ءالىمحان ەرمەكوۆ. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز تاريحي ۇلى وتكەل ءداۋىرى
5.
«اشىق حاتتا» تەرگەۋ ىسىنە قاتىستى دەرەكتەر قامتىلعاندىقتان دا ءماتىندى تولىق كەلتىرەمىز. باسقارمانىڭ اتىنان تومەندەگىدەي تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن:
«باسقارمادان: تومەندە توڭكەرىسكە جاۋ «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى كورنەكتى باسشىلارىنان بولعان ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ حاتتارى باسىلىپ وتىر، بۇل حاتتاردىڭ تاريحي ماڭىزى ۇلكەن. بۇل حاتتار «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى ءىرى ادامدارى مۇحتار مەن ءالىمحاننىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جاققا قاراي بەتىن تۇزەگەندىگىن كورسەتەدى. بۇلار حاتتارىندا سالت-سانا جونىندەگى قۇرالدارىن ءبىر جولا، تەگىس تاستاعاندىعىن، وتكەندەگى توڭكەرىسكە جاۋ ىستەرىنىڭ ءبارىن دە سوگەتىندىگىن ايتىپ وتىر; بۇلاردىڭ سوزدەرى - اۋىلداعى بايلاردىڭ جوعىن جوقتاپ، سويىلىن سوعاتىن توڭكەرىسكە جاۋ، ۇلتشىل الاشوردا وقىعاندارىنىڭ سالت-ساناسى دا، ءىسى دە مۇلدەم كۇيرەپ، ءىرىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. كەڭەستەر وداعىنداعى سوتسيالدى قۇرىلىستىڭ ادام ايتقىسىز زور تابىستارى بار، بەس جىلدىق جوسپار ءتورت جىلدا ويداعىداي ورىندالعالى وتىر; ەكىنشى بەس جىلدىقتا - تاپسىز سوتسيالدى قوعام ورناتۋ بەس جىلدىعىندا العا قويىلىپ وتىرعان مىندەتتەر جەر جۇزىندىك تاريحي ماڭىزى بار زور مىندەتتەر; پومەششيك-بۋرجۋازيا ۇكىمەتىن ەندى قايتا ورناتۋ تالاپتارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بوس ءۇمىتسىز تالاپ ەكەندىگىنە جاڭاعى ايتىلعان تابىستار تولىق ايعاق بولا الادى.
5.
«اشىق حاتتا» تەرگەۋ ىسىنە قاتىستى دەرەكتەر قامتىلعاندىقتان دا ءماتىندى تولىق كەلتىرەمىز. باسقارمانىڭ اتىنان تومەندەگىدەي تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن:
«باسقارمادان: تومەندە توڭكەرىسكە جاۋ «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى كورنەكتى باسشىلارىنان بولعان ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ حاتتارى باسىلىپ وتىر، بۇل حاتتاردىڭ تاريحي ماڭىزى ۇلكەن. بۇل حاتتار «الاشوردانىڭ» بۇرىنعى ءىرى ادامدارى مۇحتار مەن ءالىمحاننىڭ كەڭەس ۇكىمەتى جاققا قاراي بەتىن تۇزەگەندىگىن كورسەتەدى. بۇلار حاتتارىندا سالت-سانا جونىندەگى قۇرالدارىن ءبىر جولا، تەگىس تاستاعاندىعىن، وتكەندەگى توڭكەرىسكە جاۋ ىستەرىنىڭ ءبارىن دە سوگەتىندىگىن ايتىپ وتىر; بۇلاردىڭ سوزدەرى - اۋىلداعى بايلاردىڭ جوعىن جوقتاپ، سويىلىن سوعاتىن توڭكەرىسكە جاۋ، ۇلتشىل الاشوردا وقىعاندارىنىڭ سالت-ساناسى دا، ءىسى دە مۇلدەم كۇيرەپ، ءىرىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. كەڭەستەر وداعىنداعى سوتسيالدى قۇرىلىستىڭ ادام ايتقىسىز زور تابىستارى بار، بەس جىلدىق جوسپار ءتورت جىلدا ويداعىداي ورىندالعالى وتىر; ەكىنشى بەس جىلدىقتا - تاپسىز سوتسيالدى قوعام ورناتۋ بەس جىلدىعىندا العا قويىلىپ وتىرعان مىندەتتەر جەر جۇزىندىك تاريحي ماڭىزى بار زور مىندەتتەر; پومەششيك-بۋرجۋازيا ۇكىمەتىن ەندى قايتا ورناتۋ تالاپتارىنىڭ قاي-قايسىسى بولسا دا بوس ءۇمىتسىز تالاپ ەكەندىگىنە جاڭاعى ايتىلعان تابىستار تولىق ايعاق بولا الادى.
