تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى:
- كەزىندە زاڭعار جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆ ادەبيەتتەگى ءبىر توپ جاس بۋىنعا «جىل قۇسى» دەگەن باعا بەرگەن بولاتىن. ۇلى تۇلعادان كەيىن ءوزىڭىز وسى سالادا جۇرگەن قازىرگى  جاستاردى «التىنكوپىرلىكتەر» دەپ اتادىڭىز.  بۇل ءسوزدىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ ءوتىڭىزشى.
- جاقىندا مەن جاس اقىن مارالتاي رايىمبەكۇلىنىڭ  شىعارماشىلىق كەشىندە بولدىم. وسى سياقتى جاستار ادەبيەتكە كەلگەندە ءبىزدىڭ قوعامدا جاعداي قانداي ەدى؟ بۇل كەز ونەردىڭ، مادەنيەتتىڭ، ادەبيەتتىڭ قاراۋسىز قالعان ۋاقىتى بولاتىن. ەگەر بەينەلەپ ايتار بولساق، ول وسى سالالاردىڭ  شاناعى قاڭسىپ، تيەگى ۇشىپ، ىشەگى ءۇزىلىپ كەتە جازداعانداي ساتتەرگە تولى-تۇعىن. وسىنداي قيىنشىلىققا قاراماستان،  ءبىزدىڭ جاس اقىندارىمىز ەڭبەكتەنىپ،   العا تالپىنا ءبىلدى.   ولار كوشەدە جۇرسە دە، قامقورلىق كورمەسە دە، رۋحاني دەمەۋدىڭ ءوزى سارقىلىپ قالعان كەزەڭدە پوەزيا اتتى ۇلى جولدىڭ داڭعىل تورابىنان كەتپەدى. مىنە، وسى ايتقان جاعدايلاردى سارالاي كەلە،  مەن ارنايى ماقالا جازىپ، قازىرگى ادەبيەتتەگى جاستارعا  «التىنكوپىرلىكتەر»  دەگەن باعا بەردىم.  ولار بۇل باعامدى وڭ قابىلداپ، ريزاشىلىقتارىن ايتتى.  
- قازىرگى جاس اقىنداردىڭ ءسىزدىڭ كەزىڭىزدەگى جاس اقىنداردان ايىرماشىلىعى بار ما؟
- ارينە، بار. ءبىزدىڭ كەزىمىزدە قاتال تسەنزۋرا بولدى. ماسەلەن، مەنىڭ «شەكاراداعى تورعايلار» دەگەن ولەڭىمدى بيلىك زياندى قۇبىلىس رەتىندە قابىلدادى. ونىڭ سوڭىنان ۇلكەن داۋلار تۋدى. ول تۋرالى «ءبىزدىڭ تورعايلاردىڭ نەگە ارعى بەتتەن جەم ىزدەۋى كەرەك، وزىمىزدە جەم جەتەدى» دەگەن سياقتى سوراقى، ايتۋعا اۋىز بارمايتىن پىكىرلەر ءوربىدى.  وعان قايتىپ كۇلمەيسىز، كەيىمەيسىز؟ تەك مەن ەمەس، مەنىڭ تۇسىمداعى ءبىراز اقىندار وسى قۇقايدى باستان كەشىردى.  بيلىك  جاراسقاننىڭ «دالا» دەگەن ولەڭىنەن ماعجاننىڭ سارىنىن ىزدەدى. ودان كەيىن كەڭشىلىكتى قىسپاققا الدى. كەڭشىلىكتى لەنيننىڭ تۋىلعان كۇنىندە «وگىز» دەيتىن ولەڭ وقىدى دەپ قۋدالادى. مەن تەك ءوزىمنىڭ تۇستاستارىمدى ايتىپ وتىرمىن. ال ءبىزدىڭ الدىمىزدا تسەنزۋرانىڭ اششى ءدامىن تاتقان بوزداقتار قانشاما؟!  قاراۋسىز قالسا دا، قيىنشىلىق كورسە دە، قازىرگى جاستارعا ەركىندىك بەرىلگەن.  مەن ولاردى «كوشەنىڭ اقىندارى» دەپ تە ايتقانمىن.  ال ءبىزدىڭ كەزىمىزدە ولاي ايتۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارا بەرمەيتىن.
