اۋىت مۇقيبەك. كوشكە ءوش بولمايىق!
(بيىل قازاقستانعا قازاق كوشىنىڭ كەلگەندىگىنە 50 جىل تولۋ بايلانىسىمەن)
تاريحتى تۇلعالار جاسايدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگە تاسىن توپتان وزعان تۇلپار تەكتى ۇلدار عانا قالايدى. ۇلتتى دا ۇجدانى اسقاق ازامات ءبىر شاڭىراق استىنا ۇيىتا الادى. بۇل - ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەگەن اقيقات.
شىعىستاعى كورشىمىز قىتاي ەلىنىڭ جاڭا ۇكىمەتى وتكەن عاسىردىڭ 49-جىلى قۇرىلعانىمەن، ناعىز وركەندەۋگە 1980-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ارەڭ قادام باستى. وعان جەتەكشىلىك ەتكەن دىڭ شياۋ پيڭ. ول كادىمگى قىتايدىڭ ءوز تۋماسى، اباي اتامىز دۇنيە سالعان جىلى ومىرگە كەلگەن، كەزىندە فرانتسيادان وقىعان. ءبىزدىڭ الاشوردانىڭ كوسەمدەرى ءتىرى بولعاندا، وسى كىسىمەن تۇستاس، زامانداس جاسار ەدى. 1976-جىلى قۋدالاۋدان قۇتىلىپ، قايتادان بيلىككە كەلگەندە تۇپ-تۋرا نۇركەڭنىڭ بيىلعى جاسىندا - 72-دە ەدى. دىڭ قىزمەت بولىسىندە تەك وتپەلى سيپاتتاعى ورتالىق اقىلشىلار كوميەتىنىڭ توراعاسى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ باس قولباسشىسى مىندەتىن عانا وتەدى دە، بيلىكتىڭ نەزىزگى تىزگىنىن وزىنەن كەيىن ءوسىپ كەلە جاتقان جاس، تالانتتى جىگىتتەرگە ۇستاتتى. 1989-جىلى زەينەتكەرلىككە شىقتى. 1997-جىلى قاتىس بولدى.
(بيىل قازاقستانعا قازاق كوشىنىڭ كەلگەندىگىنە 50 جىل تولۋ بايلانىسىمەن)
تاريحتى تۇلعالار جاسايدى. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ىرگە تاسىن توپتان وزعان تۇلپار تەكتى ۇلدار عانا قالايدى. ۇلتتى دا ۇجدانى اسقاق ازامات ءبىر شاڭىراق استىنا ۇيىتا الادى. بۇل - ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەگەن اقيقات.
شىعىستاعى كورشىمىز قىتاي ەلىنىڭ جاڭا ۇكىمەتى وتكەن عاسىردىڭ 49-جىلى قۇرىلعانىمەن، ناعىز وركەندەۋگە 1980-جىلداردىڭ باسىنان باستاپ ارەڭ قادام باستى. وعان جەتەكشىلىك ەتكەن دىڭ شياۋ پيڭ. ول كادىمگى قىتايدىڭ ءوز تۋماسى، اباي اتامىز دۇنيە سالعان جىلى ومىرگە كەلگەن، كەزىندە فرانتسيادان وقىعان. ءبىزدىڭ الاشوردانىڭ كوسەمدەرى ءتىرى بولعاندا، وسى كىسىمەن تۇستاس، زامانداس جاسار ەدى. 1976-جىلى قۋدالاۋدان قۇتىلىپ، قايتادان بيلىككە كەلگەندە تۇپ-تۋرا نۇركەڭنىڭ بيىلعى جاسىندا - 72-دە ەدى. دىڭ قىزمەت بولىسىندە تەك وتپەلى سيپاتتاعى ورتالىق اقىلشىلار كوميەتىنىڭ توراعاسى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ باس قولباسشىسى مىندەتىن عانا وتەدى دە، بيلىكتىڭ نەزىزگى تىزگىنىن وزىنەن كەيىن ءوسىپ كەلە جاتقان جاس، تالانتتى جىگىتتەرگە ۇستاتتى. 1989-جىلى زەينەتكەرلىككە شىقتى. 1997-جىلى قاتىس بولدى.
