرداريا اۋلىنان شىققان»،- دەگەن سەنىم قاعاز بەرەدى. سول قۇجات بويىنشا ءجانتورينا وقۋعا ءتۇستى.

موسكۆادا ءازيز ءمۇرزيننىڭ جاقىن ارالاسقان ادامى كارمەنوۆ قايروللا. ول بۇلاردىڭ بارلىق قىلمىسىن بىلەتىن. ءمۇرزيننىڭ، مۇڭايتپاسوۆتىڭ، بەكەنتاەۆتىڭ توبىنا كارمەنوۆ قامقورلىق جاسايتىن. كارمەنوۆ شەتەلدەن كەلگەندە، ولاردىڭ ءبارىنىڭ ءۇي-ىشىنە ءوز ەسەبىنەن سىيلىقتار اكەلدى. 1929 جىلى الماتىعا كەلگەن سوڭ عانا كارمەنوۆتىڭ، بەكەنتاەۆتىڭ، دوسمۇحامەدوۆ جاھانشانىڭ توبىمەن قوشتاستى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆپەن كوبىنەسە ساياساتقا قاتىستى  اڭگىمەلەسەتىن. قىزىپ العان كەزدە ول كومپارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىن بالاعاتتايتىن، مازاقتايتىن. ءازيز مۇرزين قارقىلداپ كۇلىپ، ونى قوشتاپ قوياتىن. قازاقتار مۇحتار ءمۇرزيننىڭ ۇيىندە دە باس قوساتىن. ادەتتە اعايىندى مۇرزيندەر، قادىرباەۆ سەيدازىم، نۇرىموۆ، عابباسوۆ، سۇلتانبەكوۆ جينالاتىن. ولار تەك قانا ساياسي تاقىرىپتا سويلەسەتىن. اڭگىمەلەرىنىڭ مازمۇنىن مەن بىلمەيمىن. الايدا ءبىر رەت ولاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ: «سەندەردىڭ سوزدەرىڭدى وكىمەتكە جەتكىزىپ، اشكەرەلەۋ عانا قالدى»،- دەدىم. بۇدان كەيىن مۇرزين مەنەن ساقتانىپ جۇرەتىن بولدى.

تىنىشباەۆ، ەرمەكوۆ جانە باسقالارى تۇتقىندالعاننان كەيىن ءازيز مۇرزين وتە ساقتىق جاساپ مۇحتار مۇرزينمەن، كارمەنوۆپەن، بەكەنتاەۆپەن، مۇڭايتپاسوۆپەن، مۇراتبەكوۆپەن جازىسقان حاتتارىن ورتەدى. حاتتاردى مەن جاقتىم. ال ول ءىشى قاعازعا تولعان ۇلكەن پاپكانى ورتەدى. ءسويتىپ ول ءتىنتۋ كەزىندە ايعاق قالدىرماۋعا تىرىستى. ساقتىق شاراسىن قولدانعان سەبەبى: «مەنىڭ ارتىمنان تىڭشى ەرىپ ءجۇر، ءۇيدى كۇدىكتى ادامدار اڭدىپ ءجۇر»،- دەپ ءجيى ايتاتىن. ءازيز مۇرزين مۇحتار مۇرزين مەن قادىرباەۆتىڭ ايەلدەرىمەن سويلەسكەننەن كەيىن: عابباسوۆقا، نۇرىموۆقا، تىنىشباەۆقا سەنۋگە بولمايدى، ولار گپۋ-ءدىڭ شپيوندارى،- دەيتىن. حالكوم كەڭەسىنىڭ توراعاسى يساەۆپەن جاقسى بولاتىن. ونىمەن ءتورت رەت كەزدەسىپ مۇحتار ءمۇرزيننىڭ نەگە سوتتالعانىن بىلگىسى كەلدى. الايدا ول ارەكەتىنەن ەشتەڭە شىققان جوق. سونداي مالىمەتتى بىلمەك بوپ ماسانوۆقا دا باردى. يساەۆ پەن ماسانوۆ: مۇحتار مۇرزينمەن بايلانىسى بار - دەگەن سوزگە قالماس ءۇشىن مۇنىڭ تىلەگىن ورىنداۋدان باس تارتتى.