پارتيا مەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاقستانداعى تابىستارى دا ادام ايتقىسىز زور. لەنينشىل ۇلت ساياساتىنىڭ دۇرىستاپ جۇرگىزىلۋى ارقاسىندا وداق پرولەتارياتىنىڭ كومەگى مەن قازاقستان ارتتا قالعان مەشەۋ ولكەدەن - اۋىل شارۋشىلىعى باسىمىراق يندۋستريالى، سوتسياليزم ورناتۋشى ولكەگە اينالدى. وسى تابىستار بۋرجۋازياشىل ۇلتشىل وقىعانداردىڭ ىشىندەگى اسا ادال نيەت، بەيىلى تۇزۋلەرىنە بۇرىنعى يدەيا-ساياسي باعىتتارىنىڭ تەرىس ەكەندىكتەرىن، ولارى مۇراتقا جەتكىزبەيتىنىن سەزدىرىپ وتىر; ەسكى ۇلتشىل، توڭكەرىسكە جاۋ جاڭا ينتەرۆەنتسيا جولدارىنان قايتا باستاۋلارىنا سەبەپشى بولىپ وتىر. ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلى حاتتارىندا سالت-سانا جونىندەگى قارۋلارىن تاستاعاندىعىن ايتىپ وتىر; پرولەتاريات توڭكەرىسى مەن قازاق ەڭبەكشىلەرى الدىندا ىستەگەن اۋىر قىلمىستارىن جۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن ايتىپ وتىر; بۇل ءۇشىن «توڭكەرىس ىسىنە ادال قىزمەت ەتەمىن» (اۋەز ۇلى) دەپ وتىر.
شوقاەۆشىلاردىڭ، ينتەرۆەنتسياشىلداردىڭ، ۇلتشىلداردىڭ قازاقستان «كەرى كەتىپ بارادى»، «قازاقستان سىقىلدى بۇرىن پاتشا وتارى بولعان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارلى سوتسيالدى رەسپۋبليكا بولۋى مۇمكىن ەمەس»،- دەگەن شاتپاقتارىنىڭ ءبارى دە توڭكەرىسكە قارسى ەكەنىن، مەيلىنشە وتىرىك، ەشبىر نەگىزى جوق، شىرىك، ساسىق وسەك ەكەنىن ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ جاڭاعى سوزدەرى تاعى دا دالەلدەپ وتىر.
ەرمەك ۇلى مەن اۋەز ۇلىنىڭ مالىمدەمەلەرىندە ۇشىرايتىن قايبىر اشىق ايتىلعان جەرلەرىن قازىر تالداپ، تەكسەرۋدى بىلاي قويا تۇرعاندا، باسقارمانىڭ ايتاتىنى: بۇلاردىڭ، مالىمدەمەلەرى، ولاردىڭ ادال نيەتتى، بەيىلى تۇزۋلىگىن قازاقستانداعى سوتسيالدى قۇرىلىسقا بەلسەنە قاتىسۋلارىمەن كورسەتۋلەرى كەرەكتىگىن ايتادى».
«اشىق حاتتا» ءا.ەرمەكوۆ ءوزىنىڭ تەرگەۋشىلەرگە بەرگەن جاۋاپتارىنداعى پىكىرلەرىن جۇيەلەي پايىمداعان. سونداي-اق قىسقارتىلىپ، قوسىلعان ابزاتستار مەن سوزدەر دە كەزدەسەدى. ءبىز قالىڭ كوپشىلىكتىڭ نازارىنا ىلىنگەن گازەتتىڭ ماتىنىنە جۇگىندىك.
«ەرمەك ۇلى ءالىمحاننىڭ حاتى
ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز تاريحي ۇلى وتكەل ءداۋىرى. بۇل وتكەلدىڭ ءبىر جاعى - ادام بالاسىن سونشالىق كوپ ازاپ، قورلىق، ادەپسىزدىك قيناۋىنا سالعان كاپيتالدىق قۇرىلىستىڭ دۇنيەسى. ول قۇلاپ ءشىرىپ، توزىپ كەلە جاتقان دۇنيە. وتكەلدىڭ ەكىنشى جاعى - سوتسياليزم مەن ورتاقشىلدىقتىڭ ىرگەسىنە قۇرىلعان جاڭا، جارىق ءومىر. سول ءومىردىڭ جارقىن دۇنيەسى. بۇنىڭ ادام بالاسىنا اكەلە جاتقان يگىلىگى - شىن تەڭدىك، ۇلى ماقسات: تاپ، ۇلت، ەزۋشى-ەزىلۋشى دەگەندەردى جوق قىلىپ، بار ادام بالاسىن تەڭدىك پەن ءبىلىم، مادەنيەت تابىسىنىڭ بارلىق جەمىستەرىنەن تولىق پايدالاناتىن(دىعى).
وسىنداي بولۋمەن قاتار قازىرگى ءداۋىر - تاپ تارتىسىنىڭ ەرەكشە كۇشەيگەن ءداۋىرى بولىپ وتىر. بۇرىن قارسىلىق جۇرگىزگەن، بۇگىندە ولەرىنە، وشەرىنە جەتكەن تاپ قازىر بار كۇشىن، بار ايلاسىن جۇمساپ، نە قىلسا دا ءوزىنىڭ بۇرىنعى ۇستەمدىك ءحالىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسادى.
سول سەبەپتى، وسىنداي ءتارىزدى ۇلى وتكەل داۋىرىندە تاپ تارتىسىنىڭ جالىنى ورلەپ تۇرعان كەزدە - ءاربىر قوعام قىزمەتشىلەرىنىڭ ساياسي قاتەلەرى وتە جاۋاپتى، وتە اۋىر قاتەلەر بولىپ شىعۋعا كەرەك.