دىڭ كاريانىڭ قىتايشا مودەلدەگى سوتسسياليزم قۇرۋى، سىرتقا قاراتا ەسىكتى ايقارا اشۋ ساياساتىن جولعا قويۋى، بارلىق سالادا جاپپاي رەفورما جۇرگىزۋى ءوز الدىنا، ول الەمنىڭ قاي ەلىمەن بولعان دەپلوماتيالىق قاتىناستا حان ۇلتىنىڭ مۇددەسىن، قىتاي ەلىنىڭ تۇتاستىعىن ەڭ ءبىرىنشى كەزەككە قويىپ وتىردى. الىس-بەرىس پەن بارىس-كەلىستىڭ ەڭ العى شارتىندا داۋلى تايۆان مەن شياڭگاڭ (گانگونگ) ماسەلەسى تۇردى.
قىتاي جەرىنىڭ كەڭدىگى تۇرعىسىنان دۇنيە جۇزىندەگى الدىڭعى وندىقتىڭ ۇشىنشىسىنە تابان تىرەسە، حالىق سانى جاعىنان ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى عوي. سوعان قاراماستان، وسىناۋ «ەكى تىلكىم» ارال مەن «ەكى-اق ۋىس» حالىق بىرەۋدى جۇتپاسا، جۇتىلمايتىن بۇكىل ءبىر الىپ ەلدىڭ ەڭ جاندى جەرى، الار بيىگى ەسەپتەلدى. سونىڭ جولىنا بار كۇشىن سالدى.
1986-جىلى 2-قىرقۇيەكتە امەريكا ءتىلشىسى مايك ۋاللاستىڭ «قازىر قىتاي-امەريكا قاتىناسىندا ۇلكەن الاۋىزدىق بار ما؟» دەگەن سۇراعىنا:
-بار. قىتاي مەن سوۆەت وداعىنىڭ قاتىناسىندا ءۇش كەدەرگى بار دەسەك، قىتاي-امەريكا قاتىناسىندا دا ءبىر كەدەرگى - تايۆان ماسەلەسى، بۇعازدىڭ ەكى جاعىن بىرلىككە كەلتىرۋ ماسەلەسى بار. - دەپ جاۋاپ بەرەدى دىڭ اقساقال. ءتىلشى تاعى: «تايۆاننىڭ ۇلى قۇرلىقپەن بىرلىككە كەلۋىنىڭ نە قاجەتى بار» - دەگەندە:
-بۇل اۋەلى ۇلت ماسەلەسى، ۇلتتىق سۇيىسپەنشىلىك ماسەلەسى. قىتاي ۇلتى ۇرپاقتارىنىڭ ءبارى قىتايدىڭ بىرلىككە كەلۋىن ءۇمىت ەتەدى. بولشەكتەۋ ۇلت ەركىنە قايشى ءىس.- دەپ ءتۇسىندىردى. («دىڭ شياۋ پيڭ ماقالالارىنان تاڭدامالىلار»، 3-توم، 309-, 311-بەتتەر)
بۇل كۇندە قازاقستان دا قىتاي سەكىلدى الەم تانىعان دەربەس ەل. نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا دىڭ شياۋ پيڭ سياقتى ءبىر حالىقتىڭ سەنىم ارتقان تۇلعاسى. مەملەكەتتەر كولەمى، تاريحى، دامۋى، ءال-اۋقاتى جاعىنان ىلگەرى-كەيىن بولۋى زاڭدىلىق، ال قۇقىق، مۇددە جاعىنان كەلگەندە مۇلدە تەڭ دارەجەدە. ەلباسىلاردىڭ دا مارتەبەسى سولاي. وسى قاعيدانى نەگىگە الا وتىرىپ، قىتاي ۇكىمەتى سىرتقى ساياساتتا «بەيبىت قاتار تۇرۋدىڭ بەس ءپرينتسيپىن» بەلگىلەگەن. ازۋىن ايعا بىلەگەن امەريكادان باستاپ، ەشبىر ەلدى وسى بەلگىلەمەدەن ارىعا اتتاپ باستىرعان ەمەس.
