قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
1-ءشى ماي مەرەكەسىن شيحۋدا وتكىزسەم دە، ءۇرىمجى كوشەسى ۇرانداتىپ ءجۇر ەكەن. الاۋ-جالاۋ قىپ-قىزىل بورلات. اسپانى بۇرىنعىداي بۇلىڭعىر بولعانىمەن بۇرىنعىداي تۇكسيمەيدى. ءبارى دە كۇلىپ تۇرعانداي. اۋىزدار تۇگەل اشىق. بىراق كۇلكى ءۇنى ەستىلمەيدى، ايقايلايدى. جاساسىن تاقىرىبى از، از بولسا دا كوپ (كوپ قايتالانادى). جوعالسىن تاقىرىبى كوپ. كوپ بولسا دا از (از قايتالانادى). ءاربىر جاۋىنىڭ تۇمسىعىنا اسىعىس ءبىر-ءبىر ءتۇيىپ قانا ءوتىپ بارا جاتقانداي. «جوعالسىن امەريكا جيانگەرلىگى»، «جوعالسىن ليسنمان[1]!»، «جوعالسىن گومينداڭ قالدىقتارى!»، «امەريكا جيانگەرلىگىنىڭ قۇيرىعى، گومينداڭنىڭ قارعىلى توبەتى وسپان قاراقشىعا ءولىم جازاسى بەرىلسىن!» دەپ، بارلىق «جوعالسىندار» وسپانعا كەلىپ تىرەلە بەردى.
1-ءشى ماي مەرەكەسىن شيحۋدا وتكىزسەم دە، ءۇرىمجى كوشەسى ۇرانداتىپ ءجۇر ەكەن. الاۋ-جالاۋ قىپ-قىزىل بورلات. اسپانى بۇرىنعىداي بۇلىڭعىر بولعانىمەن بۇرىنعىداي تۇكسيمەيدى. ءبارى دە كۇلىپ تۇرعانداي. اۋىزدار تۇگەل اشىق. بىراق كۇلكى ءۇنى ەستىلمەيدى، ايقايلايدى. جاساسىن تاقىرىبى از، از بولسا دا كوپ (كوپ قايتالانادى). جوعالسىن تاقىرىبى كوپ. كوپ بولسا دا از (از قايتالانادى). ءاربىر جاۋىنىڭ تۇمسىعىنا اسىعىس ءبىر-ءبىر ءتۇيىپ قانا ءوتىپ بارا جاتقانداي. «جوعالسىن امەريكا جيانگەرلىگى»، «جوعالسىن ليسنمان[1]!»، «جوعالسىن گومينداڭ قالدىقتارى!»، «امەريكا جيانگەرلىگىنىڭ قۇيرىعى، گومينداڭنىڭ قارعىلى توبەتى وسپان قاراقشىعا ءولىم جازاسى بەرىلسىن!» دەپ، بارلىق «جوعالسىندار» وسپانعا كەلىپ تىرەلە بەردى.
وسپان قولعا ءتۇسىپتى، سونىڭ ورايىمەن كوتەرگەن ەرەۋىل ەكەن. قىزمەت بولمەمنىڭ ءبىر بۇرىشىنا كىرەۋەت قۇرىپ ورنالاسا سالا، مەن دە قوسىلا جونەلدىم. بايقاسام، «ەلىرۋ باسەكەسى» بار سياقتى. وسپاندى تىلدەۋ جونىنەن بىرىنەن-ءبىرى وتەدى. ءبىر اقىن قارا تاقتا گازەتىنە «ساقالى قارا بايتال قۇيرىعىنداي» دەپ جازسا، ءبىرى شيڭجاڭ گازەتىنە «ساقالى سارتوبەتتىڭ بالاق ءجۇنى» دەپ جازىپتى. ساقالىنان كورسەتە ۇستاماسا، وعان قارسىلىعىنىڭ شىندىعى ءىس جۇزىنەن كورىنبەي قالاتىن بولعانى عوي. ال، ۇستاعاندارى قارا وسپان با، سارى وسپان با، ول ءجونىن بىلمەسە دە ايتەۋىر ۇكىمەت جاۋىن تىلدەمەسە وزدەرىنىڭ كۇن كورە المايتىندىعىن بىلەتىن جۇرتشىلىق ەمەس پە. ءىسىنىڭ اقتىعى مەن قارالىعىنا قاراپ ىركىلەتىن «اقىماق» دەيمىسىڭ، اۋزىنا سالعانىن شايناپ، اسپانعا بۇركىپ ءجۇر.
توڭكەرىستىك ءۇش ايماقتان قىزمەتكە شاقىرىلىپ كەلگەندەردەن باسقا بۇل قالادا ءتۇزۋ كيىنگەن ينتەلليگەنت كورىنبەدى. كوبى سارسەنشە شوقپىت جاماۋلى - «پرولەتار» بولا قالىپتى. قوڭىلتاياق ىلە سالعان تەسىك كەبىستەرىنەن باشپايلارى جىلتىلداپ ءجۇر. «گومينداڭ قالدىقتارى جوعالسىن!» دەگەن ۇرانعا كەلگەندە شوشىنعانداي ءتىپتى قاتتى ايقايلايدى ەكەن. وزدەرى «قالدىق» دەلىنەتىن ىندەتتەن وسى ايقايمەن ارەڭ قۇتىلىپ جۇرگەندەي. شيدەي مويىندارىنان كەڭىردەكتەرى ءبولىنىپ، جەكە-جەكە سويديىپ الىپتى.
بۇرىنعى ساباقتاستارىمنان الدىمەن اسىلقان اقىن كەزدەستى.
- ... مەن كەتكەندە گومينداڭ ساقشى مەكتەبىندە ەدىڭ. «قالدىق» بولماي قۇتىلعانبىسىڭ اسەكە؟ -دەپ سۇرادىم امانداسىپ بولعان سوڭ.
- قالدىق بولماعانىمدى قايدان ءبىلدىڭ؟
- ارىقتاماپسىڭ عوي؟
- ە، ەلشە جىڭىشكەرىپ، ارىقتاعانىمدى كورسەتەتىن بولەك-سالاق مۇشە بارما ەدى مەندە، -دەپ جىميدى دومالانعان تۇپ-تۇتاس اسىلقان. - ارىقتاعانىم - الاسارعانىم ەمەسپە.
- تۇرمەدە تەرگەۋدە بولدىڭ با؟
- مەندەي قالدىقتار تەرگەلمەي كىم تەرگەلۋشى ەدى. مەنى، ايتەۋىر، جىن شالىعى تيگەندەر قاتارىنا قوسىپ جيدى دا، سۇراپ-سۇراپ، ءومىربايانىمدى جازدىرىپ شىعاردى. ون ءبىر تارماقتى ءبىتىم كەزىندە احىمەتجاندار جاققا شىعىپ العامىن عوي، مەنىڭ كۇنامدى ولشەگەن تارازى سول بولدى. قازىر ولكەلىك تەاتر گرۋپپاسىندا اپ-امان ءجۇرمىن.
- ال مىنا ينتەلليگەنت «پرولەتارلارىڭدى» كىم ءمىنىپ ارىقتاتقان؟
- بۇلاردىڭ ءبىر ءبولىمى راس بەلسەندى. ال، كوپشىلىگى -ماسەلەسى انىقتالماي «اسىلىپ قالعاندار» عوي. وندايلار ءتىپتى بەلسەندى. كۇندىز-ءتۇنى دامىل تاپپايدى. توڭكەرىسشىلەر قاتارىندا بولعاندىقتارىن ءىس جۇزىنەن كورسەتۋ ءۇشىن ارنەگە دايىن. جالپى العاندا قازىر ءۇرىمجى قاراسات مايدانىندا. قىلكوپىردەن ءبىرى ءوتىپ، ءبىرى توزاققا كەتىپ جاتىر. سەن دە مىنا كيىمدەرىڭدى تاستاي تۇر، جەرلەس. «جاراۋ كوكتەن» كيىنگەنىڭ ءجون شىعار دەيمىن!
- ازات ۇرىمجىگە تازا كيىنگەن ازات پرولەتار كەرەك ەمەس دەيسىڭ بە، ءيا، «ازات بولساڭ دا ازاپتا جۇرگەندەي كورىن» دەگەنىڭ بە؟
- اللا، اللا! -دەدى اسىلقان. - مىنا ءسوزىڭدى ماحانبەك ەستىمەسىن!
- ماحانبەڭىڭ كىم؟
- ولكەلىك پارتكومداعى مىقتىنىڭ ءبىرى، اسكەري رايون ادەبيەت-كوركەمونەر باسقارماسىنىڭ باستىعى. الگى ءسوزىڭدى ەستىسە «قالدىق» تا ەمەس، ءتىپتى ناقتىڭ ءوزى دەپ ەسەپتەيدى. قازىر پارتيا زيالىلارعا قاراپايىم كيىنۋدى ۇگىتتەپ جاتقاندا، جارقىراپ كيىنۋگە سەن ۇگىتتەسەڭ كىم بولعانىڭ!... ول كىسى ايەلدەردىڭ ۇزىن ەتەك كويلەگىن «فەوداليزم»، بەلدەمشە كويلەگىن «كاپيتاليزم» دەپ اتايدى.
- ال، «پرولەتارى» قايسىسى ەكەن؟
- حانزۋشا تاربالاق سىم كيۋدى دارىپتەپ ءجۇر عوي. قۇلجاعا بارىپ، ءارتىس ايەلدەرگە زورلاپ كيگىزىپ قايتىپتى وسى جولى. سونىسىمەن حانزۋشا «تىش-تاڭ-تاڭ» عا بيلەۋگە ۇيرەتىپتى.
ءاليانىڭ جاڭا ءبيى ەسىمە تۇسە قالدى.
- ماحانبەگىڭ ءدال وسىلاي ىستەپ جۇرسە، دۇرىس ماقامنىڭ قاريى بولا الماعانى! بۇل، سولشىل كوممۋنيزمشى اۋەنىندەگى شوۆنيزم! -دەگەنىمدە اسىلقاننىڭ كوزى بادىرايا قالدى. - سەنىڭ گومينداڭعا جاعاتىن ءبىر ولەڭىڭ بار ەدى عوي، -دەگەنىمدە سەلك ەتە تۇسكەنىنە كۇلە جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - «شىققان جەرىم حۋاڭحى كەنەرەسى، ءبارىمىز ءبىر حۋاڭديدىڭ نەمەرەسى» دەۋشى مە ەدىڭ؟.. وسى ولەڭىڭدى ەندى ماحانبەكتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاي جۇرسەڭ بولادى ەكەن!
