قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
ماقپالدىڭ پارتيا مەكتەبىندەگى وقۋى اۋىلشارۋاشىلىعىن كوپەراتتسيالاندىرىپ، مال شارۋاشىلىعىن قىرعىنداۋمەن اياقتاپ ەدى. قىزمەتكە ءالى بولىنە قويماعان. سۇڭ جانحۋا «شەشەسى» ارقىلى سىڭىرگەن ارىزىمىز بويىنشا كەلىنشەكتى شينجاڭ ينستيتۋتىنان وقىتۋعا ىڭعايلاپ جۇرگەنىمدە قىزمەت جولداماسى شىعا كەلدى. تاعى دا سول اۋىلشارۋاشىلىعىن كوپەراتسيالاندىرۋ قىزمەتى. ەندى جوعارى دارەجەلى كوپەراتسيا ۇيىمداستىرماق ەكەن. جاڭا عانا قۇرالعان وتاۋىمىزدا ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ وتىرىپ قالىپپىز.
- وقۋدان دا، كۇيەۋدەن دە جاستاي ايرىلىپ، تاعى دا قاڭعيمىن دەشى! -دەپ كۇلگەنىمدە، ماقپال كوزىنەن مارجاندارىن قوس-قوستان تاستاپ جىبەرىپ، قۇشاقتاي الدى.
- جوق، بارمايمىن، وقيمىن!...
- ارينە، وقيسىڭ، جانىم، جىلاما! العاش ۋادەلەسكەنىمىزدە قويعان تالابىڭ وسى ەدى عوي، ورىندايمىن، قايتسەم دە ورىندايمىن.
- وقۋعا وسىندايدا ورنالاسىپ الماسام، ەندى بىرەر جىلدان سوڭ...
- يە، يە، ىڭگالايتىندار بوگەيدى دەمەكسىڭ! -دەپ قوسقانىمدا ەڭكىلدەپ كۇلە جىلادى ماقپال. مەن الدىما وتىرعىزىپ ۋاتا سويلەدىم. - ونى دا ويلاستىرعانبىز عوي، وقۋىڭا ول دا بوگەت بولمايدى، تاربيەشى شەشە تابىلادى!... ال، مەن قازىر-اق بارىپ، بايلانىستى ورىندارعا قىزمەتكە شىقپايتىن سەبەپتەرىڭدى ءتۇسىندىرىپ كەلەيىن، بۇل جونىنەن قامسىز بول!
- سەن بۇل ىسكە كىرىسپە، جانىم! ءوزىم-اق سويلەسەمىن. سەن بارساڭ، توڭكەرىس قىزمەتىنە قارسى تۇردى دەيدى!
IV
ماقپالدىڭ پارتيا مەكتەبىندەگى وقۋى اۋىلشارۋاشىلىعىن كوپەراتتسيالاندىرىپ، مال شارۋاشىلىعىن قىرعىنداۋمەن اياقتاپ ەدى. قىزمەتكە ءالى بولىنە قويماعان. سۇڭ جانحۋا «شەشەسى» ارقىلى سىڭىرگەن ارىزىمىز بويىنشا كەلىنشەكتى شينجاڭ ينستيتۋتىنان وقىتۋعا ىڭعايلاپ جۇرگەنىمدە قىزمەت جولداماسى شىعا كەلدى. تاعى دا سول اۋىلشارۋاشىلىعىن كوپەراتسيالاندىرۋ قىزمەتى. ەندى جوعارى دارەجەلى كوپەراتسيا ۇيىمداستىرماق ەكەن. جاڭا عانا قۇرالعان وتاۋىمىزدا ءبىر-بىرىمىزگە قاراسىپ وتىرىپ قالىپپىز.
- وقۋدان دا، كۇيەۋدەن دە جاستاي ايرىلىپ، تاعى دا قاڭعيمىن دەشى! -دەپ كۇلگەنىمدە، ماقپال كوزىنەن مارجاندارىن قوس-قوستان تاستاپ جىبەرىپ، قۇشاقتاي الدى.