سوندىقتان قازاق ۇلتىنىڭ دياسپوراسى بار ەلدەردىڭ باسشىلارىمەن كەزدەكەندە، شەتتەگى قازاقتاردىڭ مۇددەسىن، ولاردىڭ قازاقستانعا كەدەرگىسىز كوشۋىن قامتاماسىز ەتۋ شارتى استىندا ءتيىمدى كەلىسىم جاساۋ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ، قازاق حالقىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندە ن.نازارباەۆتىڭ دا ءبىرىنشى پارىزى. ويتكەنى، قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تارىداي شاشىراپ جۇرگەن قازاق بالاسىنىڭ دا ءبىر-بىرىنە قوسلۋعا، ءبىر قازاننان ءدام تاتۋعا حاقىسى ابدەن بار. شيكىزات جاعىنان كەز-كەلگەن مەملەكەت قازاق ەلىنە تاۋەلدى. حالقىنىڭ سانى از، «شىعىس ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرىنىڭ الدىندا تۇراتىن» قازاق ەلىنىڭ كەڭ جەر مەن مول بايلىق سىندى زور مۇمكىندىگى تۇرعاندا، قانداستارىمىزدى كوشىرىپ الۋعا قاتىستى مەحانيزمدى دۇرىس، وڭتايلى شەشۋگە، ونى ۇلتتىق يدەالوگيامىزعا اينالدىرۋعا دا شاماسى كەمەل جەتەدى.
سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ كولەمىندە «كوشى-قون»، «شەتەلدەگى قانداستار»، «ورالماندار ماسەلەسى» دەگەن سوزدەر قازاق بيلىگىنىڭ اۋزىنان ايتىلمايتىن بولدى. ەلباسىنىڭ وتكەن ەكى جىلداعى «جولداۋىنان» بۇل اتاۋلاردى مۇلدەم كەزدەستىرە المادىق. ءتىپتى، كەشە عانا «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە باسىلعان، بۇگىندە بارشا قازاقستاندىقتاردىڭ تالقىسىنا ءتۇسىپ جاتقان «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋى: جالپىعا ورتاق ەڭبەك قوعامىنا قاراي 20 قادام» اتتى ماقالاسىندا دا بۇل تەرميندەر اتىمەن جوق. قايتا، قىزىلاعاشتاعى اپاتتان، جاڭاوزەندەگى قىرعىننان كەيىن الىستان كەلگەن سول باۋىرلارىمىز بارىنشا جاعىمسىز ەتىلىپ كورسەتىلە باستادى. بار بالە-قازانى باستارىنا ءۇيىپ-توگەتىن بولدىق. كوشى-قون سالاسىن باسقاراتىن قۇزىرەتتىلىكتى قويارعا وڭتايلى جەر تاپپادىق. تاراتىپ جىبەرۋگە باتپادىق. اقىرىندا ەل كوزىنەن اۋاشالاپ، ەسىگى بەرىك، ىزعارى قاتتى، شەشىمى قاتال ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قوراسىنا اپارىپ تىقتىق تا تاستادىق. ءسويتىپ قازاقتاردىڭ اتامەكەنگە ورالاتىن جولىن بارىنشا تارىلتتىق، قيىنداتتىق. ازاماتتىق الۋىنا ءبىر جىل توسقاۋىل قويدىق. بۇرىننان الىپ كەلە جاتقان ازىناۋلاق كۆوتاسىنان ايىردىق. ءدال وسى تۇستا «قر ءىىم-ءنىڭ كوشى-قون پولتسياسى كوميتەدى» دەگەن الپامساداي اتى، پاتريس نوكين دەگەن توراعاسى بار كوميتەت قازاق كوشىن قارقىنداتۋعا، ونىڭ ءتۇيىنىن شەشىپ، جوباسىن جاساۋعا مۇلدەم قاۋقارسىز. قازىر جالپى قازاقستان قوعامىندا كوشى-قون دەگەن ۇعىم بۇرىن-سوڭدى بولماعانداي، الىس-جاقىن شەتەلدە بىردە-ءبىر قازاق بالاسى جوقتاي ءولى تىنىشتىق ورناپ تۇر...