ول قاتەلەردىڭ زالالىن، سالماعىن وتە اۋىرلاتاتىن، سول تاپ تارتىسىنىڭ قىزىپ تۇرعاندىعى. جانە مۇنداي ۋاقىتتا ول قاتەنى، سەنىڭ ءوزىڭنىڭ ويىڭدا بولماعان باعىت پەن جولعا پايدالانىپ، كەرەگىنە جاراتىپ كەتەتىنى دە بار. ولار، توڭكەرىسشىل پرولەتارياتتىڭ اسقىنداپ ورلەپ كەلە جاتقان كۇشتەرىنە جاۋلىق نيەت ويلاپ، الىسىپ كەلە جاتقان زاتتار بولادى.
مىنە، وسى سەبەپتى، ءاربىر ادالمىن دەگەن قوعام قىزمەتشىلەرى، قوعام تارتىسىنىڭ ءار داۋىرىندە، ءوزىنىڭ قىزمەتى قاندايلىق بولعانىن تولىق تەكسەرىپ، سىناپ وتىرۋ قاجەت. ەگەر ول ەڭبەكشى تابىمەن توڭكەرىستىڭ جاۋى بولامىن دەسە، ءوزى باسىپ وتكەن جولدىڭ مازمۇنى مەن تاجىربيەسىن تەسىلە قاراپ، قاتتى سىناۋعا ءتيىس.
مەن قازاقستانداعى ءوزىم ىستەگەن ساياسي ءىستىڭ تۇسىندا بىرقاتار ءىرى قاتەلىكتەر ىستەگەن ەدىم. قازىر دە ءوزىمنىڭ سول بۇرىنعى قىزمەتىمدى شىنىمەن نىق تەكسەرىپ كەلىپ ايتپاق بولعان ءسوزىم بار. بۇل ءسوزدى ايتۋعا حاقىم عانا بار دەمەيمىن. ايتۋعا ءوزىمدى مىندەتتىمىن دەپ سانايمىن.
مەنىڭ ساياسي باعىتىم، بۇرىن پاتشا زامانىندا ەزىلگەن ەلدىڭ بالاسى بولعان سوڭ، ارقاشان وزگە ماسەلەنىڭ بارىنەن بۇرىن ۇلت جايىن ەرەكشە قىپ جوعارى ۇستاپ، سونى قالىپتاپ اسىرا، كوتەرە باعالاۋ دا بولعان. ونى تۋعىزعان پاتشانىڭ وتارشىلدىق ساياساتى. قازاق جەرىن رەسەي الپاۋىتتارىنا جاعىنامىن دەپ وتارشىلدىققا اياۋسىز تارتىپ اپەرە بەرۋى بولعان. ۇلت مەكتەپتەرىن تىيىپ، شارۋا كۇشىن دە جاۋشا قاناۋى بولعان.
كەڭەس وكىمەتىنە دەگەن كوزقاراسىم نەگىزگى تۇرىندە 1920 جىلى شەشىلگەن ەدى. سوندا مەن ەكى جولدىڭ تورابىنا كەلىپ تىرەلىپ ەم: بىرەۋى كاپيتالشىلدىق جولى. ونى قوستاسام - جيانگەرشىلىكتىڭ قوجالىعىن سۇيمەكپىن، ولاي بولسا وتار، جارىم وتاردى سول كۇيلەرىندە قالدىرىپ، ارتتا قالعان ەلدەردىڭ بۇدان ءارى دە قۇل بولا بەرۋىن قوشتاماقپىن. نەمەسە ءسوتسياليزمدى قوستاپ، ارتتا قالعان وتار ەلدەرىن قۇلدىقتان، قورلىقتان ارىلتاتىن دوسى - وسى ەكەنىن تانۋىما كەرەك بولعان-دى، ونىڭ ۇستىنە كولچاك قوجالىعىن كورىپ شىققان سوڭ انىق كوزىم جەتكەنى - تارتىستىڭ ءتۇبىن شەشەتىن توڭكەرىس كەزىندەگى ەكى كۇشتىڭ بىرەۋى بولاتىن بولدى. مۇنىڭ ءبىرى - پرولەتاريات، ەكىنشىسى - بايلار تابى، سوندىقتان نە پرولەتاريات قوجالىعىن، نە بايلار قوجالىعىن تاڭداۋ كەرەك بولدى.
سوندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ بەتىن قوستاپ، سونىڭ جاعىنا شىعۋىمنىڭ الدى وسىمەن شەشىلگەن-ءدى.
بىراق، مەن قالىپتانعان ماركسشىل بولماعاندىقتان، ۇلتتىقتىڭ تاپ كولەمى دەگەن دەرتتەن ارىلا المادىم. سول سەبەپتى قوعامدىق قالىپتاردىڭ وسۋىندەگى نەگىزگى-نەگىزگى باعىت تاپ تارتىسىنىڭ باعىتى بولسا، سونى كورۋدىڭ ورنىنا، مەنىڭ جولىمدا كوبىنەسە ۇلتتىق جايلار كولدەنەڭدەپ، اناعان سول بوگەۋ بولىپ وتىردى. ارتتا قالعان ەلدەردىڭ الداعى ەلدەر پرولەتارياتىمەن وداقتاسۋىن نەگىزگى باعىت ەسەبىندە قابىلداپ وتىرسام دا - سول ارتتا قالعان ەلدەردىڭ ءوزاراسىندا تاپ تارتىسىنىڭ قوسا بولۋى دا شارت، قاجەت ەكەنىن ويلامادىم.