- ناعىز اقىندار دۇربەلەڭ زاماندا تۋىلادى دەيدى.  بۇگىنگى زاماننىڭ   اقىندارى ەركىندىكتى پايدالانىپ،   تىم جەڭىل جازىپ كەتكەن جوق پا؟
- ءبىزدىڭ سانامىزدا ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى قالىپ قويعان.  نەگىزىنەن، دۇنيەنى بۇلدىرەتىن دە، قايتا جاسايتىن دا - ساياسات. ءبىزدىڭ دەربەستىك العانىمىز دا، رۋحاني تاۋەلدى بولىپ وتىرعانىمىز دا - وسى ساياساتتىڭ ءىسى. ۇلى شىعارمالاردىڭ بارلىعى ساياساتتىڭ ىقپالىمەن جازىلعان. ماحاببات سياقتى، بۇل دا - ماڭگىلىك تاقىرىپ. سەرۆانتەستى، شەكسپيردى، گەتە، بايروندى الىڭىز، ولاردىڭ بارلىعى ساياسي دۇمپۋلەردىڭ، وزگەرىستەردىڭ كەزەڭىندە تۋىلعان. سالماعى بار ەڭبەكتەر   تىنىش دۇنيەدە تۋمايدى.
قازىرگى  جاستاردىڭ ادەبيەتكە كەلەتىن كەزەڭى ءوتىپ، بەرەتىن كەزەڭى باستالدى. سەبەبى ولاردا ۇلكەن باگاج، جۇك بار.  ولار قوعامدا قايىرشىلاردىڭ قاپتاپ كەتكەنىن دە،  تالان-تاراجعا سالىنعان ەلدى دە،    جاعىمپازداردى دا كوردى. اشىق بوياۋىمەن كوردى.  بۇرىنعى كەزدە جاعىمپازدىق سياقتى سۇمپايى ارەكەتتەر جاسىرىن، تاسادا جاسالىناتىن. قازىر ونىڭ بارلىعى اشىق جۇرگىزىلەدى. وسىلاردى كورىپ، ولار رۋحاني جۇك جينادى. ەندى ونى قالاي پايدالانىپ، قالاي يگەرۋ كەرەك - ول وزدەرىنە بايلانىستى.  قازىرگى جاس اقىندارعا وسىنى عانا كورىپ، ءبىر ورىندا قالىپ قويۋعا بولمايدى. ولار  ىشتەگى بار دۇنيەسىن  قورىتىپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋى كەرەك. ءتىپتى قۇندىلىق دەڭگەيىنە كوتەرىپ جىبەرۋ قاجەت.
- مال تابۋ ءۇشىن ولەڭ جازاتىن اقىندار تۋرالى نە ايتاسىز؟
- ولار  تۋرالى مەن ەش نارسە ايتپايمىن. ولار - وزدەرىن-وزدەرى بىلعاپ، ءبۇلدىرىپ وتىرعان ادامدار. ونى حالىقتىڭ ءوزى دە جاقسى بىلەدى.