مۇرزينمەن اجىراسقاننان كەيىن مەن تورەحوجيننىڭ پاتەرىنە اۋىستىم. سوندا بايقاعانىم تورەحوجيننىڭ ۇيىنە سۇلتانبەكوۆ ءجيى كەلەدى ەكەن. 1931 جىلى 19 نەمەسە 20 تامىزدا سۇلتانبەكوۆ پەن تورەحوجين اراسىندا تاڭعى ساعات 4-كە دەيىن سوزىلعان اڭگىمە بولدى. ولاردىڭ سوزىنە قۇلاق سالعان تىڭشى بولماسا دا، ەشكىم ەستىمەيتىندەي وڭاشا جەردە سويلەستى. ولاردىڭ قازاقشا سوزدەرىنىڭ اراسىنان گولوششەكين مەن كريشتونىڭ فاميلياسىن ەستىپ قالدىم. ەرمەكوۆ ءبىزدىڭ ۇيدە بولعان ەمەس. الايدا ءازيز مۇرزين: «ەرمەكوۆتى قوناق ەتۋ كەرەك ەدى»،- دەپ جۇرەتىن. مەنىڭ وعان مۇرشام جەتپەدى.

قولىمدى قويامىن... (ۆلاسوۆا).   تەرگەۋدىڭ جاۋابىن العان - پوپوۆ».

بۇل كورسەتىندى تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ءبىر-اق نارسە انىق. بۇدان اعايىندى مۇرزيندەردىڭ ەر جۇرەك ازامات ەكەندىكتەرى انىق بايقالادى. اجىراسقان كۇيەۋىنەن وسىلاي كەك قايىرۋ، ول جىلدارى، ۇلتتىق نامىستىڭ «ۇلگىسى» بولاتىن. مۇنداي باسىنۋ مەن كەك قايىرۋدى كەيىن دە تالاي دەگدارلار «تاعدىردىڭ قارعىس تاڭباسى» رەتىندە باسىنان كەشىردى. شەت جاعاسىن دا كوردىك. مۇرزيندەردىڭ تاعدىرى تۋرالى مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ قىزى - گۇلنار مىرجاقىپقىزى دۋلاتوۆا «شىندىق شىنارى» اتتى اسەرلى كىتابىندا سونداي ءبىر باۋىرمالدىق سەزىممەن ەسكە الادى.

گ.دۋلاتوۆا: «مۇحتار اق سارى ءجۇزدى، قىر مۇرىندى، كوزىنە پەنسىنە سالاتىن، ۇزىن بويلى، كەلبەتتى كىسى بولاتىن. مۇحتار جوعارى مادەنيەتتى، جان-جاقتى ءبىلىمدى، ادامگەرشىلىگى وزگە جۇرتتان بولەك بيىك تۇراتىن، مىنەزى تىك، تۋراشىل-تىن. مۇحتار ايتقان سوزىنەن تايمايتىن، ۇستانعان پىكىرىنەن قايتپايتىن. قايسار. بىرەۋدى كۇندەپ، نە ءزابىر كورسەتۋدەن بويىن اۋلاق ۇستايتىن. بارىنشا ادال، شىنىداي كىرشىكسىز تازا، جولداستارىنا اينىماس دوس، ادىلەتتىك تۋىن جوعارى ۇستاعان ءپرينتسيپتى كىسى بولاتىن. ول وزىنە بيىك تالاپ قويىپ، مىندەتتى تۇردە ءبىلىمىن تولىقتىرۋعا كۇش سالاتىن، كوپ وقيتىن، ەكى ءتىلدى بىردەي مەڭگەرگەن، اۋدارمامەن دە اينالىساتىن ونەرى بارىن بىلەمىز. مۇحتاردىڭ ءبىر بويىنا دارىعان وسىنشا جاقسى قاسيەتتەردى باعالاپ، اكەم قاتتى سىيلاپ وتكەنىن ايتىپ وتىراتىن. مەنىڭ شەشەم مۇرزيندەرمەن 1923 جىلدان باستاپ ورىنبوردا، ودان 1929 جىلعا دەيىن قىزىلوردادا، قاشان استانا الماتىعا اۋىسقانشا ارالاسىپ تۇردى. سول زاماننان بەرى مۇرزيندەردىڭ سەمياسى بىزگە ىستىق، تۋىستان جاقىن بولىپ كەتتى.