- بيعاش، مىنا قالجىڭىڭ وسى جەردە قالسىن! گومينداڭنىڭ «شالىعىنان» ارەڭ قۇتىلىپ جۇرگەنىمدە، ەندى «قالدىق» دەگىزىپ قۇرتاتىن سياقتىسىڭ مىنا قالپىڭدا!... جوق، تۇك تە كۇلكىسى جوق، راس ايتام!
- «شالىق» دەگەنىڭ قانداي قالپاق؟
«قالدىق» دەگەن، بايلاپ-ماتاماسا بولمايتىن «جىندى» سياقتى وتە قاتەرلى قىلمىستى عوي. ال، شالىق» دەگەن ودان جەڭىلدەۋى. باقسىلاردىڭ «جىن شالىعى تيگەن» دەپ كەيدە زىركىلدەپ ويناپ، كەيدە ۇشىقتاپ ەمدەيتىن اۋىرۋىن بىلمەۋشى مە ەدىڭ، سول عوي باياعى. ايتپاقتايىن كۇلان سەنىڭ ەڭ جاقىن دوسىڭ ەمەسپە ەدى. كەلگەنىڭدى ەستىپ قۋانىپ ءجۇر. بۇگىن سەنى ۇيىنە باستاپ بارۋدى ماعان تاپسىردى. «شالىق» دەگەننىڭ قانداي قالپاق ەكەندىگىن سودان ۇق!
- ءۇي، گومينداڭنىڭ شالىعى وعان دا ءتيىپ پە ەدى؟ ول قايدا ىستەيدى؟
- ول دا تەاتردا ءارتىس. 49-شى جىلدىڭ باسىندا عانا بەردىقۇل دەيتىن جاسوسقا ءتيىپ ەدى. ونىسى ءۇرىمجى ازات بولىسىمەن قولعا الىندى.
- ە، سول جاسوستىڭ كەسىرى تيگەن ەكەن عوي. ياپىراي، گومينداڭشىلارعا وتە قارسى ەدى، قالاي ءتيدى ەكەن وعان؟
- جىڭسا باسقارماسى زورلاپ قوسقانىن سول كەزدە ماعان جىلاپ تۇرىپ ايتقان بولاتىن. سول جاسوسقا قاماپ بەرىپ قوسقان ەكەن. كۇلان سوندا دا ونىمەن كوپ بىرگە تۇرماپ ەدى. جاقىندا ونى يدەيا جاعىنان اقتاپ، باسشىلىققا پىكىر جازىپ بەردىك. ەندىگى كۇمان قالاي جابىسىپ تۇرعانىن بىلمەدىم. كەي بىرەۋ ءتىپتى گومينداڭنىڭ جىڭسا باسقارماسى قۇرىلعاننان بەرى تىزىمىندە بار ءتايني ەكەن دەپ ءجۇر.
- جوق، ەشقاشان دا ءتايني بولعان ەمەس. ول بەيشارانى قىرسىق قىرقىنشى جىلدان باستاپ، جاپ-جاس وقۋشى كەزىندە مۇساتاي اتتى سۇلۋ جىگىت بولىپ كەلىپ شالعان عوي! -دەپ كۇرسىندىم مەن. ونى جىڭساعا تىزىمدەتىپ تە، حۋگوجىڭعا قۇلداندىرىپ، شپيوننىڭ جەسىرى رەتىندە بەردىقۇلعا بايلاتقان دا سول مۇساتايدىڭ الەپەتى. ال، كۇلاشتىڭ توڭكەرىسكە تيتتەي دە قياناتى جوق!
- البەتتە، كۇلاشتىڭ جاۋابىنىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستىڭ، بيعاش!... بۇل جاۋابىنا كوپشىلىك سەنبەي ءجۇر ەدى!... ءوزىڭ پارتياعا ءوتىپ پە ەدىڭ؟ -دەپ كۇبىرلەپ قانا سۇرادى اسىلقان. - ولاي بولسا، تەاتر باسشىلىعىنا كۇلان جونىندە بىلگەنىڭدى تولىق جازىپ بەرشى، ساۋابىن ءسوزسىز الاسىڭ!... مۇنداي سۇلۋدىڭ ساۋابىنداي ءتاتتى ساۋاپ قايدا دەيسىڭ شىركىن!
- اسەكە، ونىڭ كوزىنشە ماعان بۇلاي قالجىڭداۋشى بولما! ول ماعان اقىلباي قاتارىندا ۇستاز، قامقور بولىپ كەلگەن. قاتتى سىيلايمىن!
- ءۇي، ىنجىق! باسە ءالى كۇنگە دەيىن نەعىپ ۇيلەنبەگەن دەسەم، وسىنداي ادەپتىلىكتەن قۇر قالىپ جۇرگەن سياقتىسىڭ عوي بارىنەن!... ءجۇر، كەش بولىپ قالدى. قازىر ۇيىندە سەنى كۇتىپ وتىر! ال، سونان سوڭ... جەسىر كەلىنشەكتىڭ ۇيىنە ارقاشان قونبايمىز عوي، بارىپ ءبىزدىڭ كەمپىردى باسامىز. بۇگىنگى كەلىسىمىز وسىلاي، ۇقتىڭ با؟...
مايداننىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى باياعىدا المەن قاشقان بۇرما-مۇرما تار كوشە كوزىمدى جاسقا تولتىرىپ، بۇلدىراتىپ جىبەردى. نۇريا ەكەۋىمىزدىڭ قۇشاقتاسىپ ءتۇن كەزەتىن جىمىمىز وسى كوشە بولىپ ەدى عوي. سول كەزدەگى ۇلكەن كوشەدەن سۋىرشا شاقىلدايتىن ساراياق كۇزەتشىلەردىڭ داۋىسى دا ەستىلگەندەي سەزىلدى ءبىر ساتتە. جالت قارادىم. سونداعى نۇرياش جوق، قازىرگى قولتىقتاسىپ كەلە جاتقانىم جۇپ-جۋان اسىلقان ەكەن.
- وسى ىستىقتا توڭىپ كەلەسىڭ ءۇي! -دەپ قانا قويدى. بۋىنىمدى تەز بەكىتىپ، كوزىمدى وعان بايقاتپاي سۇرتە سالىپ ەدىم. اۋدەم جەردەگى كىشكەنە قاقپا الدىندا تۇرعان ۇزىن بۇرىمدى «تولىقشا بويجەتكەن» دە كوزىن سۇرتكەندەي بولدى. اق ءجۇزىن جارق ەتكىزىپ، تۇرا ۇمتىلدى بىزگە قاراي. تاربەلدەمشە تۇساۋىنداعى ءبىز وكشە ءتۋفليىنىڭ كوز ىلەستىرمەي لىپىلداعانىنا قاناعاتتانباي، توق ومىراۋىن سولقىلداتا جۇگىرىپ جەتىپ قۇشاقتاي الدى مەنى. وزىنەن نەداۋىر ۇزىن دا يىقتى دەنەمدى كوكىرەگىنە تۇتاس سيعىزىپ، موينىما اسىلا ەڭىرەدى. العاشىندا شيقىلداپ-سولقىلداپ قۇشقان مەن دە ءۇن قوسا جونەلىپپىن.
كۇلان وشپەس وكىنىش، بىتپەس مۇڭ ارقالاپ قالعاندىعىن، قورلانعانىن ايتىپ، شاعىنا ەگىلگەندە قوسىلىپ ەدى ءۇنىم. ونىڭ اقىلبايدى جوقتاپ تۇرعانىن تۇسىنبەگەن اسىلقان بۇل زارىن سوگە كۇبىرلەپ شەكتەدى.
- ءۇي، كۇلاش، مۇنىڭ نە، كوشەدە سونى ايتىپ جىلاي ما ەكەن!... جاسۋستى جوقتاعانىڭ نە!
- بىلمەگەن سوڭ بىلجىراماشى، اسەكە! -دەپ جىبەرىپ سولقىلداعانىمدا، بىرەۋدىڭ مۇرنىنان مىرس ەتكىزىپ كۇلىپ جىبەرگەنى ەستىلدى. كۇلانعا قىزمەتتەس ءارتىس ايەل ەكەن. ءبىر جاعىنان شەشەسى كەلىپ، كۇلاندى ايىردى دا، مەنىمەن قوس قولداپ امانداسىپ، بەتىمنەن ءسۇيدى...
- نۇرياشتىڭ سۇيەگى تابىلمادى! -دەپ كۇرسىندى كۇلان، ۇيىنە باستاپ كەلە جاتىپ. - كومىلدى دەگەن اۋلانى گومينداڭ بەرىلسىمەن توڭكەرىسشىلەر يلەپ، تۇگەل ءتىنتتى. كۇدىكتى جەرلەرىن جەندەتتەردىڭ وزدەرىنە قازدىرىپ تا كوردى. تەكسەرۋدى قاتتى جۇرگىزدى. امال قانشا، سول وقيعا كەزىندەگى وفيتسەرلەرىنەن ءبىرى قالماپتى. باسقا جەرلەرگە ەرتەرەك اۋىسىپ-اۋىسىپ جوعالىپتى. نۇرياشتىڭ دەنەسىن يەنگە اپارىپ تاستاپ، قىلمىس ءىزىن مۇلدە ءوشىرىپ كەتكەن سياقتى! -دەدى دە مەنىڭ كوزقىمنەن سىرعاناعان جاستى كورىپ، ءوز باسىنان وتكەن ازاپتى دا قوسىپ شاعىنا جىلادى. - ادام ولگەن سوڭ دەنەسى نە حالگە تۇسسە دە ءبارى-ءبىر عوي، بيعاش، دۇنيەدە كوزبەن كورىپ، ءتىرى قورلانعان... قيىن ەكەن! نۇرياششا سوعىسىپ-جاعالاسىپ ولسەم ارمان نە ەدى! -دەپ بەتىن باسا سولقىلدادى كۇلان.
