ءيا، مەنىڭ «اقىران» دەپ وتىرعانىم الاباجاق كيىمدى اعايىندار - كادىمگى كۇزەتشىلەر، ولاردى بىردەن كۇزەتشى دەپ اتاماۋىمنىڭ دا سەبەبى بار - اقىراندار رەنجىپ قالۋى مۇمكىن، ولار قازىرگى قىزمەتىن كۇزەتشىلىكتەن گورى مارتەبەلىلەۋ سانايدى. بۇل جەردە مارتەبە جونىنەن كەلىسە كەتۋ قيىنداۋ، ال ەكى ۇعىمنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار تۋرالى از-كەم اڭگىمە قوزعاي كەتەيىن. كەشەگى كەڭەس كەزىندە كۇزەتشىلەر تەك قانا قاجەتتىلىكتەن عانا تۋىنداعان قىزمەت ەدى، ياعني، ولار اتى ايتىپ تۇرعانداي دۇكەن، قامبا، كەڭسە سياقتى ماتەري-قۇجاتي قۇندىلىقتاردىڭ قولدى بولماۋىن باقىلايتىن-دى. ء(بىر قىزىعى ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان كۇزەتشى ورىس تىلىندە ستوروج، ال ورىسشا وحراناعا قازاقشا ءساتتى بالاما تاپقانشا «اقىران» دەپ اقىرىن كۇتتىم.) ادەتتە ول كەزدە كۇزەتشىلەر حالىقتىڭ شال-شاۋقان، كەمپىر-سامپىر، اقساق-توقساق كاتەگورياسىنان بولدى، بۇل ءبىر جاعىنان تۇسىنىكتى دە ەدى-قاجىر-قايراتى مول جاندار كۇزەتشىلىكتەن گورى الدەقايدا قيىنىراق جۇمىستاردى كاسىپ ەتەتىن. شىندىعىندا دا كۇزەتشىلىككە قاتتى قارا كۇش، پالۋان، شاپشاڭ بولۋدىڭ اسا قاجەتتىلىگى شامالى، بولىپ-بولعالى جاتقان ۇرلىق-قارلىق تۋرالى ءتيىستى ورىندارعا دەر كەزىندە حابار بەرسە بولعانى. ال قازىر كەرىسىنشە، اقىراندار نەگىزىنەن تەپسە تەمىر ۇزەتىن قول-اياعى بالعاداي ازاماتتار، الايدا ولاردىڭ قوجايىنىنىڭ مۇلكى ءۇشىن ارىستانداي الىسىپ، جان قياتىنىنا كۇمانىم زور.

ءيا، مەنىڭ «اقىران» دەپ وتىرعانىم الاباجاق كيىمدى اعايىندار - كادىمگى كۇزەتشىلەر، ولاردى بىردەن كۇزەتشى دەپ اتاماۋىمنىڭ دا سەبەبى بار - اقىراندار رەنجىپ قالۋى مۇمكىن، ولار قازىرگى قىزمەتىن كۇزەتشىلىكتەن گورى مارتەبەلىلەۋ سانايدى. بۇل جەردە مارتەبە جونىنەن كەلىسە كەتۋ قيىنداۋ، ال ەكى ۇعىمنىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار تۋرالى از-كەم اڭگىمە قوزعاي كەتەيىن. كەشەگى كەڭەس كەزىندە كۇزەتشىلەر تەك قانا قاجەتتىلىكتەن عانا تۋىنداعان قىزمەت ەدى، ياعني، ولار اتى ايتىپ تۇرعانداي دۇكەن، قامبا، كەڭسە سياقتى ماتەري-قۇجاتي قۇندىلىقتاردىڭ قولدى بولماۋىن باقىلايتىن-دى. ء(بىر قىزىعى ءبىز ءسوز قىلىپ وتىرعان كۇزەتشى ورىس تىلىندە ستوروج، ال ورىسشا وحراناعا قازاقشا ءساتتى بالاما تاپقانشا «اقىران» دەپ اقىرىن