1930 جىلى كوپتەگەن (32 ادام) وقىعان قازاق ينتەلليگەنتتەرىن جاپپاي تۇتقىنعا العانى بارىمىزگە ءمالىم. سول ءبىر اۋىر دا قاسىرەتتى جىلدار مۇحتاردى دا قۇر قالدىرمادى، الماتىدا نامكومزەمدە ەكونوميست بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىندە تۇتقىنعا الىندى. سوتتىڭ ۇكىمىمەن ۆورونەجگە ايدالدى. وزىمەن بىرگە سوتتالىپ بارعاندار: سەيدازىم قادىرباەۆ، ايەلى - جاڭىل ء(تاپىل دەيتىن), قىزى - گۋليا، ءابدىحاميت اقباەۆ، ايەلى -ءزۇفۇنۇن، مۇستافا بۇرالقيەۆ، ءابدىراحمان مۇڭايتپاسوۆ، ايەلى - سارا، بالالارىمەن (سوندا بولدى). 1934 جىلى ارالارىنا كارىم توقتاباەۆ قوسىلدى، ول ورىس ايەلى ماريا پەتروۆنامەن، قىزى ەستايمەن كەلەدى. مۇحتار ءۇي-ءىشىن الدىرعان سوڭ، جوعارىدا ايتىلىپ وتىرعان كىسىلەرمەن ارالاسىپ، ءبىر-بىرىنە جاردەم بەرىپ تۇرعان. بەرگەن بەس جىلىن وتەپ 1936 جىلى شىمكەنتكە كەلىپ سەلحوزبانكتىڭ جوسپارلاۋ بولىمىندە مەڭگەرۋشى بولىپ ىستەپ جۇرگەنىندە - 1937 جىلى قايتادان ۇستالدى. مۇحتار 1957 جىلى اقتالدى.

مۇحتاردىڭ ءىنىسى - عازيز باباقايۇلى مۇرزين 1925 جىلدارى قىزىلوردا دا، ودان الماتىدا جۇمىس ىستەدى. عازيزدىڭ ءبىرىنشى ايەلى راحيلا عابدوللاقىزى (گۇلايىمنىڭ نەمەرە ءسىڭىلىسى) ەدى، بۇل سەميادا ەكى ۇل - نازار مەن دوس دۇنيەگە كەلدى. بىراق راحيلانىڭ مىنەزى ۇنامسىز، شاتاق بولعاندىقتان، بۇل كىسىلەر ۇزاق وتاسا المادى، ەرتە اجىراستى. 1928 جىلى عازيز موسكۆادا پوستپرەدستۆودا جۇمىس ىستەگەن، ەكىنشى رەت الماتىدا ادا پاۆلوۆناعا (اليسا ۆلاسوۆا وسى ايەل بولۋى ابدەن مۇمكىن - ت.ج.) ۇيلەنگەنىن سارا سادىققىزى وتەگەنوۆا - مۇڭايتپاسوۆادان ەستىگەنىم بار. ادا پاۆلوۆنا وتە مادەنيەتتى، ادامگەرشىلىگى جوعارى، سىيلاسا بىلەتىن كىسى ەدى دەيتىن. موسكۆادا ارالاسىپ تۇرعان ەكەن. ادا پاۆلوۆنا مەن عازيز كوپ جىلدار ءومىر سۇرگەن، كەيىن موسكۆادان سوڭ اجىراسىپ، نينا موروزوۆاعا ۇيلەنگەن. عازيز ريددەردە التىن كەنىن شىعاراتىن پريسكىدە جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىندە 1936 جىلى ءىش سۇزەگىن جۇقتىرىپ الىپ، قايتىس بولىپتى».

ادا مەن اليسانىڭ اتتارىنىڭ وزگەشەلىگى بولماسا، ءازيز (عازيز) ءمۇرزيننىڭ ۇستىنەن ارىز جازعان ۆلاسوۆا وسى ايەل سياقتى.