ايتپەسە، كەلگىسى كەلمەي تۇرعان قازاق، جىبەرمەي وتىرعان شەتەل جوق. شەتتەگى الاش جۇرتىنىڭ تۇگەلىمەن ءبىر شاڭىراق استىنا توپتاسقىسى، ۇرپاقتارىن ازات ەلدىڭ اۋاسىمەن تىنىستاتقىسى، ارەڭ قولى جەتكەن تاۋەلسىز ەلدە تۇرعىسى كەلەدى. بار كىنارات ءبىزدىڭ ەلىمىزدەن بولىپ وتىر. كەرەك قىلماي وتىرعان قازاقستاننىڭ ءوزى. بۇل ەشبىر اقىلعا سىيمايتىن جاعداي.
يزرايلدىڭ كوشى-قون ساياساتىن جولعا قويعانىنا عاسىردان استى. بۇل ءۇردىستى ءبىر كۇندە اقساتقان، كۇن تارتىبىنەن تۇسىرگەن ەمەس. گەرمانياعا دا الپىس جىلدان اسىپتى نەمىستەردى شاقىرعالى. بۇل ەل دە كوش قارقىنىن ۇدەتپەسە، باسەڭدەتكەن جوق. ءبىز كوپ ۇلگى الاتىن، جالتاقتاپ قاباعىنا قاراي بەرەتىن باتىستاعى كورشىمىز رەسەي ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە سىرتتاعى ورىستاردىڭ ماسەلەسىن تۋ ەتىپ كوتەرەدى دە وتىرادى. دەمەك، قانداستارىن شاقىرعان، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلتتىڭ مۇددەسىن بار مۇددەدەن بيىك قويعان ەلدەردىڭ قاي-قايسىسى دا ۇتىلعان ەمەس. قايتا الەمدە ەڭسەسى بيىك، تۇعىرى مىقتى، ازۋى التى قارىس الپاۋىتقا اينالدى. ەندى ەشكىمگە جالتاقتامايدى دا، بىرەۋدىڭ قولتىعىنا كىرمەيدى دە.
قازىرگى ايتىلىپ جۇرگەن مالىمەتتەرگە سەنسەك، 20 جىلدا قازاقستانعا ورالعان قانداستارىمىزدىڭ سانى سەگىز ءجۇز مىڭنىڭ ار جاق-بەر جاعىندا عانا ەكەن. شەتەلدە ءالى دە بەس ميلليون قازاقتىڭ بارىن ەسكەرسەك، بۇل تىم از سان. ونىڭ ۇستىنە، تاۋەلسىزدىككە جيىرما جىل بولماي جاتىپ، ەندى عانا باستالعان، قارقىن الىپ ۇلگىرمەگەن كوشتىڭ جولىن جاپتىق، مىنە.
بۇل نەنى كورسەتەدى؟
بۇل - «قازاقستان شىنىمەن دە تاۋەلسىز ەل مە، جوق پا؟» - دەگەن سالماعى باتپان سۇراق تۋدىراتىن ماسەلە.