مەنىڭ سالت-سانا جولىنداعى قاتەلەسۋىمىنىڭ تامىرلارى وسى جەردە بولدى. وسىدان بارىپ كۇدىكشىلدىك، ىرعالعىشتىق تۋدى. پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قازاقستاندا جۇرگىزگەن بىرقاتار ءىرى ىستەرىنە تەرىس قاراعاندىقتان بولدى. مىسالى، ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ، پىشەندىك پەن ەگىستىكتى قايتا ۇلەستىرۋ، جەر ماسەلەسىن تۇگەلىمەن ينتەرناتسيونالدىق، تاپتىق جولمەن شەشۋ سياقتى ءىرى ماسەلەنىڭ كوبىنە كوزقاراسىم دۇرىس بولمادى. ال پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ بۇل ىستەرى ەرەكشە ارتتا قالعان جارىم الپاۋىتتىڭ قولىنداعى قازاق اۋىلىن سوتسيالدى رەكونىستىرەكسەگە (رەكونسترۋكتسيا - ت.ج.) دايىنداۋ الدىندا قاجەت بولعان شارالار، شارتتار ەدى.
جاسىرىپ قاجەت ەمەس، ساياسي قىزمەتشىلەردىڭ سالت-سانا جولىنداعى قاتەسى ءسىڭىستى دەرت سياقتى كۇيگە اينالسا - ونىڭ ارتى ساياسي قىلمىستارعا اكەلمەي قويمايدى. قوجالىق تارتىستا ولار شىعاتىن ارنالار تابىلماي تۇرمايدى. مىسالى، قازاقستانداعى ۇلكەن ءتۇيىننىڭ ءبىرى - جەر ماسەلەسىن شەشۋ بولسا، ول جانە ايقىن ۇلتتىق ماسەلە بولسا، سوندا مەنىڭ ۇلتشىلدىعىم وسى ماسەلەنى شەشۋ تۇسىنداعى مەنىڭ باعىتىما ايقىن اسەر ەتتى.
1925 جىلى قازاقستاننىڭ گوسپلانىنىڭ كوميسسيالارىنىڭ ىستەرىنە قاتىناسىپ ءجۇرىپ، قازاقستاندا جەرگە ورنالاستىرۋدىڭ مولشەرلى جوسپارىن جاساعاندا مەن تاپ جاعىنا قاراماي، ۇلتتىق بەلگىسىنە عانا قاراپ، ەڭ الدىمەن قازاق حالقىن جەرگە ورنالاستىرۋ كەرەك دەگەن پىكىردى جۇرگىزدىم. جانە قازاق حالقى تۇگەل ورنالاسىپ بولعانشا قازاقستاندا باسقا قونىستاندىرىلۋشىلار كەلمەسىن دەگەن بەتتە بولدىم. ماسەلەنى بۇلاي قويۋ، جەرگە ورنالاستىرۋ ءىسىن(ىڭ) تاپتىق مازمۇنىن جايداقتاتۋمەن بىرگە، بۇرىننان كەلە جاتقان ۇلتتار اراسىن(ىڭ) قاجاسۋىن دا ىقتيارسىز تەرەڭدەتكەن بولار ەدى.
قازاقستاندا پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ جۇرگىزگەن قوعامدىق-شارۋاشىلىق شاراسىنىڭ ءبىر جولى - ءىرى بايلاردى كامپەسكەلەۋ بولسا، وعان مەنىڭ كوزقاراسىم ءاليحان بوكەيحانۇلىنا جازعاندارىمنان كورىنەدى. ول حاتتا مەن بۇل ءىستىڭ ارتىن وتە كوتەرىپ، تەرىس باعالادىم. بۇنداي ءىس شارۋاعا ۇلكەن ءزابىر كەلتىرەدى، ەل شارۋاسىنىڭ ىرگەسى شايقالىپ، شوگىپ قالادى دەگەم. بۇل ۇلتشىلدىق، بايشىلدىق سالت-ساناسىنىڭ داۋسىز ايقىن بەلگىسى ەدى.
مەن بوكەيحانۇلىن وسى ماسەلەدە ۇلتشىلدىق باعىتى ءۇشىن الىسۋعا (كۇرەسۋگە - ت.ج.) ۇندەپ، وداقتىڭ ورتالىق ورداسىنىڭ الدىنا اپارىپ وسى ماسەلەنى قويۋ كەرەك دەپ ۇندەدىم. مۇنىم - ءوزىمنىڭ ۇلتشىلدىق باعىتىمدى (ۇستانىپ), ايماقتىق باسقارۋشى ورىنداردىڭ جولىنا قارسى تۇرۋ ءىسى ەدى.