ءيا، «مادەنيەتتى ايەل»، بىراق، سىيلاسىمى جوق، «شىدايسىڭ ريزا بولىپ جار ىسىنە، قورلىق پەن مازاعىنا تابىلسا دا»،- دەپ اباي ايتقان «تاباشىل جار» بولعان سياقتى. مۇمكىن ونىڭ وسى جىمسىماسىن سەزىپ قالىپ عازيز مۇرزين اجىراسقان شىعار.

ءبارى دە مۇمكىن. ءبارى مۇمكىن.

سەمەيدەگى ءاليحان بوكەيحانوۆقا بەرىلگەن حاتتى تاپسىرا الماعان، ح.دوسمۇحامەدوۆتىڭ ىسىندە العاشقى جاۋابى تىركەلگەن ءۋاليحان ء(ۋاليتحان) وماروۆتىڭ كورسەتىندىسى:

«بەرىلگەن سۇراققا جاۋابىم مىناۋ: قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ەشقانداي ۇيىمىنا، ونىڭ ىشىندە ورىنبورداعى بولىمشەسىنە دە مۇشە بولعان ەمەسپىن. 20-جىلدارى قانداي دا ءبىر ۇيىمعا مۇشە بولدى دەگەن ءسوز شىندىققا جاتپايدى. ەشقانداي دا ۇيىمدى بىلمەيمىن. ۆاليدوۆ پەن بايتۇرسىنوۆتىڭ اراسىنداعى حات تۋرالى دا ماعلۇماتىم جوق. بايتۇرسىنوۆتى ەستۋىم بار، بىراق تانىس ەمەسپىن. ادىلەۆ پەن سادۋاقاسوۆتىڭ كەڭەس قۇرىلىسىنا قاتىستى بلوكتارى جونىندە دە حابارىم جوق. سادۋاقاسوۆپەن بىرگە قوجانوۆشىلارعا (كولچاكوۆشىلارعا دا بولۋى مۇمكىن، ناقتى تانىلمادى - ت.ج.) قارسى كۇرەسكە قاتىسقانىم راس. ونىڭ وزىندە دە ازاماتتىق بلوك ەمەس، كەيبىر ماسەلەلەر جونىندە كەلىسپەگەنىمىز شىندىق. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ەشقانداي ءىس-ارەكەتكە قاتىسىم جوق. بوكەيحانوۆ ۋاليحانمەن (عابدوللا - ؟) جەر جونىندەگى كوميسسارياتتا بىرگە ىستەدىم، ءبىلىمدى، ىسكەر، كوممۋنيسشىل. ارينە، ەشقانداي ۇيىمنىڭ قۇرىلعانىنان بەيحابارمىن. تاشكەنتتە قۇرىلعان ۇيىمدى ەستىگەن ەمەسپىن. كۋلاكوۆ پەن ەرمەكوۆتىڭ اراسىنداعى بايلانىستان حابارسىزبىن. ولاردىڭ: ءار نارسەنى مەنىمەن اقىلداستى،- دەگەنى شىندىققا جاتپايدى، تەك شارۋاشىلىق ماسەلەلەرى عانا تاپسىرىلدى.

22-24 جىلدار اراسىندا جازىلعان «تابالدىرىق» پلاتفورماسىن بىلمەيمىن جانە «القا» ۇيىرمەسىنە مەنىڭ قاتىسىم جوق. مەن ول كەزدە تاشكەنتتە ەمەس، پەتروپاۆلوۆسكىدە بولاتىنمىن. سادۋاقاسوۆپەن، بوكەيحانوۆپەن، مۇرزينمەن، وماروۆپەن جانە بايتۇرسىنوۆپەن قوسىلىپ قانداي دا ءبىر قاعازعا قول قويعانىم ەسىمدە جوق. ەگەردە قازاق الىپپەسى تۋرالى بولسا، وندا مەنىڭ بۇعان تىكەلەي قاتىسىم شامالى، ويتكەنى مەن ءارىپ تۇزۋمەن اينالىسپايمىن، وعان يكەمىم دە جوق. بۇل قول مەنىڭ قولتاڭباما ۇقسامايدى (قازاق ءالىپبيى تۋرالى حالىققا جولدانعان ۇندەۋ حات -ت.ج.).