كۇتتىم.) ادەتتە ول كەزدە كۇزەتشىلەر حالىقتىڭ شال-شاۋقان، كەمپىر-سامپىر، اقساق-توقساق كاتەگورياسىنان بولدى، بۇل ءبىر جاعىنان تۇسىنىكتى دە ەدى-قاجىر-قايراتى مول جاندار كۇزەتشىلىكتەن گورى الدەقايدا قيىنىراق جۇمىستاردى كاسىپ ەتەتىن. شىندىعىندا دا كۇزەتشىلىككە قاتتى قارا كۇش، پالۋان، شاپشاڭ بولۋدىڭ اسا قاجەتتىلىگى شامالى، بولىپ-بولعالى جاتقان ۇرلىق-قارلىق تۋرالى ءتيىستى ورىندارعا دەر كەزىندە حابار بەرسە بولعانى. ال قازىر كەرىسىنشە، اقىراندار نەگىزىنەن تەپسە تەمىر ۇزەتىن قول-اياعى بالعاداي ازاماتتار، الايدا ولاردىڭ قوجايىنىنىڭ مۇلكى ءۇشىن ارىستانداي الىسىپ، جان قياتىنىنا كۇمانىم زور. ءتىپتى كەيبىر قوجايىندار ولاردان ونداي ەرلىكتى تالاپ ەتپەيدى دە-كوپتەگەن كەڭسە، ماركەتتەردە اقىرانداردى دۇنيە-مۇلىكتى كۇزەتۋ ءۇشىن ەمەس، ءوزىنىڭ داۋلەتىن كورسەتۋ ءۇشىن عانا ۇستايدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا ولار ەسىك كۇزەتەتىن قۇل-شۆەيتسار سياقتى قاجەتتىلىكتەن گورى بايلىقتىڭ-بارلىقتىڭ اتريبۋتىنا اينالدى. قازىر سۋپەرماركەتتەردە تاۋارلاردىڭ ۇرلانباۋىن نەگىزىنەن اقىراندار ەمەس-ۆيدەوباقىلاۋ مەن اقىسى تولەنبەي كاسسادان ءوتىپ بارا جاتقاندا شيقىلداپ حابار بەرەتىن ارنايى چيپتەر جۇيەسى قامتاماسىز ەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن اقىران باۋىرلارىمىز سەزبەيدى ەمەس سەزەدى، سوندا ولاردى قوعامعا قاجەتتىلىگى شامالى، ونداي مارتەبەلى ەمەس قىزمەتتە نە ۇستاپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا بۇنداي سەبەپتەر بىرنەشەۋ: ءبىرىنشىسى-كادىمگى جالقاۋلىق، كوپ كىسى اقىراننىڭ ءبىر كۇن ىستەپ 2-3 كۇن دەمالاتىنىنا، جان قيناپ جۇمىس ىستەمەيتىنىنە قىزىعادى. ءبىر قاراعاندا اجەپتاۋىر سياقتى بولىپ كورىنەتىن بۇل پليۋستەر ءبىر تۇرتكەندە قوسارلانعان مينۋستارعا اينالىپ شىعا كەلەدى: جان قيناماۋ جاعىنان باستايىق-نەگە جاپ-جاس ادامدار جان قيناۋدان قاشادى، بۇل ولاردىڭ قوعامعا قىزمەت قىلىپ قالاتىن دەر شاعى ەمەس پە؟ ەرتەڭ قارتايعان كەزدە نەمەرەڭنىڭ «اتا، ءسىز جاس كۇنىڭىزدە كىم بولىپ ىستەدىڭىز؟»-دەپ سۇراسا نە جاۋاپ بەرەسىز؟ اقىران بولدىم، ءبىر كۇن ۇيىقتاپ ءۇش كۇن دەمالاتىن ەدىم دەيسىز بە؟