اينەكتى ەسىكتىڭ ەكەۋىنەن وتكىزىپ، ءۇشىنشى ۇيگە - كەڭ ستول تورىندەگى جۇمساق ورىندىققا وتىرعىزدى. ۇلتتىق توڭكەرىسشىلەرمەن جەرگىلىكتى حالىق وڭايلىقپەن كىرە المايتىن قامال ىشىندەگى بۇل ءساندى ءۇي گومينداڭنىڭ بەردىقۇلعا كۇلاندى قوسقان ءۇيى ەكەنىن ءتۇسىندىم. گومينداڭ كوكجالدارى ءوز اپاندارىنا ىرگەلەس، بەرىك قاقپالى ءۇي بەرىپ، ءۇرىمجىنىڭ تاڭداۋلى سۇلۋىنىڭ ءبىرىن زورلاپ قوسۋلارىنا قاراعاندا، بۇل شپيون گومينداڭنىڭ ەڭ كوپ پايدالانعان، ەڭ قانقۇيلى شپيونى بولعانى عوي!
- كۇلاش، بەردىقۇلىڭ قاي جەرلىك ەكەن بۇرىن؟ -دەپ سۇراۋدى توتەسىنەن قويىپ قالىپپىن. بۇرىنعى ازىلدەسەر شاقتاعى شىرايىنا كەلە قالدى كۇلان، كۇلىمدەي قارايتىن وجەت وتكىر قارا كوزىنىڭ استىمەن اسىلقانعا، «ايتىپ قويىپپا ەدىڭ» دەگەندەي جىميا قاراپ الىپ، كۇرسىنە سويلەدى.
- بەردىقۇلىمنىڭ قاي جەرلىك ەكەنىن بىلمەيتىنمىن، سويلەسىپ كورمەگەنبىز. ول قولعا الىنعان سوڭ جارىم اي وتكەندە تەرگەۋشىسىنەن ەستىدىم. بوعدادا باۋلىنعان التاي قىرانى ەكەن. ۇلكەن ايەلى مەن بەس بالاسى قازىر جەمسارىدا. مەنىڭ سوڭىما تۇسكەن ءمان-جايىن كەيىن ايتىپ بەرەيىن!
كۇلاش سونى ايتىپ، سىرتقا، تاماق دايىندىعىنا شىعىپ كەتتى دە، بەردىقۇل ءجونىن اسىلقان سىبىرلاپ ءتۇسىندىردى.
- بەردىقۇل التايدان جەمسارىعا 40-شى جىلى كەلگەن كامەننىڭ ناعاشىسى ەكەن. گومينداڭنىڭ استىرتىن قىزمەتىنە كامەن ارقىلى تانىسىپ، 45-ءشى جىلدان بەرى عانا قاتىناسىپتى. كۇلاشتىڭ «بوعدادا باۋلىنعان» دەگەنى سول! -دەپ جىميدى ول.
1945-شى جىلى جازعىتۇرىم كامەننىڭ نۇريانى جاسىرىن اكەتۋ ءۇشىن شاقىرىپ كەلتىرگەن جۋان سارى ناعاشىسى ەسىمە تۇسە قالدى. بۇقپا سابيتتەن ەستىپ ەدىم عوي.
- ءتۇرى قانداي؟ -دەپ ۇڭىلە سۇرادىم اسىلقاننان.
- جۋان قىزىلسارى، ءبىلۋشى مە ەدىڭ؟
- جاس شاماسى؟
- قىرىقتىڭ جۋان ورتاسىندا عوي.
- ءدال ءوزى! -دەپ ستولدى تاق ەتكىزىپپىن. داستارقان اكەلىپ جاساعان كۇلان باس يزەپ، ىشىنەن تىنا كۇرسىندى.
- يە، سول! ... ونىڭ كامەنى قايدا ەكەنىن بىلەمىسىڭ، بيعاش؟
كامەننىڭ ماناس بويىندا قولعا قالاي ءتۇسىپ، قالاي ولگەنىن سويلەپ بەردىم.
سول داستارقان ۇستىندە قۇلجا تۇرمەسىندە مۇساتايدى سوققىزعانىم دا باياندالدى. ءوزىنىڭ العاشقى سۇيگەن جىگىتىنە ىستەگەن بۇل قاستىعىما كۇلە ازىلدەدى كۇلان.
- مەنىڭ ءبىر «قۇنىكەرىم» ءوزىڭ بولىپسىڭ عوي!
- راس!.. جۇرەگىڭدە سوعان ارنالعان تيتتەي قيماستىق بولسا، شىنىمەن-اق قۇنىكەرىڭمىن!
- ول، گومينداڭ تۇرمەسىندە وزىندە جوق قىلمىسقا مويىنداپ، شپيون بولىپ ەدى، -دەپ كۇلان ەندى تۇيىلە تىنىستادى. - تالاي قيماسىمىزدى قيناتىپ ءولتىرتىپ ەدى. ال، ءبىزدىڭ تۇرمەمىزدە وزىندە بار قىلمىسقا مويىنداماي، جاسىرىنىپ جاساماق بولىپتى عوي!
- ءبارىن دە سەن ءۇشىن، سەنى قيماي ءتىرى جاساۋ ءۇشىن ىستەگەن دالباساسى ەمەس پە!
- يە، سولاي-اق بولسىن. تۇرمەگە ءبىر بارعانىمدا ونىسىن وزىمە دە ايتقان. بىراق، تۋعان ەلىنە وپاسىزدىق ىستەتۋ ءۇشىن جارقىراپ التىن بولعانىمنان، كۇيىپ كومىر بولعاندى جاقسى كورەتىندىگىمدى مەن دە ايتقانمىن!
- جۇرەگىڭنەن اينالايىن، كۇلاشىم-اي! -دەپ ىشىنەن سويلەگەندەي اسىلقان كۇبىرلەدى. مەن ەلجىرەي قاراپ وتىرىپ قالىپپىن. كۇلان ستاكاندارعا اراق قۇيىپ، الدى-الدىمىزعا قويدى دا، ءبىرىن ءوزى ۇستاي سويلەدى.
- قانە، بيعاش، اقىلباي مارحۇمعا زيرات ورناتقىزعاندىعىڭ ءۇشىن، مۇنان سوڭعى تيگەن جىگىتىمدى تاعى ولتىرسەڭ دە قۇنىكەر ەتپەسپىن. كەل، سەنىڭ اماندىعىڭ ءۇشىن الىپ جىبەرەيىك!
اسىلقان مەن ءارتىس كەلىنشەك ستاكاندى كۇلاننىڭ سوڭعى تىلەگى ءۇشىن قاعىسىپ كوتەرىستى دە، كەلەشەكتەگى بەلگىسىز كۇيەۋدى «تاعى جۇتقالى وتىرعانىن» قاعىتپالاپ ۇزاق كۇلدى. كۇلاننىڭ ءوزى دە بىرگە كۇلىسىپ الىپ كوزىن ءسۇرتتى. كۇلاننىڭ ءوز دەنساۋلىعى ءۇشىن مەندە ءبىر توست كوتەرتتىم. نۇرياشتى ەسكەرىسىپ تە ءبىر-ءبىر كوتەرىستىك. نۇرياعا قوسىلىپ ايتقان اندەرىمىزدى كۇلان ەكەۋىمىز شيقىلداسا وتىرىپ شىرقاتتىق. ونىڭ ءوزى باستاعانداعىداي ايتا الماعاندىعىمىزدى ءسوز ەتىپ، كوز جاسىمىزدى ەسەلەي ءبىر اعىتىپ العانىمىزدا اسىلقاننىڭ ۇلكەن كوزى اياماي اعىتىپ، توگىپ-توگىپ جىبەردى. نۇريا تۋرالى تۇسىنىگى ەندى تولىقتانىپتى. بىراق، بۇل جىلاۋىنان ءوزى قورقىپ، جالتاقتاي قارادى جان-جاعىنا. «ازات زاماندا مۇنداي مۇڭلى ءان ايتىپ، بۇلاي جىلاۋ، كىمنىڭ ارەكەتى!» دەپ قالار ما ەكەن دەگەندەي، وزدەرىنە قىزمەتتەس ايەلگە جالتاقتادى.
- الىگە دەيىن جىلاتىپ وتىرعان گومينداڭ عوي! ءجۇر ەكەۋىمىز بۇرىنىراق بارىپ، ءبىزدىڭ ۇيدەگى كەمپىرگە كومەكتەسەلىك! -دەپ ەرتە جونەلدى ونىسىن. - ال، كۇلاش بيعابىلدى ءبىزدىڭ ۇيگە ءوزىڭ باستاپ اپار! -دەي كەتتى.
كۇلان «كەيىن ايتىپ بەرەيىن» دەگەن اڭگىمەسىن اسىلقاندار شىعىپ كەتكەن سوڭ، اس ۇيدەگى جۇمىسىن شەشەسىنە تاپسىرىپ قويىپ، وڭاشادا باستادى. ءوزى ىشتەي اسا ۇناتاتىن قۇربى جىگىت الدىندا ءوزىنىڭ سۇيەر جار ىزدەيتىن، ءالى دە ۋىلجىعان سۇلۋ جەسىر باسىنا ءمىن بولارلىق وقيعانى بۇكپەسىز شىندىقپەن سويلەدى:
ۇرىمجىدەن مەن كەتكەن سوڭ بەردىقۇل اتى جۋان سارى ىلە-شالا كورىنىپتى كۇلانعا. قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنا جيى كەلىپ تۇراتىن ءجۇز تانىسقا اينالىپتى. ۇيىمنىڭ ويىن-ساۋىق بولىمىندەگى شاحمات-دويبىدان، بيليارد ستولىنىڭ ماڭىنان، گازەت وقىعان بولىپ كىتاپحاناسىنان جيى كورىنىپ ءجۇرىپتى. سىرتتان بەيتانىس قازاق كەلە قالسا، سونى ايلانسوقتاپ وڭاشا شىعارىپ الىپ تەكسەرىپ، سوڭىنان ەرە جونەلەتىن بولىپتى. ءسويتىپ ساقشى ورنىنا بىرنەشەۋىن ۇستاتىپتى. سودان بىرنەشە اي جوعالىپ كەتكەن بەردىقۇل 46-شى جىلدىڭ جازىنداعى ءونبىر تارماقتى ءبىتىم كەزىندە ۇرىمجىگە قايتا پايدا بولعان ەكەن. گومينداڭنىڭ ءبىر بۇزعىنشىلىعىنان قوزعالعان حالىق ەرەۋىلىندە جاسوستىعى كورىنىپ سوققىعا جىعىلىپتى. حالىق ونى وڭتۇستىك قاقپا الدىندا ۇستاپ، تاپالاپ كەتكەن ەكەن. ولمەپتى. قامال قاقپاسىن ىشتەن قورعاپ تۇرعان قۇرالدى ساراياقتار قاپتاپ شىعا كەلىپ، سۇيرەپ كىرگىزىپ اكەتىپتى.