دىڭ شياۋ ءپيڭنىڭ 1982-جىلى 24-قىركۇەكتە انگليانىڭ باس ءۋازىرى ە.تەتچەر حانىمدى قابىلداعاندا ايتقان مىنا سوزىنە قاراڭىز:
«ەگەر، قىتاي 1997-جىلى ياعني جاڭا قىتاي ۇكىمەتى قۇرىلعانىنا 48 جىل بولعانعا دەيىن شياڭگاڭدى (گانكونگتى) قايتارىپ الماسا، قىتايدىڭ ارقانداي باسشىسى جانە قىتاي ۇكىمەتى قىتاي حالقىنا دا، دۇنيە ءجۇزى حالقىنا دا جاۋاپ بەرە المايدى. ەگەر، شياڭگاڭدى (گانكونگتى) قايتارىپ الماسا، وندا قىتاي ۇكىمەتىنىڭ شيڭ يمپەرياسىنىڭ سوڭعى ۇكىمەتى بولعانى، ال قىتاي باسشىلارىنىڭ لي حۇڭ جاڭ* بولعانى عوي!». («دىڭ شياۋ پيڭ ماقالالارىنان تاڭدامالىلار»، 3-توم، 22-بەت)
قازاق كوشى توقتاتىلعان قازىرگى كەزەڭدە دىڭنىڭ وسى سۇراعىن ءبىز دە ءوز ەلىمىزگە قويىپ كورەيىكشى: «ءبىز تاۋەلسىزدىكتى كىم ءۇشىن، نەگە الدىق؟»- دەگەن وي كەلەدى الدىمەن. ەل قۇساعان ەكى ميلليارد ەمەس، اينالدىرعان از قازاقتىڭ باسىن قوسا الماساق، ەرتەڭ ارعى بەتتەگى قانداستارىمىز ۇلتتىق سالت-ساناسىنان، دىنىنەن ايىرىلىپ، اتى بار دا، زاتى جوق دۇباراعا اينالىپ كەتسە، بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كەشەگى كەڭەس وداعىنان نە ايىرماسى بولعانى؟
قازاقستان اناۋ ورىسقا كەتكەن ومبىنى، ساراتوۆ پەن استراحاندى، قىتايعا كەتكەن شىعىس تۇركىستاندى، وزبەككە كەتكەن تاشكەنتتى قايتارىپ الماي-اق قويسىن دەلىك. باستان قۇلاق ساداعا بولسىن! قۇداي قالعان دالامىزعا تىنىشتىق، بەرەكەسىن بەرسىن! شىنايى تاۋەلسىز ەل ەكەنى راس بولسا، اقوردا حالقارالىق نورماتيۆتەرمەن باياعىدا شەشىلىپ قويعان كوشى-قون ماسەلەسىن دۇرىس جولعا قويىپ، سىرتتا قالىپ وتىرعان بەس ميلليون قازاقتىڭ قىل ۇستىندە تۇرعان قيىن تاعدىرىن شەشۋى، كوش ساياساتىن مەملەكەتتىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسىنە اينالدىرۋى كەرەك قوي!