- ءبىز زاڭ جۇزىندە تاۋەلسىزدىك العانىمىزبەن، رۋحاني جاعىنان ءالى دە دەربەستىگىمىزدى جاريا ەتە الماي  كەلەمىز. ءوزىڭىز ايتقانداي، بۇگىندە قازاقتىڭ تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇر. بۇدان شىعۋدىڭ  جولى بار ما؟
- ودان شىعۋدىڭ جولى - وزىڭە-ءوزىڭ يە بولۋ. ەگەر ءاربىر قازاق ءوزىنىڭ ىسىنە، سوزىنە ءوزى جاۋاپ بەرەتىن بولسا، بۇل جاعدايدان قۇتىلار ەدى. ءبىز جوعارىعا قاراپ، سول جاققا جالتاقتاپ ۇيرەنگەن حالىقپىز عوي. سونداي-اق قازاق   «جاقسىلىق ەرتەڭ بولادى، بۇگىن بولادى» دەگەن يدەيامەن كەلە جاتىر. بۇل - نەگىزىنەن، كەمشىلىك. ورگە تالپىنعان ورەلى ۇلتتىڭ ساناسىندا مۇنداي كەمشىلىكتەر بولماۋى كەرەك. وسىنداي قاتەلىكتەر ءبىزدىڭ العا جىلجۋىمىزعا  تۇساۋ بولىپ تۇر. قۇلدىق پسيحولوگيادان ارىلاتىن كەز جەتتى. قۇلدىق پسيحولوگيا - جوعارىداعى ادام نە ايتسا، سونىڭ بارلىعىن ورىنداۋ دەگەن ءسوز. ادام ويىن تۇمشالاعان وسىنداي پسيحولوگيادان ارىلماي، بىزدە ەشتەڭە ورنىنا كەلمەيدى. مەنىڭ ايتقىم كەلگەنى، بۇرىنعىداي كومسومولدىڭ، پارتيانىڭ ساربازدارى بولۋدى قويۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، حالىقتىڭ ساربازى بولۋ قاجەت. باستى شارت - ۇلتتىڭ شىن مانىندەگى پەرزەنتتەرى دەڭگەيىنە كوتەرىلۋ.    ارينە، بولاشاقتا ءبىز وعان دا جەتەرمىز. ءبىز اشارشىلىقتان دا، نەبىر ناۋبەت كەزەڭدەردەن دە  امان قالعان حالىقپىز. ءبىزدىڭ بويىمىزدا، قانىمىزدا ۇلتتىق    قاسيەتتەر قايتا تۇلەيدى.  قازىر حالىق وسىنداي وزگەرىستەردى كۇتىپ وتىر.
- قازاقتا «مەنەن  باسقا اقىن قالعان جوق، مەنەن ارتىق جازۋشى جوق» دەيتىن ازاماتتار بار. ولاردىڭ بۇل سوزدەرىن قالاي قابىلدايسىز؟
- «مەن پوەزيادا مىقتىمىن، ەشكىمدى وزىمە شاق كەلتىرمەيمىن» دەگەن سوزدەردى ايتقان ەمەسپىن. ايتپايمىن دا. مەنىڭ ومىرلىك ۇستانىمىم - وسى. بىراق ماقتاۋعا لايىقتى ادامداردى قولداۋعا ارقاشان دايىنمىن. «بولماساڭ دا، ۇقساپ باق» دەگەن اباي ايتقان سوزدەردى جوعارى باعالايمىن. ۇلى بابامىزدىڭ ايتقان سوزدەرىمەن جۇرگەندى جانىم قالايدى.  مەن كەۋدەسىن سوعىپ،  كوكىرەك كوتەرەتىن ادامدارعا تاڭعالامىن.  ولار - شىن مانىندە وزدەرىن قۇر ازاپتاپ، قيناپ جۇرگەن ادامدار.  ءيا، مىقتى ادامداردىڭ كوبى وزدەرىن جوعارى سانايدى. بىراق ولاردى مەن دۇرىس قابىلداي المايمىن. جازۋشىلار وداعىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى بولىپ جۇرگەندە: «جۇرتتىڭ بارلىعى - ءنومىرى ءبىرىنشى اقىن-جازۋشى، مەن - ءنومىرى ەكىنشىمىن»، - دەپ ايتاتىنمىن. بۇل دا - مەنىڭ نەگىزگى ۇستانىمىم.