وسى جونىندەگى تاعى ءبىر ەرەكشە ەسكەرەرلىك نارسە، مەنىڭ 1927-1928 جىلداردا سەمەيدە بولعان اسىرا سىلتەۋشىلەردى ءبىر جاقتى قاراپ، ۇلعايتا سىلتەۋىم دە بولدى. سولاي سويلەۋ وزگە ۇلتشىلداردىڭ اراسىنداعى ءوزارا سوزدەرىمدە دە جانە قازاقتان شىققان ۇيىمسىز، ساۋاتتى قىزمەتشىلەرمەن سويلەسۋلەرىمدە دە بولدى.
ۇلتشىلدىق قوزعالىسىنىڭ مازمۇنى پرولەتاريات قوجالىعى ءجۇرىپ تۇرعان مەملەكەتتە، تاپ تارتىسى كۇشەيىپ تۇرعان ۋاقىتتا - توڭكەرىس جاۋىنىڭ جولى بولماي تۇرا المادى. وتكەن ۋاقىتتاعى ءبىزدىڭ «الاشوردا» جولىنداعى ۇلتشىلدىق قوزعالىسىمىز سول جاڭاعى ايتقان توڭكەرىس جاۋىنىڭ جولى بولعان. مەن سول «الاشوردانىڭ» ىسىنە تولىق ارالاسقان كىسىمىن. كەيىننەن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ارنالعان توڭكەرىس جاۋلىعى سياقتى ساياسي قيمىلداردىڭ بارلىعىنا قانشالىق ساق بولىپ، قارسى بولماق بولسام دا، سونىمدى نىق ۇستامادىم. ۇلتشىلدىق دەرتى بولىپ، تاپشىلدىق كوزقاراستىڭ قىراعىلىعى بولماعاندىقتان، شىنىندا ونى بولمادى دەگەنىم جاڭىلىس، سەبەبى مەنىڭ ۇلتشىلدىعىم دا بارلىق وزگەلەردىكىندەي، نەگىزىندە ايقىن، تاپشىل، ۇلتشىلدىق بولعان. ول اۋىلداعى جارىم الپاۋىت پەن بايلاردىڭ تىلەۋىنە بەيىم ۇلتشىلدىق بولعانىمەن، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى بولعان تاپتاردان ءوز بويىمدى اۋلاقتاپ المادىم. توڭكەرىسكە جاۋلىق ويلاپ شىققان زاكي ۆاليدوۆ توبىنىڭ ىسىنە قارسى مەن اشىق كۇرەسكە شىعۋىم كەرەك ەدى. ونىڭ ورنىنا مەن سولاردىڭ توڭكەرىسكە جاۋلىق قىلعان ىسىنە ءوزىم دە جاناسقان كىسى بولىپ شىقتىم. 1920-جىل ماسكەۋدە سونىمەن كەزدەسكەن جايىمدى تۇگەل بايانداماي-اق، سونداعى ءبىر ەرەكشە جايدى ايتايىن. ول ۆاليدوۆتىڭ نيەتىمەن قارسى ەكەندىگىمدى ايقىن قىپ سول جەردە ايتىپ بەرسەم دە، سويلەسۋىمىنىڭ ءوزىن قۇپيا اڭگىمە تۇرىندە جاسادىم.
1920 جىلدا زاكي ۆاليدوۆتىڭ توڭكەرىسكە جاۋلىق ويى مەن ماقسۇتتارىنىڭ بار ەكەنىن مەن ءبىلىپ ەدىم. كەڭەستىك رەسەيدىڭ ساياساتىنا ىرزا بولماي، «شىعىستىڭ ەزىلگەن ەلدەرىنە» شىعامىن، سونىمەن ولاردى بىرىكتىرىپ، جەكەلىك الامىز دەگەن نيەتى بار (بولدى).
مەن قۇپيالىق ءتۇرى بار جينالىستا بولدىم. بىراق قازاقستاندى تاعى ءبىر جاڭا اۋىرتپالىققا سالۋعا ىرزا ەمەس ەكەندىگىمدى ايتسام دا، سول جەردە ۆاليدوۆتەن اسىپ ايقىن بوي تارتىپ كەتپەدىم.
سونىمەن ءوزىمنىڭ باسىمنان وتكەن تاجىربيەگە قاراپ تولىق دالەلمەن ايتاتىنىم، 1920 جىلدىڭ وزىندە-اق ارتتا قالعان ەلدەرگە ەڭ دۇرىس جول - سوتسياليستىك جول مەن كەڭەس جولى ەكەنىن نەگىزىندە قابىلداپ السام دا، مەن قاتەلەستىم. ونىڭ سەبەبى كىمدە-كىم ۇلت ماسەلەسىن تاپتىق، ينتەرناتسيونالدىق قوزعالىسپەن قوسپاي جانە ۇلت ماسەلەسىنە باعىندىرماي ۇستايمىن دەسە - ول ادام ەرىكسىز ۇلتشىلدىقتىڭ قۇربانى بولادى.
تاعى ءبىر ۇلكەن اداسۋىم - ارتتا قالعان ەلدەردىڭ اراسىنداعى توڭكەرىس - «شارۋا قورىن جالداماي بولاتىن» توڭكەرىس بولۋى كەرەك»، - دەپ ءتۇسىنۋىم دە بولعان.