گومينداڭشىلاردىڭ ەڭ قاتتى قۇتىرعان 1947-ءشى جىلدىڭ 25-شى فەبرال وقيعاسىنداعى بۇقاراشا كيىنگەن گومينداڭ ارمياسى حالىق ەرەۋىلەنە قارسى حالىق بولىپ جاسانىپ، قىر كورسەتكەندە، بەردىقۇلدى ۇران باستاۋشى ەتىپتى. بەت-بەينەسى قازاققا ۇقسايتىن جالعىز بەردىقۇلدارىنا «ءۇش ايماق باندىلارى جوعالسىن!»، «شىعىس تۇركىستانشىلار جوعالسىن!» دەگىزىپ، ءۇش ايماق وكىلدەرىنىڭ الدىندا قازاق تىلىندە دە، ۇيعىر تىلىندە دە ۇرانداتىپ العان ەكەن.
سونداي ساتقىندىق ەڭبەكتەرىمەن قوجالارىنىڭ مول رازىلىعىنا يە بولا قالىپتى بەردىقۇل. جىڭسا باسقارماسىنىڭ باستىعى حۋگوجىڭ شاقىرتىپ الىپ، «ءبىر تارتار» جاقسى تەمەكى ۇسىنىپتى.
- بەليدىعۋلي مىرزا، سەن جاقسىسىڭ، جاقسى ىستەدىڭ. ءبىز ساعان جاقسى سىيلىق بەرەمىز، كوپ-كوپ اقشا بەرەمىز، جاقسى ىستەپ تۇر! -دەپتى.
- حۇپ، پاقىرىڭىز جاقسى ىستەيدى چۋجاڭ! -دەپ تۇرەگەلىپ ءبىر توڭقايىپ جىبەرىپتى بەردىقۇل. - وزدەرىڭىزگە جان-تانىممەن بەرىلىپ ىستەپ جۇرگەن مەن پاقىرىڭىزعا اقشا مەن تولەنبەيتىن اۋىر اپات كەلىپ تۇرعانىن ۇمىتپاساڭىز ەكەن!
- قانداي اپات؟
- ەحە-ھە...ھە، ءسىزدىڭ ءبىر سوجاڭىڭىز كەلىنىم نۇريانى... اتىپ ولتىرگەنى ەسىڭىزدەن شىعا قالىپتى-اۋ تاقسىر! ال، ءىنىم كامەننىڭ ءوزىن دە... مىنە ەكى جىل بولدى كورسەتپەي قويدىڭىز!... ول دا ءولدى مە ەكەن دەپ كۇماندانامىن!
- ا-ھا... كامەن بار، امان كەلەدى!
- ال، كەلىنىمدى ولتىرگەن سوجاڭ ءوز قىزمەتكەرىڭىز بولعاندا، مەن دە ءوز قىزمەتكەرىڭىزبىن عوي، تولەتىپ ءبىرىڭىز تاقسىر!... ادامىما ءدال سونداي ادام الماي رازى بولمايمىن، ەجە-ھە-ھە-ھە!
- ول تۋرالى قامسىز بول، بەليدى حۋلىي مىرزا! كامەنگە ۋاعدا بەرگەنمىن. كەلگەن سوڭ ءوزى تاڭداعان قىزىن الىپ بەرەمىز!
- ول جاس قوي، امان كەلسە ءبىر قىزدى ءوزى تاڭداپ، ءوزى-اق الار. ال، ولگەن كەلىنىمنىڭ كۇلان اتتى ءبىر اپەكەسى بار، وسىندا. ەستۋىمشە ونىڭ باسىن باندىلار ايلاندىرىپ ءجۇر ەكەن. امان تۇرعانىندا سونى ماعان اپەرىڭىز، تاقسىر، قۇلىڭىز بولايىن!
- ا-حا-ھا-ھا-ھا... ول ءبىزدىڭ قىزمەتكەرىمىز، ءبىزدىڭ باقىلاۋىمىزدا، ەشقانداي باندى اكەتە المايدى!... ءسىز ونىمەن سويلەستىڭىزبە؟
- سويلەسۋگە كونسە، سىزگە جالىنامىن با، تاقسىر-اۋ! ول ىڭعاي شىعىس تۇركىستانشىلارمەن، كوممۋنيستەرمەن سويلەسەدى. مەنى گومينداڭشىل دەپ جەك كورەدى!
- گومينداڭشىل دەپ، ا-ھا! كورسەتەمىن مەن وعان گومينداڭنىڭ قۇدىرەتىن! -دەگەندە چۋجاڭنىڭ كوزى قانتالاپ، اۋزى كوبىكتەنىپ كەتىپتى. - بەليدىحۋلي مىرزا، سىزگە نەعۇرلىم تەز ىستەمەسە بولمايتىن، وتە قاجەتتى قىزمەت تاپسىرىلعالى وتىر. سونى ءبىتىرىپ كەلىسىڭىزبەن وعان ءوز قولىممەن ۇيلەندىرەمىن. مۇندا، مەنىڭ باقىلاۋىمدا اپپاق سۇلۋ توقالىڭىزدىڭ بارلىعىنا سەنە بەر! ءحاۋىپسىز جەردەن جاقسى، قوراجايىڭىز دا بولادى. ودان قام جەمەڭىز! تەك مىندەت تولىق ورىندالسا بولعانى!
جىڭسا باسقارماسىنىڭ وسى ۋاعداسىمەن سەمىرگەن بەردىقۇل شونجىداعى حاباتۋانعا[2] جىبەرىلىپتى. ءسويتىپ، كورىنىستە ءبىر سكادروننىڭ ساياسي جەتەكشىسى. ءىس جۇزىندە جىڭسا باسقارماسىنىڭ سول پولكتاعى قۇپيا قىزمەتشىسى. پولك اسكەرلەرىن عانا ەمەس، بۇكىل شونجى اۋدانىن دا باقىلايتىن ارناۋلى جاسوستار توبىنىڭ «ورىنباسار باستىعى» بولىپتى.
سول 47-ءشى جىلدىڭ مايىندا گومينداڭ ماسعۇتتى ولكەلىك ۇكىمەت باستىقتىعىنا زاڭسىز تاعايىنداپ، ءبىتىمدى بۇتىندەي بۇزعان. بىرلەسكەن ۇكىمەتتەگى ءۇش ايماق وكىلدەرى قۇلجاعا قايتقاندا كۇلان بىرگە كوشىپ كەتۋگە دايىندالعان ەكەن. جىڭسا باسقارماسى ۇرلاپ قاماپ الىپ قالىپتى دا، ءۇي ءىشىن قالا سىرتىنان كۇزەت قاراۋىلىنىڭ تۇبىندەگى وسى ۇيگە كوشىرىپ اكەلە قويىپتى. قۇلجاعا قاشپاق بولعاندىعى ءۇشىن كۇلاندى ءبىر اي قيناپ، سىرت ادامدارمەن سويلەسسە اۋىر جازالاناتىنىن ايتىپ شىعارىپتى.
كۇلاننىڭ جىڭسا باسقارماسىنا قاراستى اۋلاعا قامالعانىن ەستىگەن بەردىقۇل شونجىدان ءۇش قازاق ۇستاتىپ، حۋگوجىڭعا «شارقيدىڭ شپيونى» دەپ مالىمدەي جەتىپتى ءبىر كۇنى. رازى بولعان قوجاسى كۇلاننىڭ تورىندەگى ءۇيدى جابدىقتاپ، جاساتىپ، بەردىقۇلىن جەڭىل ماشيناعا وتىرعىزىپ اكەلىپ، «زور قۇرمەتپەن» ورنالاستىرىپتى. باستاپ كەلگەن باسقارما وفيتسەرى كۇلان مەن شەشەسىن تانىستىرىپتى «قورا يەسىنە».
«مىناۋ شەشەسى، مىناۋ قىزى، وقۋدا ءبىر ۇلى بار. قۇلجاعا قاشىپ، كومەنەستەرگە قوسىلماق بولعان قىلمىسكەر سەميا. ءسىزدىڭ وسى ۇيىڭىزگە كوشىرىپ اكەلىپ، باقىلاۋ استىندا ۇستاپ وتىرمىز. كەشىرىڭىز، باسقا ءبىر قولايلى ءۇي تابىلعان سوڭ ءۇيىڭىزدى تۇگەل بوساتىپ بەرەيىك!
- ە، نەسى بار، بۇل قورا قازىرشە بوس قوي! -دەپتى بەردىقۇل دا دايىنداپ العان ءسوزىن سىلدىراتىپ. - وزدەرى ماعان ءتۇس تانىس ادامدار كورىنەدى، وتىرا تۇرسىن. ءبىر قازاق بولسا دا پانا بولا السام دەپ ارماندايتىن جىگىتپىن. قورانى تازا ۇستاپ، يە بولىپ وتىرسا بولعانى!
وسى جەكسۇرىن شپيوننىڭ قورا قوجاسى بولا قالۋىنان سەكەم العان كۇلان «جىگىتپىن» دەۋىنەن ءتىپتى جيرەنىپتى.
- ءبىز بۇل قوراعا ءۇي ىزدەپ كەلىپ، ءوز ەركىمىزبەن تۇسكەن سەميا ەمەس. قامالعان سەميامىز، يە بولا المايمىز! شەشەلى-بالاى ۇشەۋىمىزگە تۇرمەنىڭ ءبىر كامەراسىن بەرسە دە جەتەدى. سونى ايتىپ كوشىرتىڭىز! -دەپتى.
- و نە دەگەنىڭ، شىراعىم-اۋ، مىناداي بوس ءۇيى تۇرعاندا قىتايدىڭ ساسىق تۇرمەسىنە اعاڭ قايتىپ قيماق! وتىرا بەرىڭدەر ۇندەمەي عانا!... مىناۋ قاناتتىعا قاقتىرمايتىن، تۇمسىقتىعا شوقىتپايتىن بەرىك، جاقسى ءۇي! -دەپ جەپەكتەتكەن بەردىقۇل باسقارما وفيتسەرىنە حانزۋشا سويلەي جونەلىپتى. - مىناۋ مەن تانيتىن جەتىم-جەسىر سەميا. قىلمىسكەر بولسا دا مەنىڭ پانامدا وتىرعان سوڭ تۇرمىستان قينالسا، قازاق جوسىنىندا ماعان ۇيات كەلەدى. چۋجاڭعا ايت وسىنىمدى!...