دىڭنىڭ 1989-جىلعى ەلدى جايلاي باستاعان جەمقورلىققا قارسى تيان-انمين الاڭىنا شىققان ورىمدەي ستۋدەنت جاستاردى قىرىپ سالعانىن، قولىنىڭ قىزىل قانعا بويالعانىن الەم جۇرتشىلىعى جاقسى بىلەدى. بىدىكى قارۋسىز قارا حالىقتى تاپا-تال تۇستە قۋالاپ ءجۇرىپ اتقىلاسا، ولار ءتۇن قاراڭعىسىندا قالىڭ تانكپەن مىجىپ-جانشىپ وتە شىققان. ونداعى ادام شىعىنى ءبىزدىڭ جاڭاوزەن مەن شەتپەدەگى وققا ۇشقان بەيكۇنا جانداردان نەشە ونداعان ەسەگە ارتىق بولعانى دا ءمالىم. بىراق، ۇلى رەپورماتوردىڭ اينالاسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە، ارتتا شاڭ قاۋىپ قالعان ءوز مەملەكەتىن تىكەسىنەن تىك تۇرعىزعان ەرلىگىن دە ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ باسشىسى م.گورباچەۆپەن كەزدەسكەندە ول: «ومىرىمدە ءبىر-اق ءىس قالدى، ول - تايۆان ماسەلەسى. مەن ول ماسەلە شەشىلگەن كەزگە جەتە المايتىن سياقتىمىن. بىتىرگەن ىستەرىم - جاپونيامەن، امەريكامەن قاتىناستى رەتتەدىم. سوۆەت وداعىمەن دە قاتىناستى جونگە سالدىم. شياڭگاڭدى (گانكونگتى) قايتارىپ الۋدى تۇراقتاندىرىپ، انگليامەن كەلىسىمگە كەلدىك. بۇل سىرتقى قاتىناس جاعىنداعى ارالاسقاندارىم. ەل ىشىندە پارتيانىڭ نەگىزى ۇستانىمىن، ءتورتتى وسىزامانداندىرۋ قۇرلىسىن وزەك ەتۋدى، ءتورت نەگىزگى پرينتسيپكە تاباندى بولۋدى بەلگىلەۋ جۇمىسىنا ارالاستىم. ءالى جۇزەگە اسا قويماعانى - باسشىلىق مىندەتتەگى ومىرلىك لاۋازىمدىلىق جويىلمادى، بۇل - تۇزىمدەگى ماڭىزدى ماسەلە.»-دەگەن ەدى. («دىڭ شياۋ پيڭ ماقالالارىنان تاڭدامالىلار»، 3-توم، 532-بەت) بۇل - كەڭەس وداعىنىڭ كۇيرەۋ الدىندا تۇرعان; قىتايدىڭ جان باسىنا شاققانداعى ءىجو-ءىن ەكى ەسەلەپ، دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ەركىن ءتۇسىپ كەتكەن كەزى بولاتىن. ول بۇل جەردە جوعارىداعى اتى اتالعان الپاۋىت مەملەكەتتەرمەن اراداعى بولاتىن جاي عانا قالىپتى دەپلوماتيالىق قاتىناستاردى ايتىپ وتىرعان جوق، دۇنيە جۇزىنە تايۆانعا بولعان قىتايدىڭ تولىق يەلىك ۇقىعىن موينداتقانىن، سىرتقا سۇيەم جەر جىبەرمەگەنىن، ۇلتىنىڭ ۇلى ارمانىن ورىنداعانىن، ەندىگارى بۇل ماسەلەگە نۇكتە قويعانىن اسا سىپايىلىقپەن مەڭزەپ تۇر. شالدىڭ وسى ءوزىنىڭ استارىندا تابا مەن ماقتاننىڭ الما-كەزەك ەسىپ تۇرعانىن ميحايل سەرگەەۆيچ سەزدى مە ەكەن دەشى سول كەزدە؟! كەيىن تاق ماسەلەسىن دە ەكى كەزەكتەن ارتىق وتىرمايتىن ەتىپ، وڭ شەشىپ كەتتى جارىقتىق. ونىڭ ەلىنە سىڭىرگەن وسىناۋ ۇلان-قايىر ەڭبەگى ماناعى «بۇلىكشىلەردى» قانعا بوكتىرگەن ايىبىن جۋىپ-شايىپ جىبەردى. اتىن قىتاي تاريقىنا التىن ارىپپەن جازدىردى. بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن تاڭىرقاتتى...