اقىراندىقتىڭ ايسبەرگ - مۇزتاۋ سياقتى كوزگە كورىنبەيتىن تۇستارى از ەمەس، بۇل ءىستى ۇزاق ۋاقىت كاسىپ قىلۋ ءبىراز جاندى دەگراداتسياعا يتەرمەلەيدى: مەنىڭ ءبىرشاما اقىران تۋىس-تانىستارىم ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن كەزەكشىلىك كەزىندە بىرنەشە ساعاتتاپ كارتا وينايدى، قولدارىنا كومپيۋتەر ءتيىپ قالاتىن جوعارى دارەجەلى اقىراندار كومپيۋتەر ويىنىنان باس كوتەرمەيدى، ايتەۋىر حال-جاعدايىنا قاراي ارقايسىسى ءارتۇرلى نارسەنى ەرمەك قىلادى. بىرەۋلەرى تۇنىمەن ۆيدەو كورسە، كەلەسىسى ۇيالى تەلەفونىمەن اۋرە-سارساڭ، ءتۇرلى-ءتۇستى تىرناقتاي پايداسى جوق جۋرنالدار مەن سوزجۇمباقتار، تاعىسىن-تاعى... ءبارى ۋاقىت ءولتىرۋ ءۇشىن! قانداي سۇمدىق ءسوز؟! التىن ۋاقىتىڭدى ءولتىرۋ دەگەنىمىز-ءوزىڭدى ولتىرۋمەن تەڭ، جانە وسى ۋاقىت ءولتىرۋ ادەتى سۇيەككە ءسىڭىپ كەتىپ كەزەكشىلىكتەن تىس ۋاقىتتا دا جابىسىپ قالماي قوياتىنى دا بار. ءبىر كۇن كەزەكشىلىكتە بولعاسىن 2-3 كۇن باسقا شارۋانىڭ ءبارىن وقساتامىن،- دەپ ءوز-ءوزىمىزدى الدامايىق. بىرىنشىدەن كەزەكشىلىكتەن كەيىنگى ءبىرىنشى دەمالىس كۇن ۇيىقتاۋعا كەتەدى، ەكىنشى كۇنى مەڭ-زەڭ قالىپتا ءار نارسەنىڭ باسىن ءبىر شالاسىڭ، سودان سوڭ تاعى باياعى ءبىر سارىن... سوسىن ايىنا ون شاقتى مارتە تۇندە مۇلدە نە دۇرىس ۇيىقتاماۋ-تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىن بۇزۋ ءىز-ءتۇسسىز كەتپەيدى، ۇيقى-دەمالىس تسيكلىنىڭ بۇزىلۋى بىرتە-بىرتە ۇيقىنىڭ بۇزىلۋىنا، جۇيكە جۇيەسىنىڭ مەزگىلىنەن بۇرىن توزۋىنا الىپ كەلەدى. ۇيقىمەن الىسۋعا جۇمسالعان ستاندارت ارسەنال: پاشكە-پاشكە تەمەكى، كۇرەڭ ءشاي-كوفەلەر كوپ ۇزاماي كوپ ورگاننىڭ كوكەسىن كوزىنە كورسەتەدى. تۇنگى ۇيقىنىڭ ورىن ەرتەڭىنە قانشا ۇيىقتاساڭ دا تولتىرا المايسىڭ. كوپتەگەن نىسانداردا قازىر ۆيدەوباقىلاۋ جۇيەسى ورناتىلىپ جاتىر، بۇل كوپتەگەن اقىرانداردىڭ ۇيقى قاندىرۋ جوسپارىن كوزدەن بۇلبۇل ۇشىرۋى مۇمكىن، ەرتەڭ باستىعىڭنىڭ پلەنكانى قاراپ تەكسەرەتىنىن بىلگەسىن كۇنى-ءتۇنى ەرسىلى-قارسىلى سەندەلىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. اقىراندىقتىڭ باسقا دا كەلەڭسىز تۇستارى بارشىلىق: بىرنارسە جوعالىپ كەتە مە دەگەن ۋايىم-سترەسس ءبىر جاعىنان جەيدى. كەيبىر مەكەمەلەردە ۇستالىپ قالام با دەپ قورقاتىن شەنەۋنىكتەر پارانى اقىراندار ارقىلى الادى دەگەن سىبىس تا بار، ياعني كەزىندە اراق پەن جەزوكشەلەردىڭ تاكسيستەر ارقىلى ساۋدالانعانى سياقتى اقىرانداردى قىلمىستىق جۇيەنىڭ ەلەمەنتتەرىنە اينالدىرۋ تالپىنىسى بار دەگەن ءسوز.