- «پوەزيا - جاستارعا ءتان  جانر»  دەگەنگە قالاي قارايسىز؟
- «اباي جازۋدى كەش باستاپ،  ەرتە اياقتاعان» دەگەن   اڭگىمەنى ەستىگەنمىن.   ارينە، اركىم قابىلەتىنە قاراي ءارتۇرلى جاسىندا جازۋ ۇستەلىنە  وتىرادى عوي. اباي قالامدى قولىنا كەش السا دا، ەشكىمگە قارا وزدىرماي كەلەدى. ونىڭ جازعاندارىن ءالى كۇنگە دەيىن ارامىزدان ەشكىم قايتالاعان جوق.  ۇلى تۇلعانى ءبىز قاجەتتى دەڭگەيدە مەڭگەرىپ، زەرتتەي الماي كەلەمىز.   ابايدى تۇگەل يگەرۋ  مۇمكىن دە ەمەس. ونى تانىپ-بىلدىك دەگەنگە قارسىمىن. اباي كەش جازسا دا، كەمەل جازدى. ماسەلەن، گەتە جاسى 80-نەن اسقانشا قولىنان قالامىن تۇسىرمەدى.   تولستوي دا قارا جەرگە باسى تيگەنشە ەڭبەكتەندى.   تەك جازىپ قانا قويعان جوق، قايتالانباس دۇنيەلەردى تۋدىردى. اقىنداردىڭ كوبى ەرتە ءولىپ كەتكەن. ابايدىڭ ءوزى 59 جاسىندا قايتىس بولعان. اتاقتى پۋشكين، بايرونداردىڭ دا تاعدىرى سونداي.  ال كەيدە ۇلكەن اقىندار وتتان-سۋدان امان  قالىپ، ولەڭىن ودان ءارى جالعاستىرادى.   مەن  55 جاسىمدا  «كوك تۇرىكتەر سارىنى» دەگەن كىتاپ جازدىم. بۇل جاڭاشا ءبىر ءورىس بولدى. ونى قازىر جۇرت جاقسى قابىلداپ جاتىر. مەن ءومىر باقي ىزدەنىپ كەلە جاتىرمىن، ىزدەنە دە بەرەمىن. ءالى دە جۇمىس ىستەي بەرمەكپىن.
- سىندى قالاي قابىلدايسىز؟
- بىرەۋ مەنى سىناسا دا، مەن وعان وكپەلەمەيمىن. تەك دۇرىس سىن بولسىن.
- وكىنىپ، مۇڭاياتىن كەزدەرىڭىز كوپ بولا ما؟ مۇنداي ساتتەردە كىمگە مۇڭىڭىزدى شاعاسىز؟
- قينالاتىن تۇستارىم بولادى، ارينە. بىراق ەشكىمگە مۇڭىمدى شاقپايمىن. جابىققان ساتتەردە جۇبايىم قاسىمدا جۇرەدى. «ماعان جۇلدە بەرىڭدەر، مەنى  مىنا تىزىمگە قوسىڭدار، مىنا تىزىمنەن الىپ تاستاڭدار» دەپ ايتقان ەمەسپىن.   بىرەۋدىڭ الدىندا جالپاقتاپ، جالبارىنعان ساتتەرىم دە بولعان جوق.  ولاي بولعان جاعدايدا دا ولار مەنىڭ جاعدايىمدى  شەشە المايدى.
- ءسىزدىڭ ءتۇر-كەلبەتىڭىز باتىرلارعا كەلەدى. اكتەر بولۋ، باتىرلاردىڭ ءرولىن سومداۋ دەگەن وي كەلمەدى مە باسىڭىزعا؟
- مەنىڭ دراماتۋرگياعا ەشقانداي قاتىسىم جوق.   كينوستسەناري جازعان ەمەسپىن. كينودا وينايتىن مىنەزىم دە، اكتەرلىك قابىلەتىم دە جوق. ماسەلەن، مەن انەكدوت  ايتقاندا، ەشكىم كۇلمەيدى. ال ونداي ادامنان كينواكتەر شىعا ما (كۇلدى)? مەن باتىر ءرولىن وينايتىن باتىر تۇلعالى دا ەمەسپىن. راس،   جاس كۇنىمدە قايراتتى بولعانمىن. ازداپ كۇرەسپەن اينالىستىم. سونىڭ وزىندە تالايدىڭ تۇمسىعىن بۇزىپ جىبەرەتىنمىن.   جاس كۇنىمدە تەنتەك بولمادىم دەپ ايتا المايمىن. 15 كۇندىككە دەيىن تۇسكەنمىن.