ارينە، نۇرسۇلتان نازارباەۆ تا حالقىمىزدىڭ تالەيىنە تۋىلعان، قيىن-قىتاۋ زاماننىڭ قىسپاعىنان وتكەن، سوقپاعىمەن جۇرگەن كەمەڭگەر. قازاق ەلىنىڭ وركەندەۋىنە كوپ تەر توكتى. ونىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلى دە ەرەكشە، جيىرما جىلدان بەرى اتتان تۇسىرمەي الىپ كەلە جاتىرمىز. ءبىر مەملەكەتتىڭ باسشىسى رەتىندە الەم تانيدى. تانىپ قانا قويماي، ايتقانىنا باس شۇلعيدى. بۇل جاعىنان رەسەيدىڭ قوشامەت-قولپاشى، ىقىلاس-پەيىلى ءتىپتى الابوتەن، ءبارىن باسىپ تۇسەتىندەي. سولاي دەي تۇرعانمەن، ەڭ ماڭىزدى سانالاتىن ۇلتتىق ماسەلە، سونىڭ ىشىندە وسى شەتتەگى بەس ميلليون قازاقتىڭ تاريحي وتانىنا ولرالۋىنىڭ توقتاتىلعانىن ەسكە الساق، دىڭ اتقارعان ءىستىڭ الدىندا جەر شۇقىپ قالامىز. قازاقستاننىڭ «شەگارانى بەكەمدەۋ»، «جاڭا استانانى سالۋ»، «ەقىۇ-نا توراعالىق ەتۋ»، «قىسقى ازيادا ويىندارىن وتكىزۋ»، «الەمدەگى ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسقان جينالىستار شاقىرۋ»، «يسلام كونفەرەنتسياسىنا باسشىلىق جاساۋ»، «كەدەن وداعىنا كىرۋ»... دەگەندەرىنىڭ كوبى «داقپىرتى جەر جارعان»، ۋاقىت شاڭىنا كومىلىپ قالا بەرەتىن جاي داڭعازالار.
«شەگەرانى بەكىتۋگە» كەلەيىكشى، كەڭەس وداعى تاراعاننان كەيىن، اينالامىزداعى كورشىلەرىمىزدىڭ وعان وزدەرى مۇددەلى بولدى. ەڭ الدىمەن قىتاي جاعى قۇلشىنىس تانىتتى. ويتكەنى، قازاقستان ارقىلى ول ەلگە سۋىق قارۋلار ءتۇرلى جولدارمەن مولىنان كىرىپ كەتتى. ونداعى ەركىندىك، تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسىپ كەلە جاتقان ۇلتتار جاپپاي قارۋلانا باستادى. تيبەت پەن ۇيعىردىڭ تاۋەلسىزدىككە دەگەن ىنتاسى ارتا ءتۇستى. قارۋلى قاقتىعىستار كۇن ساناپ كوبەيدى. قازاقستان ەقىۇ-نا توراعالىق ەتىپ جاتقان مەزگىلدە، ون ءبىر مىڭ قانداسىمىز ۇرىمجىدەگى قازاقستان ەلشىلىگىنەن ۆيزا الا الماي، شۋىلداپ جاتتى. قىسقى ازيادا ويىندارىن وتكىزگەن قازاق ەلى بولعانىمەن، قاتىسقان سپورتشىلاردىڭ قاتارىندا قازاقتار جوقتىڭ قاسى ەكەنىن كوردىك. الەمدەگى ءتۇرلى ءدىن وكىلدەرىنىڭ باسىن قوسقان قانشاما جينالىستار شاقىرعانىمىزبەن، باسقا ەلدى بىلاي قويعاندا، ءوز ەلىمىزدە تەراكتىلەر جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتتى. بۇگىنگى كەدەن وداعىڭىز، تۇپتەپ كەلگەندە، قازاققا قايتادان قۇلدىق قامىتىن كيگىزەتىن قاتەرلى ارەكەت دەپ شۋلاپ جاتىر حالىق.