- جوق، بارمايمىن، وقيمىن!...
- ارينە، وقيسىڭ، جانىم، جىلاما! العاش ۋادەلەسكەنىمىزدە قويعان تالابىڭ وسى ەدى عوي، ورىندايمىن، قايتسەم دە ورىندايمىن.
- وقۋعا وسىندايدا ورنالاسىپ الماسام، ەندى بىرەر جىلدان سوڭ...
- يە، يە، ىڭگالايتىندار بوگەيدى دەمەكسىڭ! -دەپ قوسقانىمدا ەڭكىلدەپ كۇلە جىلادى ماقپال. مەن الدىما وتىرعىزىپ ۋاتا سويلەدىم. - ونى دا ويلاستىرعانبىز عوي، وقۋىڭا ول دا بوگەت بولمايدى، تاربيەشى شەشە تابىلادى!... ال، مەن قازىر-اق بارىپ، بايلانىستى ورىندارعا قىزمەتكە شىقپايتىن سەبەپتەرىڭدى ءتۇسىندىرىپ كەلەيىن، بۇل جونىنەن قامسىز بول!
- سەن بۇل ىسكە كىرىسپە، جانىم! ءوزىم-اق سويلەسەمىن. سەن بارساڭ، توڭكەرىس قىزمەتىنە قارسى تۇردى دەيدى!
- جوق، مەنىڭ بۇل جونىندەگى پىكىرىم دە ونداي قۇقايدىڭ قارسى جاعىنان شىعادى: سەن توڭكەرىستىك كۇرەسكە ەس بىلگەننەن باستاپ قاتىناستىڭ. قۇرباندىققا باس تىگىپ، ماقساتىڭا جەتە المايتىنىڭدى بىلگەن كۇنى ولە سالاتىن، ۇزدىكسىز قاتەر استىندا كۇرەسىپ كەلدىڭ. سونداعى ىزدەگەنىڭنىڭ ەڭ نەگىزگىسى وقۋ بوستاندىعى بولاتىن. پارتيا مەكتەبىنە، قىزمەت الۋ ءۇشىن ەمەس، تەك سول بوستاندىعىڭدى الۋ ءۇشىن عانا كەلگەنسىڭ. وعان كۋا سۇڭ جانحۋا مەن ونىڭ اپەكە-جەزدەسى. وقۋ-ءبىلىم جولىنداعى مۇنداي توڭكەرىستىك جانقيار تىلەگىڭە توڭكەرىسشىلەر ەمەس، كەرى توڭكەرىسشىلەر عانا قارسى بولىپ كەلگەن. مەن وسى شەككە جاتەكىزىپ سويلەي الامىن!
- مۇنى ءوزىم سويلەسەم سيادى، سەن ارالاسا كورمە!
- مۇنى ءوزىڭ سيعىزعانىڭمەن، ونان سوڭعىسىن ايتا المايسىڭ دا سيعىزا الماي قالاسىڭ!... وقۋعا بيىلدان باستاپ تۇسپەسەڭ، ونى بىتىرگەنگە دەيىن بالالار شۋلايدى دا، مەن تۋلايمىن!
- حا-حا-حا-ھا-ھا..ا..!
- سوندا سەنىڭ توڭكەرىستىك ماقساتىڭا جەتكىزبەي قويعان، ءبارى-ءبىر مەن بولىپ شىقپايمىن با!... جوق، مەن سەنىڭ الدىڭدا كەرى توڭكەرىسشى بولعىم كەلمەيدى، ۋادەم-ۋادە، جوعارى مەكتەپكە دەيىن وقىتامىن دەپ العانمىن، وقىتامىن! جوعارى كوپەراتسياسى تۇگىل اسپانداعىسى بولسا دا، وقۋدان تىس كادرلارى جەتەدى!
اسىلقان كىرىپ كەلگەندە عانا قارادىق ساعاتىمىزعا. ءتۇس بولعان ەكەن.