كۇلاننىڭ قىتايشاعا ساۋاتتى ەكەنىن بىلەتىن بەردىقۇل، باسقارماسىنا وسىنى تاپسىرعان بولىپ، وسىلاي قامقور اعاسىنىپ ءبىر كۇن قونىپتى. جىڭسا باسقارماسىنان كەلگەن قوناعاسىلىق تاعامدارىنىڭ تويلىق داستارقانداي بولۋىنان باستابىندا قاتتى قورىققان كۇلان، ءتۇپ ۇيدەگى شپيوننىڭ تىنىش قورىلىنا قۋانىپ تاڭ اتىرىپتى. بەردىقۇل، «اعا» بولا وتىرىپ ىشكەن تاڭەرتەڭگىلىك شايدان سوڭ شىعىپ كەتىپ، تۇسكى تاماققا تاعى دا «اعا» بولا كەلىپتى: «ياپىراي قارىنداس-اي جاعداي مۇنشالىق شيرىعىپ تۇرعاندا قاتتى قاتەلەسىپسىزدەر-اۋ!» -دەپ كۇرسىنە وتىرىپتى داستارقانعا. - «قانشالىق وتىنسەم دە كەڭشىلىك ەتپەدى مىنا قىتايلارىڭ، ۇرىمجىدەن جاسىرىن باندى تازالانىپ بولعانشا، سىرتقا شىعارمايتىن بولىپتى عوي ءوزىڭدى! قاتتى تەنتەكتىك قىلىپ، وشىكتىرىپ الىپسىڭ، رەجيمىنە باعىنباساڭ اتىپ تاستايتىن دا سوزدەرى بار. قازاق قىزى بولعان سوڭ جاناشىرلىقپەن ايتامىن، وسى قاقپادان شىقپاي، جۋاستىقپەن عانا جاۋاپ بەرىپ وتىرا تۇر، باسقا لاج جوق. اعاڭنىڭ قولىنان كەلگەنى تۇرمىس راسحوت قيىنشىلىعىنان قۇتقارۋ عانا بولدى. بازارعا شەشەي مەن باۋىرىڭ شىعىپ، كەرەگىڭدى اكەلىپ بەرىپ تۇرادى. قايتەسىڭ شىداي تۇر، قالقام! كەيىنىرەك ءبىر لاجىن تاۋىپ، كەڭشىلىك اپەرەرمىن!» دەپ «ەلجىرەي» شاعىپتى. سودان باستاپ، مىرزا قاماقتاعى كۇلان ءۇيىنىڭ تۇرمىسى استا-توك مولشىلىققا اينالىپتى دا، ءبىر جىل وتكەنگە دەيىن سول «قامقور» جاسوستىڭ ءوزى كورىنبەپتى.
بەردىقۇلدىڭ كورىنبەگەنى، اۋىر مىندەت ارقالاپ التايعا كەتكەن ەكەن. باسقارماسى اپەرەتىن اق توقالى مەن جاتقىزاتىن اق ءۇيىن كورسەتكەنى ءۇشىن كۇشەپ-اق ارقالاعان كورىنەدى. ءۇش ايماق ۇكىمەتىنەن بۇزىلىپ، كوكتوعايدا جاتىپ العان وسپانعا گومينداڭنىڭ قارۋ-جاراق كەرۋەنىن شۇباتا جەتىپتى. باتىردىڭ وزىنە لايىق باتىل قورعاۋشى بولىپ اشىق تانىستىرىلىپ، گومينداڭ سىزعان جولمەن جۇرمەسە باتىل جونداۋشى بولىپ، جاسىرىن سايلانىپ بارىپتى. ارينە ءوز سوڭىندا دا باقىلاۋشى ءبىر ۋاڭ جۇرگەن ەكەن.
بەردىقۇل وسپاننىڭ سوڭىنان «باتىر-باتىرلاپ» ەرە ءجۇرىپ، ەرمەگەن حالىقتى باتىرلاتىپ، جازاسىن بەرە ءجۇرىپتى. وسپانمەن بىرگە سارسۇمبەگە كىرگەندە ءتىپتى ساقىلداعان بەردىقۇل وزدىگىنەن جازالاۋشى اترەت قۇرىپ قىرعىنداي جونەلىپتى. بىرنەشە ازاماتتى ات قۇيرىعىنا بايلاتىپ سۇيرەتىپ ولتىرتكەن وسى شپيون ەكەن. التاي ايماقتىق ساقشى مەكەمەسىنىڭ باستىعى بولعان كاكىم دەگەن ازاماتتى ءولتىرتۋ ارەكەتىندە عانا ءبىر جاڭساقتىق وتكىزىپتى بەردىقۇل. ونى نايزالاتىپ، مىلجالاتىپ اپارىپ، ولگەن-ولمەگەنىن تەكسەرمەي سۋعا تاستاتا سالعان ەكەن. التايدا بەردىقۇل بۇيىرعان جازادان ولمەي قالعانى تەك وسى كاكىم عانا بولىپتى. سۋدا ەكى سوتكە جاتىپ قانا ءتىرىلىپ كەتىپتى.
ال، تاعى ءبىر «كەمشىلىكتى» وسپاننان قورىققاندىعىنان وتكىزىپتى شپيون: دالەلقان گەنەرالدىڭ التايدا قالعان ۇلكەن ۇيىنە قىلىش سۋىرا ۇمتىلعاندا اۋدەم جەردەن وسپان كورىپ، «ءتايت ارى» دەپ اقىرعان ەكەن. بەردىقۇل سوڭىندا جۇرگەن ۋاڭنىڭ قازاق تىماعى استىنان سىعىرايعان كوزىنە جالتاقتاي قاراپ تۇرا قالىپتى سوندا. «سۋانلى با»[3] دەپتى قوجاسى دا ەرىكسىزدەنىپ. «ماعان قاراماي-اق، وسپاننىڭ بۇيرىعىن ەستىمەگەنسىپ شايقاي بەرسەڭ بولاتىن ەدى!» دەگەن وكىنىشپەن عانا كۇبىرلەپتى سوڭىنان.
بەردىقۇلدىڭ 47-ءشى جىلعى وسپان بۇزعىنشىلىعىنداعى مىندەتتەرى، وسى ەكى كەمشىلىگىن قوسپاعاندا تولىق ورىندالعان ەكەن.
سارسۇمبەدەن قايتا قاشا سوعىسقاندا دا نەداۋىر باستى دومالاتىپتى بەردىقۇل. ارتىنا قايرىلىپ اتا الماسا دا بەلىندەگى گراناتى مەن قولىنداعى اۆتوماتىن قالىپ بارا جاتقان بەت الدىنداعى مال مەن كىدىرگەن كوشتەن اياماپتى. «سەندەردى كومەنەستەرگە قالدىرىپ كەتكەنشە وسىلاي قاتىرىپ كەتەيىن!» دەپ اتقىلاعانىنا سوڭىنداعى ۋاڭى بايتىككە كىرگەنشە يزەكتەپتى.
بايتىككە وسپان مەن بىرگە قامالعان بەردىقۇل قىستى سوندا وتكىزىپ، 48-ءشى جىلدىڭ جازىندا ارەڭ قايتىپتى ۇرىمجىگە. جىڭسا باسقارماسىنا ەسەپ بەرە كەلگەندە بەردىقۇلدىڭ «ساناپ وتكىزگەن» قازاق باسى، ارقانداي قىز ءۇشىن بەرىلەتىن قالىڭمال سانىنان كەم تۇسپەسە كەرەك: «بار!» -دەپتى حۋگوجىڭ - «كۇلان سەنىكى!... بىراق، قازىرشە اشكەرە توي جاساپ بەرە المايمىز، شۇعىل مىندەت بار!»
بەردىقۇلدى نۇسقاۋشى ۋاڭىمەن بىرگە باسقارما اسحاناسى زياپاتتاپ-قوناقتاتىپ جاتقاندا باسقارما تەرگەۋشىسى كۇلاننىڭ شەشەسى مەن باۋىرىن شاقىرتىپ، «تەرگەۋگە» الا قويعان ەكەن. «كوشەدەن نارسە ساتىپ الۋ سىلتاۋىمەن شىعىپ ءجۇرىپ، باندى-شپيوندارمەن بايلانىسقان فاكتتەرىڭ تابىلدى» دەگەن جالانى جاپسىرا تەرگەپتى. «ءبىر جىلدان بەرى قانداي-قانداي ادامدارمەن سويلەستىڭ؟»، «ول نە دەدى، سەن نە دەدىڭ؟ دەيتىن سوزىلمالى سۇراقتار قانشا كۇندە بىتەتىنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر «تۇگەل ايتىپ بەرگەنشە جاتاسىڭدار!» دەگەن اتاقتى «مەتود» پەن قاماپتى. - بەردىقۇلعا «قالىڭدىقتى» وسىلاي وڭاشالاپ بەرىپتى «جەڭگەلەرى».
شەشەلى-بالالى ەكى «قاراقشى» قاتارىنان ۇستالعان اۋلا ءتىنتۋسىز-كۇزەتسىز قالۋشى ما ەدى. قاقپا الدىندا سىرەسىپ تۇرعان قۇرالدى قوس جەندەت ونى ىزەتپەن وتكىزگەنىن تەرەزەدەن كورگەن كۇلان «باسە!» دەپ قالتىراي ءتۇستى.
«بەردىڭ بە قۇداي» دەگەندەي قۇشاقتاي العان بەردىقۇلعا العاشقى ساتتە عانا ءبىر شاپالاق سالا الىپتى. قايتا قۇتىلا الماپتى سول جاۋىز قۇشاقتان...
«نە ونى، نە ءوزىمدى ولتىرۋگە قانشالىق ارەكەتتەنسەم دە قولىما قارۋ بولارلىق ەشنارسە تۇسپەدى. كۇش-قۋات دەگەننەن ماقۇرىم جارالىپپىن!» -دەپ ەڭىرەپ جىبەردى كۇلان. - «ءيا، داۋىسىمدى ەستىپ كىرىپ، ارا تۇسەرلىك كورشى جوق!.. ون شاقتى كۇن اۋرەلەدى سول يەن ۇيدە!... ادام ىستەمەيتىن ارسىزدىق ىستەتتى. جاعىمدى كەرىپ، تاماقتى دا ەرىكسىز جۇتقىزدى!..»