اتالعان ارامعا ارالاستىرماعان جاعدايدىڭ وزىندە اقىرانداردى باسشىلىق ءجيى-ءجيى باسقا دا مىندەتتى ەمەس «بارىپ-كەل، الىپ كەل جۇمىستارعا»، اۋلا سىپىرۋعا ت.س.س نارسەلەرگە جۇمسايدى. ەل دەمالىپ ناۋرىز، جاڭا جىل تويلاپ، ايتتاپ جۇرگەندە كەزەكشىلىككە ءتۇسىپ قالساڭ كوزىڭ مولدىرەپ جۇرتتا قالعانداي جاۋتاڭداپ قالاتىنىڭ تاعى بار. بۇنىڭ بارىنە شىداي بەرەتىندەي جالاقىسى دا اسىپ بارا جاتقانى شامالى 25-40 مىڭنىڭ اينالاسى. ءبىر سوراقىسى سوڭعى كەزدە قالادا اقىرانداردى ىستەگەنىنە 10-11 اي بولعاندا وتپۋسكنوي تولەمەۋ ءۇشىن سىلتاۋ تاۋىپ جۇمىستان شىعارىپ جىبەرۋ ۇردىسكە اينالىپ كەلەدى. ءبىر تاڭ قالارلىعى وسىنداي جالامەن جۇمىسىنان شىعىپ قالعان باۋىرلارىمىزدىڭ تاعى ءبىر جەردە اقىران بولىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ، ءبىر كاسىپ قىلعان ادامدى وزىنە بايلاپ الاتىن اقىراندىقتىڭ نە عاجابى بار: اسكەري فورما ما (جالپى مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدارعا وسىنداي فورمامەن جۇرۋگە رۇقسات بەرىلۋى دۇرىس پا ەكەن، قازىر فورمانى ەكىنىڭ ءبىرى كيگەسىن كىمنىڭ كىم ەكەنىن ايىرۋدان قالدىق), كەيبىرەۋلەرىنە بۇيىراتىن قارۋ-جاراق پا، الدە اقىراندىق- ەرەكشە ءبىر كاستا ما ؟- بىلمەيمىن، بۇل-ادەيى زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن فەنومەن. مەنىڭ بايقاعانىم: اقىران بولىپ ىستەگەن ادامدار ءبىر ءتۇرلى اينالاسىنا قىزىعۋشىلىعى ازايىپ، توڭمويىندانىپ، دورەكىلەنە باستايدى، بۇل تۇنگى ەرمەكتەردىڭ بە الدە جۇمىس سيپاتىنىڭ جەمىسى بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىزدىڭ بازارداعى تالتاڭ-تالتاڭ، اينالاسىنا اجىرايىپ قاراپ، كۇشەنىپ سويلەيتىن كەرەمەتتەردى كورگەندە ولار اقىران ەمەس اقىرزامان سوعىسىنا قاتىسقان ارداگەرلەر ەكەن دەپ قالاسىڭ. كەيبىر جاستار ولاردىڭ وسىنداي جۇرىستەرىنە ەلىكتەپ، ونى مارتەبە كورە مە ەكەن، اقشاسىندا ايتارلىقتاي ايىرماسى بولسا دا اقىراندىقتا باسقا كاسىپتەردەن مىسالى قۇرىلىسشىلىقتان، مۇناي-گاز كەنىشىندەگى جۇمىستاردان ارتىق كورەدى. ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق جاي-جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنان قازاق بالاسىن كورمەسەڭ، اقىراندار قاتارىنان قازاقتان باسقا وزگە ۇلت وكىلدەرىن كورمەيسىڭ. سوعان قاراعاندا ارباكەش، اقىران، مۋشكەتەرلەر (بىزدە قالادا كوشەدە ۇشكىر تەمىر تاياقپەن قوقىس جيناپ جۇرگەن بيرجانىڭ قىزمەتكەرلەرىن وسىلاي اتايدى) قازاقتىڭ باسىنا بايلاپ قويعان كاسىپتەر سياقتى. «مەشكەي دەگەن جاقسى اتاق ەمەس» دەگەندەي بۇلار ماقتاناتىن ماماندىقتار ەمەس، ولاردى كەيبىر جازۋشى-جۋرناليست باۋىرلارىمىز سياقتى تىم رومانتيزاتسيالاپ قاجەتى جوق. ەگەر اعا-ىنىلەرىمىز جانعا تىنىش دەپ اقىراندىقتى، تيىنى ءتاۋىر دەپ اربا سۇيرەۋدى، باسقا سالعانى دەپ بيرجاشىلىقتى مىسە تۇتىپ جۇرە بەرەتىن بولسا بولاشاعىمىز بۇلىڭعىر. «ەسەكتىڭ ارتىن جۋساڭ دا مال تاپ» دەگەن مۇمكىن توقسانىنشى جىلدارعا ازداپ كەلەتىن شىعار، ال قازىر بۇل ماقال بىزگە قول ەمەس. اعا-ءىنى دەمەكشى ماقالا اتى تەكتەن تەك ۇيقاس ءۇشىن قويىلىپ وتىرعان جوق-ءبىر عانا مەنىڭ التى اعايىن-تۋىسقانىم اقىران بولىپ جۇمىس ىستەيدى ەكەن، ماسەلەنىڭ ماسشتابىن كورىپ وتىرسىزدار عوي، ءبىر ۇيدەن بىرنەشە كىسى ىستەيتىن اقىراندار ديناستيالارى دا قالىپتاسىپ كەلەدى، ەكى جەردە اقىران بولىپ جۇرگەن ادامداردى دا بىلەمىن، بىراق ولاردى مەن وتە سيرەك كورەمىن، ولار ىلعي ۇيقىدا...

«اباي-اقپارات»