مەن ستۋدەنتتىك جىلدارىمدا يادرينتسەۆتىڭ، ءپوتانيننىڭ، شاپوۆتاردىڭ ء(سىبىر - وتارلانعان ەل رەتىندە) پىكىرلەرى بويىنشا تاربيەلەنگەن ەدىم. بۇلار سياقتى باسقا دا ءسىبىردىڭ توڭكەرىسشىل جازۋشىلارى ارتتا قالعان ەلدەردىڭ تاعدىرىنا جانى اشىپ، كوڭىل ءبولىپ، مۇنداي ەلدىڭ بارلىعى كاپيتالدىق قۇرىلىس باعىتىندا بولاتىن شارۋا تۇرمىسىنداعى، سالتىنداعى تىعىز وزگەرىسكە شىدامايدى، كوتەرە المايدى دەۋشى ەدى. سول بەتپەن مەن سوتسيالدى رەكونستىرەكسيە داۋىرىندەگى شارۋاشىلىق وزگەرىستەرىنە ۇلكەن قوبالجۋمەن، اسا قورقۋمەن قاراپ كەلدىم. انىعىندا بۇنىم ماعىناسىزشىلدىڭ باققانى سياقتى ەدى. مۇنىمنىڭ نەگىزگى سەبەبى، شىنىندا مەنىڭ تاپتىق، ۇلتشىلدىق سالت-سانامدا بولۋعا ءتيىس. ەگەر توڭكەرىس جايىنان شىن سويلەيتىن بولسام، ەزىلگەندەردىڭ بوستاندىعىن شىن تىلەسەك، كاپيتالدىق قۇرىلىستىڭ قالدىعىن شىن جويامىز دەسەك، وندا قاتتى قيمىلداعاندا، قۇرباندىقتان دا قورىقپايتىن بولۋىمىزعا كەرەك. جانە بۇل قۇرباندىق نەگىزىندە جارىم الپاۋىتتار مەن بايلاردىڭ كورەتىن قۇرباندىعى ەكەنىن ەسكە الساق، وندا ونداي قۇرباندىقتاردى جولدى (زاڭدى - ت.ج.) دەۋ عانا كەرەك ەمەس، ءتىپتى قاجەت دەپ ءبىلۋ كەرەك.
بۇل كۇندە مەن بۇرىنعى قاۋىپ، كۇدىگىمنىڭ ءبارىنىڭ ورىنسىز بولعانىن كورىپ وتىرمىن. قازىر ءبىزدىڭ كوز الدىمىزعا وداقتىڭ پرولەتارياتىنىڭ ۇيىمداسقان كۇشى بىرىگىپ كەلىپ، سول جەڭگىزبەي كەلگەن ساقارادا ءوندىرىستىڭ ۇلى دۇكەندەرىن ورناتىپ وتىر. ول دۇكەندەر تەحنيكانىڭ ەڭ جاڭا تابىسى بويىنشا قۇرىلعان، سول دالالاردا شويىن جول قۇرىلىسى، ماشينا-تراكتور، ماشينا-پىشەندىك ستانسالارى، سوۆحوز، كولحوز قۇرىلىپ وتىر. بۇلاردىڭ بارىندە ۇلكەن ماشينەلەر، ۇلكەن جابدىقتار ورناپ وتىر. جانە كوللەكتيۆ نەگىزىنە قۇرىپ، جوسپارمەن وتىرىقشىلاندىرۋ ءىسى ءجۇرىپ جاتىر. بۇلارعا وداقتىق بيۋدجەتتەن مول قاراجاتتار بەرىلىپ، پۇلداي، (قاراجاتپەن - ت.ج.) تەحنيكەلەرى جاردەم ىستەتىپ وتىر.
قىسقاسى، لەنيننىڭ: «ارتتا قالعان ەلدەر الداعى ەلدىڭ پرولەتارياتىنىڭ كومەگىمەن كاپيتالدىق ءداۋىردى اتتاپ ءوتىپ، سوتسيالدى داۋىرگە جەتەدى»،- دەگەن دانىشپاندىق ءسوزى ىسكە اسىپ وتىر. وسىندايلىق جالپى جايدى، قازاقستاندا لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىن قولدانۋ ارقىلى تابىلعان تابىستى، ەشنارسە جويا المايدى، كەمىتە المايدى. بۇل رەتتە باي-كۋلاكتىڭ جاۋلىق پەن ءوز شارۋالارىن شاشىپ جويۋى دا جانە پارتيا جولىن قيسايتىپ، قازاقستاننىڭ مال شارۋاسى جونىندە تەرىس تاجىربيەگە اۋىسىپ ىستەگەن جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ قاتەسى دە جانە دە وسى سەبەپتەن ونان سوڭعى جىلداردىڭ ەگىن شىعۋى ناشار بولعاندىق سەبەبىنەن تۋىپ وتىرعان كەيبىر اۋداندارداعى ازىق-تۇلىك قيىنشىلىعى دا جاڭاعى ۇلى تابىس، ۇلى قۇرىلىستىڭ قالپىن بۇزا المايدى، ماڭىزىن تۇسىرە المايدى.