- جو-جوق، بۇل، بارماسا بولمايتىن قىزمەت! -دەدى اسىلقان تالاسىمىزدىڭ جايىن تىڭداپ العان سوڭ. - كوللەكتيۆيزمنىڭ - كوممۋنيزمنىڭ قىزمەتى عوي بۇل. يدەياڭدى شىنىقتىرىپ، قىل كوپىردەن شالدىرماي وتكىزەتىن قىزمەت وسى. بۇعان بارمايمىن دەپ باس تارتۋشى بولماڭدار، قۇداي ساقتاسىن، قۇلاقتاتا كورمەڭدەر!... كەلىن، ەڭ يگىلىكتى قىزمەتكە ءبولىنىپسىڭ، قىزمەت ورنىڭ قۇتتى بولسىن!
- اسەكە، ساعان-اق لايىق قىزمەت ەكەن وسى، -دەپ جىميدىم مەن. - اقىنسىڭ عوي، شابىتىڭدى قايراپ، كوزىڭدى جايناتاتىن تالاي ماتەريال تاۋىپ كەلەر ەدىڭ!
- امال نە، مەنى جىبەرمەي وتىرماي ما. ودان باسقا پايداسى دا ومىرىڭە جەتىپ جاتىر عوي. بۇعان قاتىناسساڭ اداسقان وق تيمەيدى، وتقا دەنەڭ كۇيمەيدى. الارمان جاۋىڭ باتپايدى. ءسويتىپ، بار قىرسىقتان ساقتايدى. سوتسياليزم قۇرىلىسىنا قول سالىپ كىرىسكەن، كوممۋنيزم ءۇشىن كۇرەسكەن، ناعىز توڭكەرىس جاۋىنگەرى بولاسىڭ دا تۇراسىڭ، تىرلىگىڭدە دە، ولىگىڭدە دە سالتانات قۇراسىڭ!... ۇلى ماۋجۋشيدىڭ ءوز قولىنداعى جاۋىنگەر بولۋعا نە جەتسىن!... كەلىن، الگى مەنىڭ اماناتىم بار ما، اكەلشى!
اماناتىنىڭ نە كەندىگىن ۇمىتقان كەلىنى ماعان اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدى دا، ەسىنە مەن كۇلە ءتۇسىردىم:
- اناۋ كۇنگى سۇيىنشىلىك اراق شە!
- جاقسى دا جاقىن كورەتىن قايناعاسىن مۇنداي قۇنىسىزدىققا قيمادى ما، اسىعىستا اراقپەن سىيلاپ وتىرۋ، اقىلانا سيمادى ما:
- ءۇيباي! -دەپ مىرس ەتە ءتۇستى ماقپال. بۇل وقىس تاڭدانىسىنان قىزارا تۇقىردى ءوزى. ىرشىپ بارىپ، ۆازا-تالەنكەلەرىمەن داستارقان جاسادى. تەرموس پەن شىناياق اكەلىپ، شاي قۇيا قايىردى جاۋابىن:
- ونىڭىز بار، مەن ءساي قۋىرىپ جىبەرەيىن!
- شاي ىشسەك بولدى، كەلىن، بولدى، باسقاسىنىڭ كەرەگى جوق، سونىمدى اكەلىپ بەر دە ءوزىڭ وتىر مۇندا!... وي راحىمەت، كەلىن، بولدى، كوپ جاسا! -دەدى ءبىر شىنى توستاعانشانى مەنىمەن قاعىستىرىپ جىبەرىپ، وڭەشىنە قۇيا سالدى. مەن ىشپەي داستارقانعا قويا سالدىم. - ۇلى ماۋجۋشيدىڭ بۇل قامقورلىعىنان ايرىلا كورمە، كەلىن! -دەپ قايتالاپ تياناقتاتتى ناسيحاتىن. - ءجا، بيعا، جازعىتۇرىم ۇيىمداستىرىپ بولعان كوپەراتسياسىنان ەندى قۇراتىن كوپەراتسياسىنىڭ نە پارقى بار ەكەن؟
- بۇرىنعىسى «ءۇشتى بىرلەستىرۋ» - جەر، كۇش كولىك، وندىرىستىك قۇرال-سايماندى ورتاقتاستىرۋ بولاتىن. ەندى «بەستى بىرلەستىرەتىن» جوعارى دارەجەلى كوپەراتسيا قۇرماق، بۇرىنعى ۇشەۋىنەن سىرت، ەگىنشىلىك قاتىناس-تاسىمال قۇرالدارى مەن ەگىستىك ماڭىنداعى قورا-قوپسىلار دا ورتاقتاستىرىلماق.