- ءسىز - ايەل سۇلۋلىعىن، ايەل نازىكتىگىن تاڭداي قاقتىرا جىرلاعان اقىنداردىڭ ءبىرىسىز. ايەلدەردىڭ قوعامداعى ارتىقشىلىقتارىن دا اقىن جۇرەكپەن جەتكىزە ءبىلدىڭىز.  الايدا قازىرگى كۇنى گەندەرلىك ساياسات دەگەن بار.  ءسىزدىڭ وسى ساياساتقا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ جالپى، اقىندار ايەلدەردى جىرلاعاندا گەندەرلىك ساياساتتى جىرلامايتىن بولار.
- بۇل تۇسىنىكتى ءوز باسىم قولدامايمىن. قازاققا ول ءسوزدى قولدانۋدىڭ قاجەتى دە جوق. ۇلتىمىز ەشقاشان قىزدارىن تۇمشالاپ كيىندىرىپ، قاراڭعى ۇيدە ۇستاعان ەمەس.  ءبىزدىڭ انالارىمىز بيلىكتى دە ايتقان، كەرەك كەزىندە داۋعا دا ارالاسقان. ەل باسقارعان، جاۋعا قارسى قىلىش كوتەرگەن   اجەلەرىمىز دە بولعان. ەگەر ايەلدەرىمىزدىڭ اقىلى جۇرتتان اسىپ جاتسا، بيلىكتى دە، بايلىقتى دا قولعا ۇستاي بەرسىن.  قايتكەن كۇندە دە قىزدارىمىزعا ارتىقشىلىق بەرۋ كەرەك.  سەبەبى قاي زاماندا بولسىن ايەلدەر قوعامنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولىپ كەلگەن.  ونى دابىرا قىلىپ، ساياسات دەپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق.  ونى ماقتاپ، قولداپ جاتقان ادامداردى تۇسىنبەيمىن.
اقىن ءابۋ سارسەنباەۆتىڭ حاتتارىنان ءۇزىندى
14.2.88.
تەمىرحان ۇلىم، ەسەن-ساۋمىسىڭ؟ الدىڭعى كۇنى «سق»-دان، بۇگىن «قا»-دەن جاڭا ولەڭدەرىڭدى وقىپ، قاتتى ريزا بولدىم. بۇل جولى سەنەن جاڭا ءبىر بەتبۇرىس، جاڭا ءبىر بەينەلەۋ قۇرالدارىن اڭعاردىم. «جۇلدىزدار مولتىلدەپ، ءۇزىلىپ كەتكەلى تۇرعانداي...» جۇمەكەنگە ارناۋىڭ - تەرەڭ تولعانىستىڭ جەمىسى. ول ساعان مازا بەرمەي، ۇنەمى توڭىرەگىڭدە جۇرەدى دە قويادى. جۇمەكەنگە تالايلار ولەڭ ارنادى. ارقايسىسى وزىنشە جاقسى. بىراق تا سەندەگى مىناۋ سەزىم وزگەلەردە جوق. سوڭعى شۋماقتارىڭدا ويعا، مۇڭعا تەرەڭدەۋىڭ دە ورىندى. اقىن اسپانى ەشقاشان دا اق شۋاق بولىپ كورگەن ەمەس!
سەنىڭ ولەڭدەرىڭ ابدىلداعا دا قاتتى ۇناپتى. ول ساۋساعىن (بارماعىن) كورسەتتى. «مىناداي ولەڭدەر!»
قوش. حات جاز. ءابۋ.
19.2.88.