استانانىڭ ارقا توسىنە جوتكەلۋى، ادەمى ەتىپ سالنۋى ۇلتتىق قۇندىلىق ەكەنىندە ءسوز جوق. ال، بار بولىمىسىنان ايىرىلىپ بارا جاتقان الىستاعى بەس ميلليون قازاقتى كوشىرىپ اكەلىپ، ەل قاتارىنا قوسۋ، تازا ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ - ودان دا زور تاريحي ءمانى بار، باعا جەتپەس ماڭىزدى قارەكەت ەكەنى ەستەن شىقپاۋ كەرەك! كوشى-قوندى توقتاتۋ تىكەلەي قازاق ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ماڭگىلىگىنە، مەملەكەتتىڭ بولاشاعىنا اشىقتان-اشىق بالتا شاپقاندىق. بۇلاي بولعاندا، ەلباسىمىزدىڭ ءوز سوزىمەن ايتساق، «ۇلت مەملەكەتتىلىكسىز ءومىر سۇرە المايدى، قۇرىپ كەتەدى. ءوز كەزەگىندە ۇلتتىڭ جويىلۋى ونىڭ مەملەكەتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىن ءمانسىز ەتەدى». دەمەك، الدىمەن ۇلتتىڭ ۇپايى تۇگەل بولسا، باسقاسى ەشقايدا قاشپايدى. سونداي-اق، ۇلت ءۇشىن تاۋەلسىزدىكتەن قاستەرلى ەشتەمە جوق. ونىڭ جولىنداعى كۇرەس - كۇرەستەردىڭ ۇلىسى. قۇدايعا شۇكىر، قازاقتىڭ قولى بۇل ۇلى مارتەبەگە جەتتى. اتا- بابامىزدىڭ اتىنىڭ تۇياعى تيگەن، اششى تەرى، قىزىل قانى توگىلگەن الىپ ايماقتارىمىزدىڭ ءبىرازى الپاۋىتتاردىڭ قانجىعاسىندا كەتكەنىمەن، قالعان دالامىز دا تاقيامىزعا تار كەلمەيدى. قىتاي كىرگەن ودىقتا قازاق ەلىنىڭ دە كارتاسى تۇر. سوسىن بۇل تاۋەلسىزدىك قازاقستان اۋماعىنداعى ەلگە عانا ءتان ەمەس، الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە تاريحتىڭ الاي-دۇلەي كەسەپاتتارىنىڭ كەسىرىنەن تارىداي شاشىلعان بارلىق قارا كوزدەرگە ورتاق. سوندىقتان ونىڭ ءدامىن بارشا قازاق تاتۋعا، يگىلىگىن كۇللى الاش جۇرتى كورۋگە قۇقىلى. سولاي ەتكىزۋگە قازاقستان دا، ونىڭ پرەزيدەنتى دە مىندەتتى. باتىر بابالارىمىزدىڭ اڭساعان بار ارمانى دا سول بولاتىن. قازاقستاننىڭ تۇراقتىلىعىن، ماڭگىلىگىن ساقتاۋدا، ونى وركەندەتەتۋدە دە جۇكتىڭ اۋىرى، تالاپتىڭ ۇلكەنى قازاقتارعا تۇسەدى.
قازاق حالقى سانى جاعىنان الەمدەگى از ۇلت. تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا نەبارى جيىرما-اق جىل. كوشكە سونشا ءوش بولۋدىڭ كەرەگى جوق!
29.07.2012
الماتى
لي حۇڭ جاڭ* - شيڭ يمپەرياسىنىڭ ۇكىمەتى اتىنان قىتاي-انگليا «يانتاي شارتىنا»، قىتاي-فرانتسيا «ماگۋان شارتىنا»، «قىتاي-روسسيا قۇپيا شارتىنا» جانە «شينشوۋ شارتى» سەكىلدى ءتيىمسىز كەلىسىمدەرگە قول قويىپ، جەر ساتقان ءۋازىر.
«ۇلت TIMES» اپتالىعى