ءسىز ايتىپ وتىرعان 21-22 جىلدارى تاشكەنتتە وتكەن تىنىشباەۆ، دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقالار قاتىسقان جينالىس تۋرالى ءتىپتى ەستىسەم بۇيىرماسىن. زاكي ءۆاليدوۆتىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيمىن، ومىرىمدە ول تۋرالى ەستىپ كورمەپپىن. ادىلەۆتى ەستۋىم بار، بىراق ءوزىن كورمەپپىن».

بۇدان كەيىن 1931 جىلدىڭ 15-قىركۇيەگى كۇنى تەرگەۋشى وعان ءتۇرلى تاقىرىپتاردى اتاپ ۇسىنىپ، سوعان جاۋاپ بەرۋدى تالاپ ەتكەن. سۋرەت كورسەتىپ، ولاردىڭ كىم ەكەنىن سۇرايدى. «جوق، مەن بۇلاردى بىلمەيمىن. مەن ادىلەۆتى ۇيىنە اۋىرىپ كەلگەندە عانا كوردىم»،- دەيدى. الايدا كەلەسى جولداعى حاتقا تۇسكەن سوزدەر كىلت وزگەرىپ سالا بەرەدى. ايىپتالۋشىنىڭ الدىڭعى تەرگەۋدەگى كەسىمدى سوزدەرى جۇمسارىپ، ايىبىن مويىنداۋعا كوشكەن. بۇعان قاراعاندا اراداعى ءۇزىلىس كەزىندە قىسىم كورسەتىلىپ، قيناۋ جاسالعان سياقتى. ونى مىنا جاۋاپتىڭ مانەرىنەن دە بايقاۋعا بولادى:

«مەن قازىر بۇرىن جاسىرىپ كەلگەن جايلاردىڭ ءبارىن دە سىزگە ايتىپ بەرەمىن، جولداس ميليتسيونەر. شىندىعىندا دا 22-جىلى تاشكەنتتەن بوكەيحانوۆقا بەرۋگە ارنالعان حاتتى الدىم. وندا ەشقانداي ادرەس كورسەتىلمەگەن جانە ول اۋىلدا جوق دەگەندى ەستىدىم. حاتتى تاپسىرعىم كەلمەي جىرتىپ تاستادىم. وندا تاشكەنتتەگى ۇيىمنىڭ جاي-جاپسارى ايتىلعان سياقتى. حات جونىندە مەن ابىكەي ساتباەۆقا، حاسەن اقاەۆقا جانە ...(اتى تولىق تانىلمادى - ت.ج.) ايتتىم. كەيىننەن ءبىلدىم، بوكەيحانوۆقا ارنالعان حاتتىڭ مازمۇنى تۋرالى جەرگىلىكتى ادامداردىڭ بارلىعى ەستىپ الىپتى»,- دەپ جۇمسارتا بايانداعان.

«شابارماندىعى» بولماسا، ح.دوسمۇحامەدوۆ ايتقانداي، «ۇيىمعا تىكەلەي قاتىسى جوق، تەك سەنىمدى، كومەك كورسەتە الاتىن ادام قاتارىندا» قالىپتى. بۇل دا كىسىنىڭ كىسىسىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن قاسيەت.

بۇل تومداعى تەرگەۋ ىسىنە تارتىلعانداردىڭ بارىنە تاعىلعان ايىپ پەن قاۋلى ءماتىنى بىردەي. تەك قانا اتى-جوندەرىن اۋىستىرا سالسا بولدى. سوندىقتان دا ج.دوسمۇحامەدوۆكە شىعارىلعان ايىپتاۋ قورىتىندىسىن تولىق كەلتىرەمىز.

«№2370 ءىس. ءى توم. 435-ا بەت. مەن، وو پپ وگپۋ-ءدىڭ كسسر-دەگى ءى ءبولىمىنىڭ باستىعى پوپوۆ تەرگەۋگە الىنىپ، № 2370 ءىس بويىنشا جاۋاپقا تارتىلعان جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىنا قاتىسى جانە سوعان بايلانىستى كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ارەكەتتەرى تولىق دالەلدەنگەنىن ەسكەرە وتىرىپ قىك-ءنىڭ 128-بابىنا سايكەس قاۋلى ەتەمىن:

وسى ءىس بويىنشا دوسمۇحامەدوۆ جاھانشا مىنا قىلمىستىق ارەكەتتەرى ءۇشىن ايىپكەر رەتىندە تەرگەۋ استىنا الىنسىن، ول: 1). 1921 جىلى ايىپكەرلەر م.تىنىشباەۆپەن، ح.دوسمۇحامەدوۆپەن بىرگە تاشكەنت قالاسىندا قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ استىرتىن ۇيىمىن قۇرعان، ول ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىن جاساۋعا قاتىسقان، ۇيىمدى كەڭەيتىپ، ونىڭ باعدارلامالارىن تاراتۋ ءۇشىن ۇيىمعا جاڭا ادامدار تارتقان، مىسالى 1922 جىلى الماتى قالاسىندا ايىپكەر ءبىلال سۇلەەۆتى ۇيىمعا تارتقان.

2) ۇيىمنىڭ جەتەكشى مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە بۇقاراداعى باسماشىلاردىڭ قۇرباشى زاكي ۆاليدوۆپەن بايلانىس ورناتقان، سونداي-اق 1927 جىلى سارىسۋ اۋدانىنداعى ادىلەۆتىڭ باندىسىمەن استاسىپ، اقمولا ميليتسياسىنىڭ باستىعى مەن تاعى ءبىر ميليتسيونەردى 1923-جىلى اتىپ ولتىرگەنى ءۇشىن ۇستالعان باندىنىڭ باستىعى ادىلەۆ بايسەيىتتى قىزىلورداداعى تۇرمەدەن بوساتىپ جىبەرۋگە قاتىسقان.

3) استىرتىن ۇيىمنىڭ جەتەكشى مۇشەسى رەتىندە پارتيا مەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ جەر ساياساتىن بۇرمالاۋعا باعىتتالعان ناۋقانعا بەلسەنە قاتىستى، سونداي-اق 5 پارتكونفەرەنتسيا مەن قازاقستانداعى كەڭەستىڭ 5-سەزىندە جەرگە ورنالاستىرۋ  ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىنە قىسىم جاسادى، استىرتىن ۇيىمنىڭ باعدارلاماسىنىڭ تالابى بويىنشا «القا» استىرتىن ۇيىرمەسىنىڭ ادەبي باعدارلاماسىن جاساۋعا قاتىستى، ياعني: قك-ءنىڭ 58-7, 48-10, 58-11 جانە 57-3 باپتارى مەن تارماقتارى بويىنشا جاۋاپقا تارتىلسىن.

توتەنشە وكىل - پوپوۆ.              «كەلىسەمىن»:             وو باستىعى ءۇشىن - ۆولوحوۆ».

وسى قاۋلىنىڭ ءۇستىن باستىرا: «وسى قاۋلى ماعان وقىلدى، بىراق تا قاۋلىدا نەگىزدەلگەن ماتەريالدار ماعان تولىق كورسەتىلگەن جوق. ج.دوسمۇحامەدوۆ. 25/ح - 31»,- دەپ قول قويعان.

ءبىر تۇسىنىكسىزدىگى، تەرگەۋشى كاسىبي زاڭگەرمەن بەتپە-بەت كەلە وتىرىپ، ج.دوسمۇحامەدوۆكە مۇلدەم قاتىسى جوق د.ادىلەۆتىڭ قىلمىستى ءىسىن قالاي «قيىستىرا» قوساقتاعان؟ جەرگە ورنالاستىرۋعا، تەلىم بولۋگە، «القا» ۇيىرمەسىنە قاتىستى وزگە كورسەتىندىلەردە دە ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ اتى اتالمايدى. قالايدا «ساۋاتتى» ايىپ تاعىپ، تۇرمەگە قاماۋدى ماقسات ەتسە كەرەك. ال «قىلمىسكەر» ادام ايىپتاۋ قورىتىندىسىمەن كەلىسە مە، جوق پا، ولارعا ءبارىبىر ەدى.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»