وسى ايتىلعان تۇرعىلاردان قاراعاندا مەنىڭ بۇرىنعى قورقىنىشىم، قاۋپىم، ۇركۋىم، پرولەتارياتتىڭ كۇشىنە سەنبەگەندىك بولىپ شىقتى. ال پرولەتاريات كۇشى بۇل كۇندە شىن عاجايىپ ءىس ىستەپ شىعىپ وتىر.
ءوزىمنىڭ سالت-ساناداعى قاتالارىم مەن، سونىڭ نەگىزگى ىستەرى تۇسىندا بولعان اسەرلەرىن تۇگەل تولىق موينىما العاندىقتان، ەندى «سوتسيالدى قازاقستان» باسقارماسىنان مەنىڭ وسى سوزدەرىمدى باسۋدى سۇرايمىن. ماقساتىم: شىن تولىق كۇيدە كەڭەس جۇرتشىلىعىنىڭ الدىندا ءوزىمنىڭ ەندىگى كوزقاراسىمدى ءبىلدىرۋ. سول جۇرتشىلىق بۇرىن مەنىڭ ۇلتشىلدىق سالت-سانامنىڭ توڭكەرىسكە جاۋلىق مازمۇنىن اشقان ەدى. قازىر مەن ءوزىمنىڭ بۇرىنعى ءىسىمدى قاتتى كۇيدە كىنالاپ، سالت-سانا جولىنداعى بۇرىنعى قۇرالىمدى تاستاپ، ەندىگى ساياسي باعىتىمدى انىقتاپ وتىرمىن.
مەن قازىر وزىمە وسى كۇندە قازاقستانداعى سوتسياليستىك قۇرىلىس جولىندا قىزمەت ەتۋدى ەڭ ارداقتى، ەڭ مىندەتتى ءىس دەپ سانايمىن. قازاقستان ەرتەدەگى تاريحي سەبەپتەرمەن ارتتا قالعان جەر، بۇل مەن تۋىپ-وسكەن جەر، سوندىقتان بۇنىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان سوتسياليستىك قۇرىلىسىنىڭ مايدانىندا ادال قىزمەت ەتۋ مەنىڭ ەندىگى بورىشىم. مىنە، بۇل جولدا جانداندىراتىن سەنىم - بءىزدىڭ قازىرگى تاريحي داۋىرىمىزدە ءبىرىنشى رەت شىن، ەركىن ادام جولىنىڭ ىرگەسى قالانىپ كەلەدى دەگەن سەنىم بولادى.
وسىنداي دۇنيە تاريحىنىڭ ءتۇيىنى شەشىلىپ، شىن قوعامدىق ادىلدىك جولىمەن ەلدەردىڭ تاعدىرى، بارلىق ادام بالاسىنىڭ (تاعدىرى) شەشىلىپ كەلە جاتقاندا جانە قىزۋى اسقان تاپ تارتىسىنىڭ نەگىزىمەن شەشىلىپ كەلە جاتقاندا، وزىڭە قاي تۇردەگى بولسا دا مەششاندىق تىنىشتىق پەن جايلىلىقتى ىزدەپ، ءالى-اق ءوتىپ كەتەتىن قيىنشىلىقتان قورعانىپ، تايقىپ شىعۋدى - ەندى بۇرىنعى سالت-سانا، كۇندەلىك ءىس جونىندە ىستەلگەن قاتەلەرىمنەن ارتىق ۇياتتى قىلمىس دەپ سانايمىن. ونىڭ ورنىنا جاقىن زاماندا، تاپتىق قاۋىمنىڭ جاسالۋى مۇمكىن بولىپ وتىرعاندا جانە 17-ءشى پارتكونفەرەنتسيانىڭ قاۋلىسى بويىنشا 2-بەسجىلدىقتا ءسوتسياليزمنىڭ تولىق جۇزەگە شىعۋى مۇمكىن بوپ وتىرعاندا، تاپسىرىلعان جۇمىستىڭ ءاربىر كەزەڭىندە تابان تايماي تارتىسۋدىڭ سەنىمى، ءۇمىتى ارتپاق. ول تابىستاعى باسشى - تاپ-تارتىسىندا شىنىققان سوتسيالدىق قۇرىلىستىڭ الدىڭعى اتىرەتى، قازاقستاننىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتى».