تەمىرحان ۇلىم، ەسەن-ساۋمىسىڭ؟ الدىڭعى كۇنى «قا»-دە جاريالانعان ولەڭدەرىڭە ءوزىمنىڭ دە، ءابدىلدانىڭ دا سۇيسىنگەندىگىن جازعان ەدىم، كەشە وبلىستىق گازەتتە جاريالاعان ماقالاڭدى الدىم. ۇلكەن راقمەت! «قاسيەتتى ماحاببات» تۋرالى ءباسپاسوز بەتىندە تۇڭعىش پىكىر ايتقان ءوزىڭ بولدىڭ. الماس پەن تۇرسىن ارالارىنداعى قايشىلىق-تارتىستار ارقىلى سيۋجەتىن تۇگەل قامتۋعا تىرىسىپسىڭ. فابۋلالارىنا بارىپ، كەڭىرەك تولعانۋعا گازەت كولەمى مۇمكىندىك بەرمەگەن شىعار...
...الماتىدا قازىر قالتايدىڭ «ءبىز پايعامبار ەمەسپىز» دەگەن تراگەدياسى ءجۇرىپ جاتىر. حالقىمىزدىڭ قارالى كەزەڭى سانالاتىن 1937 جىلدىڭ اششى شىندىعى. اسا اۋىر ساحنانىڭ كورىنىسى دە (تەمىر تور), مۋزىكاسى دا جانىڭدى تۇرشىكتىرەدى. تەمىر توردىڭ ار جاعىنان ءجيى-ءجيى ماشينا فارى كومەسكى جالتىلدايدى. تاعى ءبىر ازاماتتى تۇتقىنداپ اكەلدى-اۋ دەپ قالاسىڭ...
اۋىر، وتە اۋىر!
بۇگىنگى «قا»-دە تۇمانبايدىڭ، ءيسرايلدىڭ ءبىر بەت ولەڭدەرى شىقتى.
قوش، سالەممەن ءابۋ اعاڭ.
الاشقا ايتار داتىم!
- قازاقتىڭ تاعدىرى ءبىر تال شاشقا ءىلىنىپ تۇر. ءبىزدىڭ رۋحاني تاۋەلسىز بولا الماي جاتقانىمىز جانعا باتادى. رۋحسىزدىق تامىر جايىپ بارا جاتىر.  مۇنداي قۇبىلىس ءارامشوپ سەكىلدى. ارامشوپتەر  قۇنارسىز جەردە دە   تامىر جايادى. ونى جۇلىپ تازارتۋ وتە قيىن. جۇلعانمەن، تامىرى قالىپ قويادى. بۇرىنعى كەڭەستىك مەملەكەتتەردىڭ  ىشىندە ەڭ كەنجەلەپ قالعانى - ءبىزبىز.
اشۋلى جىر
قازاق تاعدىرى
قازاقتىڭ تاعدىرىن
ويلاپ قاراساڭ،
ءوز-وزىڭنەن تۇرشىگىپ،
ءوز-وزىڭنەن توڭاسىڭ:
ونىڭ وتكەن جولى دا،
بۇگىنگى جولى دا،
ءتىپتى ەرتەڭگى جولى دا -
تار جول تايعاق كەشۋلى،
بوران مەن بوراسىن.
زورعا اشاسىڭ
تاريحتىڭ ءار بەت،
ءاربىر پاراعىن،
ويتكەنى ونىڭ
ءار بەت، ءاربىر پاراعى -
توننا-توننا
اپ-اۋىر
قايعى مەن
توننا-توننا
اپ-اۋىر نالا، مۇڭ.
مىنا قۋ تاعدىر
بۇل حالىقتى
بالشىقتاي ەزىپ،
جۇندەي ءتۇتىپ
جاسىتقان سەكىلدى...
ءتىپتى ونىڭ
جەيتىن نانىن دا
جاڭبىرداي سورعالاعان
كوز جاسىنا يلەپ،
بۋلىققان
اشۋ مەن ىزاسىنا
اشىتقان سەكىلدى!

سۇحباتتاسقان نۇرمۇحاممەد مامىربەكوۆ
"الاش ايناسى" گازەتى 11 شىلدە 2009 جىل