وسىلاي ون كۇن «قالىڭدىق ويناعان» بەردىقۇل ءبىر كۇنى تاڭ بوزىندا تاعى جوعالىپتى دا ىلە-شالا كۇلاننىڭ شەشەسى مەن باۋىرى قايتىپ كەلىپتى. ولار قايتىپ كەلىسىمەن ۇيىنە پىشاق تا شەدەۋ دە قايتىپ كىرگەن ەكەن. نامىسكەر ايەلدىڭ بۇل قورلىقتان ءولىپ قۇتىلۋىنا ەندى سول قيماس جاندارى بوگەت بولىپتى. بىرەر ايدان سوڭ جەلىكپە اۋىرۋعا ۇشىراپتى كۇلان. جۇكتى بولىپ قالعانىن بىلگەندە جەلىگىپتى. پىشاققا شەشەسىمەن تالاسا تۇسەتىن، كيىمىن جىرتىپ تۇزاق ەسىپ اپارىپ، كىلەت سالداۋىرىنا بايلاي قوياتىن بولىپتى. بىراق ارۋاناداي بوزداعان شەشەنىڭ ايانىشتى زارىن ەستىگەندە شىدامى جەتپەي، ولۋگە باتىنا الماي قالادى. بۇل السىزدىگىن جەڭۋ ءۇشىن قۇلاعىن مىقتاپ تىعىنداپتى ءبىر كۇنى. ول، قۇلاعىن تىعىنداپ جاتقاندا شەشەسى جاسىرىپ جۇرگەن وتكىر پىشاعىن سۋىرىپ الىپ، قازان ەرنەۋىنە جانىپتى. اقشام ءۇيرىلىپ بارا جاتقان شاق ەكەن. قىزى ۇرلاعان شەدەۋدەن قىمقىرىپ كىلەتكە كىرگەندە، شەشەسى بۇكشەڭدەي جۇگىرىپ بارىپ، قارسى الدىنا تۇرا قالىپتى دا پىشاقتى ءوز وندىرشەگىنە تىرەي قويىپتى. كۇلان قولىنداعى شەدەۋىن لاقتىرا سالىپتى سونى كورىپ. شەشەسىن قۇشاقتاي شىرقىراپتى. قارىسىپ قالعان قاتپارلى قولدان پىشاق سابىن ارەڭ اجىراتىپ، ونى دا لاقتىرىپ جىبەرىپتى. قاراسا قالىپتى ءبىر-بىرىنە. جاستاي جەسىر قالىپ، ەكى بالاپانىن ءوسىرۋ جولىنداعى ازاپپەن ۋاقىتسىز قارتايعان اناعا قاراپ، كوز جاسىن قىزى توگىپتى. كوز اشا جەتىم قالىپ، اناسى مەن باۋىرىن اسىراۋ جولىندا ۇزدىكسىز قۇيعا باتىپ كەلە جاتقان باقىتسىز قىزىنا قاراپ انا ەگىلىپتى. ءبىرىن-ءبىرى قۇشاقتاپ الىپ، زار جىرىنا قوسىلا ەڭىرەسىپتى سونان سوڭ... ۇزدىكسىز تەپكى، مول تەپەرىش كورىپ كەلە جاتقان كوپ سورلىنىڭ بىرىنشە كۇن جارىعىن كورە تۇرۋعا كونىپتى ءسويتىپ.
جىڭسا باسقارماسى بەردىقۇلىن كۇلانمەن شىرعالاپ، وسىلاي مىقتاپ مۇرىندىقتاپ العان سوڭ تاعى ءبىر ماشاقاتتى مىندەتكە جەگىپتى.
بايتىكتەگى وسپان وزىنە ەرۋشىلەرىمەن تاعى بوسىپ ءۇرىمجى ايماعىنا كوشىپ وتكەن ەكەن. گومينداڭ ونىڭ قۇرالدى ازاماتتارىن حاباتۋانعا باقىلاتىپ قويىپتى دا ەرۋشى اۋىلدارىن جەمسارى، شونجى تاۋلارىنا ءبولىپ-ءبولىپ قونىستاندىرىپتى. حاباتۋاننىڭ نەگىزگى اسكەرلەرى دە، بۇل ءوڭىردىڭ تاۋى مەن ساقارا تۇرعىندارى دا ءتىپتى موري، باركول تاۋلارىنا دەيىن تۇتاسىپ جاتقان تۇگەل قازاق قوي. «بۇل قازاقتارى تۇرعاندا وسپان باتىر قاتىندىققا كونە قويماس» دەپ گومينداڭ سول «دوسىنان» حاۋىپتەنە قونىستاندىرىپتى. ءبىر مىلتىعى بولسا دا ەركىمەن ءجۇرۋدى كوكسەيتىن بۇل مىقتىعا ەلىكتەپ، بۇل جاقتاعى قازاقتاردا ءۇش ايماق قازاقتارىنشا تۇگەل قارۋلانىپ، تۇتاس كوتەرىلىپ كەتۋىنەن قورىققان كورىنەدى. وسپانشىلاردى شىن دوسى رەتىندە قارسى الا وتىرىپ، قارۋسىزداندىرىپ، سىيلاي وتىرىپ سىپىرىپ، باتىرىن باقىالۋ استىندا پايدالانۋدى ويلاستىرىپتى.
سىناقتان وتكەن سەنىمدى جاسوسىن - وسپانعا تۋىس جاعىنان دا ءتۇس جاعىنان دا، تانىستىعى بار ءسىڭىمدى جاسوس بەردىقۇلىن سول ماقسات ءۇشىن حاباتۋىنعا قايتا ورنالاستىرا قويعان ەكەن. مالۇيجاڭ[4] ونى وسپانعا حاباتۋاننىڭ بايىرعى وفيتسەرى رەتىندە تانىستىرىپ، جاۋىنگەرلىگىن مىقتاپ ماداقتاپتى دا باتاليون كوميسسارلىعىنا كوتەرىپتى. مۇنىسى، سول جاسوستى وسپانعا كومەكشى ەتىپ قوسىپ، سول ارقىلى ساربازدارىنان ايىرۋ امالى ەكەن. «قىتايعا دا سەنىپ كەتپەۋ كەرەك!» دەگەن وسيەتىن وسپاننىڭ ءوزى ءبىر ايتسا، بەردىقۇل بەس رەت قايتالاپ ايتىپ جاعىنىپ، كومەكشى عانا ەمەس، «نۇسقاۋشى» بولۋدى سىعالاپ كورىپتى.
سۇڭشيلان گەنەرال جەمسارىعا جاتىپ العان وسپاندى ءۇرىمجى قوناق ۇيىنە شاقىرىپ كەلتىرە الماعان سوڭ ءۇرىمجىنىڭ سول تۇستىگىندەگى شۇيموگۋدىڭ (سۋ تيىرمەندى سايدىڭ) شىرايلى جاساڭىنا كوپتەگەن كيىز ءۇي، اق شاتىرلار تىككىزىپ، قوناققا شاقىرادى. بىراق «نوكەرلەرىڭىزدىڭ ەشقايسىسى قۇرال اكەلمەسىن، قورعاۋعا ءبىز مىندەتتىمىاز» دەپ وتىنە شاقىرادى. «اقساق قابىلان» اتالعان سەكەمشىل ساق وسپاننىڭ شاعىن عانا سارعىش قوڭىر ساقال-مۇرتى تارامدالىپ، شارالى كوزى جارىق ەتە ءتۇسىپتى مۇنى ەستىگەندە. كەڭ يىقتى جۋان دەنەسى تۇتاسىمەن ءبىر قوزعالىپتى. بىراق، گۇر ەتە تۇسپەي، جىميا سۇراپتى: «وسىنى الگى سۇڭ باتىردىڭ ءوزى جازدى ما، ءيا، كوپ قويان جۇرەكتەرىنىڭ ءبىرى جازدى ما؟»
- ول كىسىنىڭ ءوزى جازبايدى عوي باتىر، -دەپ، شاقىرۋشىدان بۇرىنىراق شاۋىپتى بەردىقۇل. - ءوزىڭىز سياقتى قولباسشى بولعان سوڭ حاتشىلارى بار عوي. سولاي دا قوناققا وزدەرى ءبىرىن-ءبىرى شاقىرعاندا دا قۇرالسىز بارادى.
وسپان بەردىقۇلعا بادىرايا قاراپتى دا زەكىرە تويتارىپتى.
- ارامىزداعى سالاكەشتەرشە سۋماڭداماي تىنىش وتىر شىراعىم، مەن مىنا شاقىرۋشى مىقتىنىڭ وزىنەن سۇراپ وتىرمىن!
- يە، يە، تاقسىر، گەنەرالدىڭ ءوزى، ءوزى وسىلاي بۇيىرعان! -دەپ پولكوۆنيك دارەجەلى شاقىرۋشىنىڭ قاسىنداعى قازاق كاپيتان شۇلعي كۇلىپتى.
- ءوزى جازدىرعان بولسا ايتىپ بار، -دەپ وسپان رەسمي جاۋاپ قايتارىپتى سونسوڭ. - قوناققا، قۇرىلتايعا قۇرالسىز شاقىرۋ، قۇرالسىزداندىرىپ اپارىپ قولعا الۋ دەگەندەرىڭ شىڭ دۋباننان قالعان ادەت. مەن تۋ باسىندا سونىسىنا قارسى بولىپ سوعىسقانمىن. قوناققا ولاي شاقىرعانشا شاقىرماي-اق قويعاننىڭ ءوزى جاقسى. مۇنىسى جامان ىرىم. قوناققا شاقىرتىپ ەرۋلىك بەرمەسە دە سۇڭ باتىرمەن بىرگەمىن. راحىمەت دەپ ايتتى دە!...
شاقىرۋشىلار شىعىپ كەتىسىمەن كەڭكىلدەي كۇلگەن بەردىقۇل وسپاننىڭ بۇل جاۋابىن ماداقتاعانسىپ، تۇلكىلىكتىڭ ەندى ءبىر تۇرىنە اۋىسا قالىپتى.
- «حە-حە-ھە-ھە... قانداي دۇرىس، قانداي كەمەڭگەرلىك جاۋاپ! قارادان حان بولىپ تۋعان پاتشام، ەل باقىتى ءۇشىن ايتەۋىر ۇزاق جاساي كور!... بۇل جولعى زياپاتىنا قايتكەندە دە قۇرالسىز بارا المايمىز! ءتىپتى ادەتتەگىدەن دە مولىراق قارۋلانىپ بارۋىمىز قاجەت، باتىردىڭ ءۇرىمجى ماڭىنداعى تۇڭعىش ساپارى عوي بۇل. جەمسارى مەن شۇيموگۋ ارالىعىندا قانداي پالە بارىن قايدان بىلەيىك!...