وسى «اشىق حاتتىڭ» ءماتىنى گولوشەكي مەن يساەۆتىڭ قولىنا تيىسىمەن ءا.ەرمەكوۆ پەن م.اۋەزوۆتى تۇرمەدەن شىعارۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان سياقتى. مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا ولار ەركىندىككە بوساتىلدى. ءسوتسياليزمنىڭ وسىنداي «قارقىندى جاسامپازدىق جەڭىسىن» كۇمانسىز مويىنداپ شىققان ەكى دەگداردى سىرتتاعى ومىردە مۇلدەم باسقا ناۋبەت، حالىقتىق قاسىرەت كۇتىپ تۇردى. ءا.ەرمەكوۆتىڭ «حاتىنداعى»:
«قازاقستاندا لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىن قولدانۋ ارقىلى تابىلعان تابىستى، ەشنارسە جويا المايدى، كەمىتە المايدى. بۇل رەتتە باي-كۋلاكتىڭ جاۋلىق پەن ءوز شارۋالارىن شاشىپ جويۋى دا جانە پارتيا جولىن قيسايتىپ، قازاقستاننىڭ مال شارۋاسى جونىندە تەرىس تاجىربيەگە اۋىسىپ ىستەگەن جەرگىلىكتى ورىنداردىڭ قاتەسى دە جانە دە وسى سەبەپتەن ونان سوڭعى جىلداردىڭ ەگىن شىعۋى ناشار بولعاندىق سەبەبىنەن تۋىپ وتىرعان كەيبىر اۋداندارداعى ازىق-تۇلىك قيىنشىلىعى دا جاڭاعى ۇلى تابىس، ۇلى قۇرىلىستىڭ قالپىن بۇزا المايدى، ماڭىزىن تۇسىرە المايدى»,- دەگەن «جۇبانىش ءسوزىنىڭ» كادىمگى كەڭەس وكىمەتىنە ءتان كوزبوياۋشىلىق ەكەنىنە كوزى جەتىپ، «قاتتى وكىنەدى».
ول ءوزىنىڭ «اشىق حات» جازعانىنا وكىنۋىنىڭ سەبەبىن ج.بەكتۇروۆقا:
«...ارتىنشا قاتتى وكىندىم. نەگە دەيسىز عوي؟ تۇرمەدەن ءدال شىعار الدىندا وگپۋ باستىعى مەنى كابينەتىنە شاقىرىپ الىپ: «ال ەندى سىزدەردى بوساتامىز، تەك ەل ىشىندە ءالى دە قيىنشىلىق بار، اشارشىلىق ءالى توقتاي قويعان جوق، اباقتىدان شىعا سالىپ ۇركىپ، شوشىپ جۇرمەڭىزدەر»،- دەپ ەسكەرتتى. مەن بۇل ءسوزدى ەستىپ، وعان ويىندى-شىندى: «وندا ءبىز اۋەلدەن-اق، ءسىرا، قاتەلەسپەگەن ەكەنبىز عوي»،- دەدىم. سوندا وگپۋ باستىعى قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانىپ: «ءبىز دە قاتەلەسپەپپىز عوي، قاسقىردى قانشا اسىراساڭ دا ورمانعا قاراپ ۇليدى دەۋشى ەدى، سول راس ەكەن»،- دەمەسى بار ما. مەن جارىلىپ كەتە جازدادىم. نە كەرەك، بولار ءىس بولىپ، حاتقا قول قويىلىپ قويدى»,- دەپ ايتىپ بەرىپتى.
تۋرا وسىنداي وكىنىشتى كۇيدى ساكەن سەيفۋللين دە باسىنان كەشىپتى. اقىننىڭ دوسى ابدوللا اسىلبەكوۆ ءوزىنىڭ 1937 جىلى 31-شىلدە كۇنى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىندا:
«سەيفۋللينمەن 1934 جىلى كەزدەسكەنىمدە ول: «كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەستى ءدال قازىردەن باستاۋ قاجەت. تەك كونتاقى شەنەۋنىك قانا بەزەرىپ وتىرا الادى، ال ءاربىر سانالى ادام بۇعان كونىپ، قول قۋسىرىپ وتىرا المايدى. بۇرىن قانداي توپتىڭ مۇشەسى بولعانىنا قاراماستان، كىم ءوزىن قازاق حالقىنىڭ ناعىز ۇلىمىن دەپ سانايدى، سولاردىڭ بارلىعى دا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى كۇرەستە بىرىگۋى ءتيىس. سەن ەكەۋمىز، اسىلبەكوۆ جولداس، الاشورداشىلاردىڭ كەز-كەلگەنى ەكەۋىمىزگە: حالىق ءۇشىن دەپ كەڭىردەكتەسىپ ەدىڭدەر، سول حالقىڭ قىرىلىپ جاتىر-عوي دەسە، نە دەيمىز؟،- دەپ ماعان سۇراق قويدى»,- دەگەن (ب.ناسەنوۆ، تاريحي قۇجاتتار مەن ارحيۆ مۇراحاتتارى، ءۇىى توم، 145-146 بەت) مالىمەت بەرەدى.
بۇرىن زيالى قاۋىمنىڭ اراسىندا: «تار جول، تايعاق كەشۋدە» الاشورداشىلاردى كەكەتىپ جازعانىنا وكىنىپ، بۇرىنعى رايىنان قايتىپ، ونى قايتا وڭدەپتى. كەڭەس وكىمەتى تۋرالى پىكىرى وزگەرىپتى»،- دەلىنەتىن پىكىر ايتىلىپ جۇرگەنىمەن، ناقتى دالەل جوق بولاتىن. ءوزىنىڭ قاندى كويلەك دوسى ا.اسىلبەكوۆكە: «الاش ازاماتتارىنا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟»،- دەگەن ماعىناداعى جوعارىداعى ءسوزى س.سەيفۋلليننىڭ جاندۇنيەسىندە ۇلكەن وزگەرىستەر بولعانىن راستايدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