بەردىقۇلدىڭ بۇل ءسوزىن دە بادىرايا تىڭداپ، بايىزداي قاراعان وسپان تاعى دا شورت تويتارىس ايتىپتى.
- قۇرالسىز بارۋعا قارسىلىعىم تەك وسى جولعى ساپار ءۇشىن عانا ايتىلعان ءسوز ەمەس، «بۇل جولى» دەپ جىپىلىقتاتپا. ءبىز ارقانداي جەردە قارۋسىز جۇرگەن ەمەسپىز، مۇندا دا وسىلاي جۇرەمىز، ۇقتىڭ با؟!» -دەپتى دە ءبىر ماۋزەرىن كەڭ شالبارىنىڭ ىشقىرىنان سۋىرىپ الىپتى. - مىناۋ مىلتىق. مۇنىسىز ارقانداي ادامزاتتا ەركەكتىك بولماق ەمەس. قارۋسىز ادام تۇگەل قاتىن! وسىنىسى بار ايەلدى كورسەڭ دە ەركەك دەپ ەسەپتەي بەر!... بۇل دۇنيەنىڭ ەركەكتىك مۇشەسى وسى عانا! قارۋسىزدانساڭ-اق قاتىن بولاسىڭ. ۇمىتپاڭدار وسىنىمدى!
سۇڭشيلان ەرتەڭىنە زاكشىڭ اتالعان زاكاريا پولكوۆنيكتى جىبەرىپتى شاقىرۋعا. وسپاننىڭ وزىنە حابارتۋاننىڭ باستىعى رەتىندە كوپتەن تانىس زاكاريا كەشەگى شاقىرۋشىلاردىڭ ءسوزىن قاتەگە شىعارا شاقىرىپتى. «كەشەگى شاقىرۋشىمىز جاڭساق بايانداپتى وشا. قۇرالسىز كەلسىن دەپ باس قولباسشى ەشقاشان ايتپاعان ەكەن. اۋىر زەڭبىرەكپەن جۇرسەڭىز دە ءوز ەركىڭىزدە، بىزگە قاراتقان سەنىمىڭىز ءبىلسىن! -دەدى قولباسشىمىز. تەك قانشا نوكەر ەرتىپ باراتىندىعىڭىزدى عانا سۇرايدى. مۇنى، قوناعاسى مەن ءۇي دايىنداتۋ ءۇشىن عانا بىلمەكپىز!»
وسپان، كۇدىكتەنگەن مىنا ماسەلەلەرىن تاعى قايتالاپ سۇراپ-سۇراپ الىپ سەنىپتى زاكارياعا. ءجۇز عانا اتقوسشى، جەتپىس قانا اقساقال ەرتىپ باراتىندىعىن ايتىپ قايتارىپتى. ەرتەڭىنە مىلتىق، اۆتوماتپەن سىرەسە قارۋلانعان ءجۇز جاۋىنگەرىنىڭ قورعاۋىندا التايدان ەرتىپ كەلگەن ءۇش ءجۇز شاقتى ساقالدىلارىنان تاڭدالعان جەتپىسىن «ەل اقساقالدارى» دەپ اتاپ ەرتىپ اپارىپتى. گومينداڭ ءمانساپتىلارىنا سىيلىق ءۇشىن ايداتقان 40 سايگۇلىگى تاعى بار. «قايداعى قاشقىن-بوسقىنىڭ ەمەس، ءالى دە ىرگەلى قازاقتىڭ قانىمىن» دەگەندەي دەپلوماتيالىق سەسپەن كورىنۋ ەكەن مۇنىسى.
گومينداڭ دا سونداي ارتىستىكپەن اسا زور كۇش، مول بايلىق كورسەتە قارسى الىپتى. قوناقتار مەن ودان دا كوپ قارسى الۋشى ءمانساپتىلارىنا تىككەن قالىڭ شاتىرىن قورشاعان قورعاۋشىلاردان سىرت، ءتورت-بەس شاقىرىم ماڭايداعى بەل-بەلەستەردىڭ بارلىعىنا اۋىر-جەڭىل قۇرالدى كۇزەت قويىلعان ەكەن. «قۇرمەت قاراۋىلى» اتىمەن ءتىزىپ قويعان ساراياق اسكەرلەرىنىڭ ءوزى ءبىر پولك. وسپان، قاندىقولداردىڭ شاتىرلاعان شاپالاعىمەن اسا قىزۋ قارسى الىنسا دا، ءوزىنىڭ قۇرالدى قورعاۋشىلارى باتىرىنىڭ ماڭىنان اجىراماپتى. تۇسكەن اق ورداسىنىڭ الدى-ارتىنا ءوز كۇزەتشىلەرى تۇرىپتى.
شىپىرلاپ ساپىرىلعان سارى قىمىز، التاي ساقاراسىنداعى بارلىق قاسقىردى سىيلاعانداي تارتىلىپ جاتقان مول ەت، كوبىك بولىپ اتىلىپ جاتقان كۇرەڭ سىرا مەن بىرگە كوپىرگەن قارسى الۋدىڭ جارامساق سوزدەرى وسپاننان جەلپ ەتكەن ءبىر رازىلىق لەبىز شىعارا الماپتى سول كۇنى. وندايعا ءوز سەرىكتەرى مەن جاندايشاپ بەردىقۇل عانا جاۋاپ قايىرىپ وتىرعان ەكەن. جانىمقان قاجىسىنان باسقاعا قۇلاعىن جاقىنداتپاعان وسپاننىڭ وسى رايىنا قاراپ باس قولباسشى سۇڭشيلان قىزمەت بابىنداعى ءوز پىكىرىن ءبىلدىرۋدىڭ ورايىن كۇتىپ، كوپ كىدىرگەن ەكەن. ونداي شابىتتى وراي كەلمەيتىنىن بىلگەن سوڭ توست رەتىندە قىمىز كەسەسىن كوتەرە سويلەپتى.
«باتىر، ءسىزدىڭ امان-ەسەن قايتىپ كەلىپ، ءوزىمىزدىڭ جۇڭحۋا-مەڭگونىڭ ۇلى قۇدىرەتىنە قۇدىرەت قوسقانىڭىزعا شىن جۇرەگىممەن قۋانىشتامىن. جانە بىزگە ەشقانداي كوممۋنيستەر توتەپ بەرە المايتىندىعىنا سەنىمىم كامىل. سولاي بولسا دا، ءوز ارامىزداعى ىنتىماقتى كۇشەيتىپ، ءبىر-بىرىمىزگە تولىق سەنىممەن بىرلەسىپ ىستەۋىمىز قازىرگى شاقتا وتە قاجەت. ول ءۇشىن مۇنان سوڭ بارلىق كۇشىمىزدى قۇرال-جاراق، جاۋىنگەر-جاساقتارىمىزدى ءبىر عانا قولباسشىلىقتىڭ، ۇلى جاڭ تۇڭشۋايدىڭ [5] ورنالاستىرۋىنا عانا وتكىزۋىمىز، اسىرەسە قۇرالدى بىرىڭعاي باسقارۋىمىز شارت! ال، ءسىز بەن ءبىز سول ۇلى قۇمانداننىڭ ەڭ الدىڭعى شەپتەگى باتىرىمىز. وسى توستى ءسىزدىڭ دەنساۋلىعىڭىز ءۇشىن كوتەرەمىن! سولاي ما دوستار؟ قانە، ولاي بولسا، وسى كەسەنىڭ ءتۇبىن قۇرعاتالىق!». سۇڭ شيلاننىڭ كوپ كوپشىكشىلەرى بۇل ءسوز ءۇشىن كەسەنى شۋىلداي كوتەرگەندە، بەردىقۇل شىرىلداي قۋاتتاپ كوتەرىپ العان ەكەن. وسپان مەن ونىڭ بىرنەشە سەرىگى كەسەلەرىن داستارقاننان الماي وتىرىپ قالعانىن كورىپ، ول دا قويا قويىپتى. سەرىكتەرى وسپاننىڭ قاباعىنا باعىپ وتىرعان ەكەن. ءبىر قوزعالىپ قويىپ، وسپان سويلەپتى ەندى.
- مەن سۇڭ باتىرعا راسىندا دا سەرىك بولۋعا كەلدىم. دوستىققا ىنتىماققا بەرىك بولۋعا كەلدىم. سونىمەن بىرگە وسى باتىردىڭ ساياسىندا قۇرال ۇستاۋعا، جاساق ۇستاۋعا، ەرىك الۋعا دا كەلدىم. ەگەر باتىر ەكەندىگىڭ راس بولسا، مەنىڭ از عانا قۇرالىما، ۇرىككەن قويداي ءبىر توپ قانا قولىما الاقان جايا كورمەڭىز!... شىنتۋايتقا كەلگەندە، مەنىڭ وسپان اتىم وزگەرگەنشە قۇرال مەن قولدان ايرىلماق ەمەسپىن. سىزبەن بىرگە وسىلاي ءوز ارمان-تىلەگىم بويىنشا تۇرۋعا سەنىپ كەلدىم. ال، وسىنداي سەنىم بايلاتقان سۇڭ باتىرىمنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن وسى كەسەنى كوتەردىم!
گومينداڭشى قۋلار وسپانعا سەكەم الدىرىپ قويماۋ ءۇشىن بۇل ءسوزدى دە دۋ كوتەرە قارسى العان بولىپتى. وسىلاي سەگىز كۇن قوناقتاتىپ، سەكسەن قىرىنا العان سۇڭشيلان مىڭ ساربازىن تاربيەلەپ - «اسكەري ونەر ۇيرەتىپ» بەرۋگە «ليۋ باتىرىن» ارەڭ كوندىرىپتى. ول مىڭدى ۇشكە ءبولىپ، ءۇش جەردە تاربيەلەۋدى، حاباتۋان باسشىلارىنىڭ كومەگىمەن ەڭ سوڭىندا ايتىپتى دا، وسىلاي بولشەكتەپ ورنالاستىرۋىنىڭ بوداۋىنا مول سىيلىق بەرىپ قايتارىپتى.
جەمسارىعا قايتىپ بارعان سوڭ وسپان ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى ادامدارىنىڭ الدىندا بەردىقۇلعا قاتال ەسكەرتۋ بەرىپتى:
«سەن ءوزىڭ سۋدا دا، جەردە دە بىردەي شۇرىلداي بەرەتىن باقا سياقتى جىگىت ەكەنسىڭ، ءبىزدىڭ اڭ اۋلاپ كۇن كورەتىن ازعانتاي قۇرالىمىزدى جيىپ الىپ، باتىرلارىمىزدى ءوز اسكەرلەرىنە ءسىڭىرىپ تارتىپ اكەتپەك بولعان سۇڭ باتىردىڭ ءسوزىن قالاي شۇرىلداپ قۋاتتاعانىڭدى بىلەمىسىڭ؟ ونىڭ ءبىزدى قانداي كۇيگە تۇسىرەتىندىگىن تۇسىنەمىسىڭ!... مۇنان سوڭ ارقانداي جەردە مەنسىز، ءوز بەتىڭمەن ىستەۋدەن ساقتان!... ال، مەن جوق جەردە قالاي قارەكەتتەنۋدى ءوزىمنىڭ مىنا بالالارىم بىلەدى. سەنەن اقىل سۇرامايدى. مەنى اڭدۋعا ادەيىلەپ مىندەت الىپ كەلگەن بولساڭ دا، مىنەزىمدى بايقاپ، ءبىلىپ اڭدى!... ۇقتىڭ با؟
«اڭدۋعا كەلگەندىگىنەن» انت سۋ ءىشىپ اقتالعان بەردىقۇل تۇلا بويىمەن دومالاپ، «ەڭ سەنىمدى ساربازىڭ بولايىن!» دەپ قۇلدىق ۇرىپتى. وسىدان سوڭ وسپانعا «اقىل» ۇيرەتۋدەن ءبىر جولاتا قالعان ەكەن. قوجاسىنا «ايۋدىڭ» جۇرگەن ءجۇرىس، تۇرعان تۇرىسىن عانا مالىمدەپ تۇراتىن تىڭشىلىققا عانا جاراپتى.
- جەندەت تىڭشى سول كەتكەننەن 49-شى جىلدىڭ باسىندا كەلدى، -دەپ تىم سۋىق جىميدى كۇلان. - قوجاسى ونىڭ بۇل ساپارىنان دا تالاي باس جەپ، رازى بولعان سياقتى. جالدانبا سوپى - بۇبىلەرىن جيىپ جىبەرىپ، مەنىڭ جاۋابىمدى سۇراماي-اق نەكە وقىتا سالدى!
- ءوزىڭ ودان... بالالى بولىپ قالعاندىعىڭنان مويىپ... قاجىعانسىڭ عوي! -دەپ باسەڭ كۇبىرلەسەم دە ءۇنىم دىرىلدەپ شىقتى. وكسي كۇرسىنىپپىن.
- جوق، بالاسىن ءتىرى تاپپادىم! -دەپ كۇلان ءبىر شىتىنىپ قالىپ، شيرىعا سويلەپ كەتتى. - ونىڭ زورەكەرلىگى ءۇشىن بالالى ەتپەكپىن بە!... توي ىرىمىن وتەپ جاتقاندا ۋ ءىشىپ ءتۇسىردىم. ولەيىن دەپ ەدىم. بالا ءتۇسىپ، ءوزىم امان قالىپپىن. الگى توبەت مەن جازىلعانشا ءبىر اي تۇرىپ، تاعى دا جوعالىپ ەدى. قوجاسىنىڭ بۇيرىعىمەن ايۋىن اڭدۋعا قايتا كەتكەن ەكەن. سودان ازاتتىق جاريالانعاننان ءۇش كۇن وتكەن كۇنى تۇندە جاسىرىن كەلدى. مەنى الداپ اكەتپەك بولىپ كەلىپتى. ونى اڭدىپ جۇرگەندەر بار ەكەن، تارتىسىپ-ايتىسىپ تۇرعانىمىزدا ۇستاپ-بايلاپ اكەتتى. ال، قازىر مەنىڭ سوندا حابارلاي الماي قالعاندىعىمنان كۇماندانىپ، ماعان دا گومينداڭشىل دەگەن قالپاق كيگىزبەك بولىپ جۇرگەندەر بار. ايتەۋىر مەنىڭ جايىمدى قانىق بىلەتىندەر ارا ءتۇسىپ، اقتاپ ءجۇر!
ومىرگە زور ۇمىتپەن ءورشىل تالاپ، اقىل-كەلبەتپەن كەلىپ تۇرىپ، ۇجدان ازابىنان ولە سالۋعا دا مۇرسا تابا الماي قورلانعان وسى ازەز جانعا جانىم قاتتى اشىدى. ەسىركەگىم، ەركەلەتكىم كەلدى.
- دۇنيەدە ءبىرىن-ءبىرى «قانىق بىلەتىن» ەكى ادام بولسا، ەكەۋىمىزدەي-اق بولار. سولاي عوي، كۇلاش، كۇلاشىم! -دەپ قۇشاعىما تارتتىم. ومىراۋىما باسىن سۇيەي كۇرسىندى. - نۇرياشتار ولگەننەن سوڭعى قالعان دۇنيەدە ەكەۋىمىزدەي تۇسىنىسكەن تەڭ-تۇس جوق شىعار! -دەگەنىمدە سەلك ەتكەندەي بولىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. وڭالىپ، اۋلاقتانا وتىرىپ، كوز جاسىن پارلاتىپ جىبەردى دە، بەكەمدەلە سويلەدى:
- «تەڭ-تۇس!»، «قيماس قۇربى!» ... سول شاقتا مەن دە وسىلاي ويلانعانمىن. ەسىڭدە مە؟
«قوس گۇلدەي ەدى اتتارىڭ،
قوسىلىپ بىرگە جاتتالدىڭ.
جان ساۋلەم ءۇشىن اتىڭدى
ءسۇيدىم دە قوش تۇر، اتتاندىم!» - دەپ جازىپ كەتىپ ەدىڭ عوي! ... ەندى مىنە كورىسكەنىمىز، ءومىر تالقىسى ەكەۋىمىزدىڭ پارقىمىزدى قانشالىق زورايتقانىن بىلەمىسىڭ!... مەن ءۇش ەركەكتى جولعا سالعان ايەلمىن. جانە اقىلبايدان باسقاسى قانداي دەشى!... سەنى ەندى وزىمدەي ارنەنىڭ قالدىعىنا ءتىپتى دە قيمايمىن! سەنى ولاي قورلاۋعا تيتتەي دە حاقىم جوق!..
- مەن دە بۇرىنعىداي اپپاق، ءپاپ-پاك قالپىمدا كەلگەنىم جوق، كۇلاش! «حاقىڭ جوقتىعىنا» دا، «قالدىقتىعىڭا» دا قارسى جاۋابىم تولىق. سەنىڭ جۇرەگىڭدە كىنارات-كىرشىك جوق، قانشالىق زورلىق كورسەڭ دە پاك جانىڭا ەشقايسىسى داق تۇسرىە الماعانىن مەندەي تۇسىنەتىن ەشكىم جوق!
- ونى ايتپا، بيعاش، دارەتحاناعا ءتۇسىپ كەتكەن ءبىر جاپىراق ەت دەپ ءبىل! ماعان ەندى ول جونىندە كوڭىل ءبولۋشى بولما! اقىل تارازىسى مەنى قازىر سولاي ولشەگەنمەن، ونىڭ قارسى جاعىنداعى كوڭىل كىرىنىڭ سالماعى كەيىنىرەك باسىپ تۇسە بەرەتىن بولادى. مەنى سول بۇرىنعى قايىنبيكەم دەپ قانا ءتۇسىن. تاعى دا سونداي جاقىنىڭ بولامىن!... ساعان شىن لايىقتى جار، تاعى دا مەنىڭ ماڭىمنان تابىلادى. ءسوز بەرگەن باسقا بىرەۋىڭ بولماسا، سونى كورەرسىڭ!
«ەگەر ماقپالدىڭ ءاليادان كورگەن حاتتاعىداي حالگە تۇسكەنى راس بولسا، ەندى وزىڭنەن باسقا ەشكىمدى ىزدەمەي-اق، كورمەي-اق قويارمىن!» دەگەن ويدى سەرتتەي سەنىممەن قايتالادىم ىشىمنەن.
ءدانىشپان تەرگەۋشىم، سول شاقتاعى كۇلان تۋرالى وسى ويىما، ءبىر ەمەس، ەكى رەت جوتكىرىنىپ جىبەرگەن شىعارسىز. بۇل شەشىم ادىلەت تارازىڭىزعا مۇلدە قايشى بولىپ قالدى ما. ونىمەن ۇيلەندىم دەسەم، گومينداڭ جاسوسىنىڭ جەسىرىن العان كەرى توڭكەرىسشىنىڭ مۇراگەرى دەپ سوقپاقسىز دا، ۇيلەنبەدىم دەسەم، سول جاسوستان ايەلىن ايىرعىسى كەلمەي جان اشىعانى دەپ سوقپاقسىز. ال، بۇل تۋرالى ماسەلەمدى ءسىزدىڭ ادامگەرشىلىك نورماڭىزعا لايىقتاپ قانا جازىپ قۇتىلايىن دەسەم، وزىڭىزدەن ونداي نورمانىڭ تابىلۋى بارىنەن قيىن عوي. سولاي بولسا دا جوتكىرىنە-جوتكىرىنە كەڭىردەگىڭىزدى اۋىرتىپ الىپ، ماعان تاعى ءبىر قىلمىس تاۋىپ بەرمەي كۇتە تۇرىڭىز، بولعان ناقتىلى جايىن ايتارمىن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] وڭتۇستىك كورەيانىڭ سول شاقتاعى باستىعى ليسنمان (امەريكاشىل).
[2] حاباتۋان (حانزۋشا) - التاي قوزعالاڭىنا قارسى شىڭ شىساي - گومينداڭ قۇرعان قازاق پولكى. «قازاق 8-ءشى پولك» دەگەن اتپەن شونجىدا قۇرىلعان.
[3] قوجاسىنىڭ جەندەتكە بەرگەن بۇيرىعىن قايتارىپ الاتىن، «بولدى، قويا سال» دەگەن ماعىناداعى ءسوزى.
[4] ءلۇيجاڭ - بىريگادا كومانديرى.
[5] تۇڭ شۋاي (قىتايشا) - قولباسشى.