- تاماشا، تاماشا دانىشپاندىق!... وسىنداي كوسەمنەن ايلانىپ كەتپەيمىز بە! -دەپ اسىلقان ىدىسىنداعى اراعىن كومەيىنە تاعى دا قۇيا سالدى. - الساڭشى، ەي، سەن دە! -دەپ تىجىرىنىپ، تاماعىن قىرىنا ءوتىندى.
- مەنىڭ تۇستەن كەيىن وتە جاۋاپكەرلىكپەن ىستەيتىن جۇمىسىم بار، ىشپەي بارايىن!... تاماشاسى تاماشا، -دەدىم سونان سوڭ كوپەراتسيا تۋرالى رازىلىق پىكىرىنە قوسىلىپ. - مۇنىڭ تاماشالىعى كوللەكتيۆيزمدى سەكىرمەلى، تاۋەكەلدى، ۇيرەنشىكتى فورمامەن ەمەس، ساتىلى، بايىپتى تۇردە ورىنداۋ عوي. مۇنىڭ اتىن شەبەرلىك دەيمىز. بىراق، سول ساتىلى-سالماقتى ورلەۋدىڭ تاعى ءبىر شارتى جەتپەي، شيكى كۇيىندە قالار ما ەكەن دەپ قورقامىن!...
- تەك، بيعا، مۇنداي قايشى پىكىر ايتا كورمە!
- سوڭىن ايتپاسا كەرى توڭكەرىستىك پىكىر بولىپ تا كەتەر، تىڭداپ كور!... كوللەكتيۆتەستىرۋدەگى ۇشقالاقتىق ەندى بىلاي كورىنىپ جاتىر: الدىڭعى جىلى ەگىنشىلەردى مويىنسەرىكتەسۋگە ارەڭ كوندىرىپ ەدىك. «وسىلاي سەرىكتەسىپ ىستەسەڭدەر مولشىلىققا جەتەسىڭدەر!» دەپ باستاپ، كوپ ۇگىتپەن كوندىرگەنبىز. وسىلاي تىم بولماعاندا ەكى جىل بويلارىن ۇيرەتىپ-ادەتتەندىرىپ الماي، سول جىلى ىلە-شالا كوپيراتسيالاسۋدى تاعى دا ۇگىتتەي جونەلدىك. «وسىلاي ىستەسەڭدەر مولشىلىققا جەتەسىڭدەر!» دەپ تاعى سىلدىرادىق. ءىس جۇزىندە بيىل جازعىتۇرىم، سول ايتقان مولشىلىعىمىزدىڭ ورنىنا تاپشىلىق، كەي جەرلەردە ءتىپتى اشارشىلىق تا پايدا بولا قالدى... شەشەندىكتەن قۇداي اتايىن دەگەندە دۋاسىزدىققا كىرىپتار ەتەدى. بۇل اشارشىلىق، ءبىزدىڭ كوپەراتسيامىزدىڭ لايىقسىزدىعىنان-جەتكىلىكسىزدىگىنەن بولعان ەمەس، سوعان تاربيەلەۋ ۋاقىتىمىزدىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن - سولشىلدىق اپاتتىڭ ارالاسىپ كەتكەندىگىنەن بولدى. ال ەندى ءۇشتى ورتاقتاستىرعان وسى كوپەراتسيامىز بيىل عانا جالپىلاسىپ بولعان شاقتا، ەندى بەستى بىرلەستىرىپ جوعارى كوپەراتسيا قۇرساق ءتىپتى مولشىلىققا جەتەمىز دەپ شىقپاقپىز!... بۇل ايتىپ وتىرعانىم بولمىس. ال، ءوز پىكىرىم بىلاي عانا: بىزدەگى ەگىن شارۋاشىلىعىن كوللەكتيۆتەستىرۋ قىزمەتىنىڭ وسى ءۇش ساتىعا ءبولىنىپ جۇرگىزىلۋى دۇپ-دۇرىس. بىراق، جاۋ قۋىپ كەلە جاتقان كوشتەي قۋالاماي، ءار ساتىعا بوي ۇيرەتۋ-ادەتتەندىرۋ، جاڭا ساناعا جەتكىزۋ سىندى يدەيالىق تاربيەگە ۋاقىتتى مولىنان بەرىپ وتىرىپ ورلەتسە عانا دۇرىس. ولاي بولماعاندا «ۇگىتىڭ ءبىر تيىن» بولىپ، زورلىقتى كۇشكە اينالادى. ەگىنشىلىكتە سان جىلدار بويىنا باسىپ جاتقان بىتىراڭقىلىق-جەكەشىلدىك ىندەتتى كوللەكتيۆشىلدىكتىڭ جەڭۋى ءۇشىن وسى ساتىلار ءبىر-ءبىر تاريحي ءداۋىر سيپاتىندا ءوتۋى قاجەت. سوندا عانا تياناقتى ومىرشەڭ ۇيىم بولىپ قالىپتاسار ەدى!
"راس-اۋ" دەگەندەي باس يزەي تىڭداپ وتىرعان اسىلقان، وسى يزەكتەۋىمەن «پارتياعا شەك كەلتىرىپ، كۇناعا باتا قالعانىن» ەندى سەزگەن ادامشا سەلىك ەتە ءتۇستى.
- بيعا، وسىعان باسىمىزدى اۋىرتپاي-اق قويالىق! پارتيانىڭ ءبىر كۇندىك باسشىلىعى ءبىر عاسىرلىق جەڭىسكە جەتكىزىپ وتىرعاندا، اسىعىس ستەلدى دەگەن ءسوز بە. «قيالدان ءومىر وزدى» دەگەن وسى. ءبىز قيالداپ بولعانشا ورىنداپ بولۋ، تەك كومپارتيانىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس! قانە، تەك ماۋجۋشيىمىز بەن ونىڭ پارتياسىنىڭ جاساي بەرۋى ءۇشىن شەلىك وسىنى!
- «ەسىل پىكىرىم قور بولعان!» دەگەن ويمەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرىپپىن. - ساعان ايتىپ وتىرىپپىن-اۋ وسىنى!... پارتيا مەن ماۋجۋشيدى جويالىق دەپ وتىرعانداي كورىنۋىمدى قاراشى!... حا-ھا-ھا-ھا.. قانە وسى جاقسى تىلەگىڭ ءۇشىن ىشسەم، شەيىن، بىراق، مۇنان سوڭ زورلاما!...
- وي، شىركىن، قىزىق دۇنيە-اي، -دەپ اسىلقان جادىراي ءتۇستى سونان سوڭ مەنىڭ كوڭىلىمدى دە اۋلاپ قويۋدىڭ كەزەگى ەندى كەلگەن سياقتى. - ەگىن شارۋاشىلىعىن كەشە عانا كوپەراتسيالاندىرىپ، ۇھۋ دەپ وتىرعانىمىزدا، ەندى بۇگىن ودان وتە شىعادى دەپ كىم ويلاعان. الال جۇرەكتى سەنىڭ مۇنى ايتاتىنىڭ دا تابيعي. «قيالدان ءومىر وزعاندا» وسىلاي وزاتىنى دا تابيعي عوي! -دەي سالدى.
وسى جۋانباس، تۇرتپاق قارا دوسىما جىميا قاراپ وتىرىپ قالىپپىن. احىمەتقان مەن ەكەۋى، ءبىر سوقاعا مويىنتۇرىق قوسقان پار وگىز سياقتى كورىندى الدىمەن. ءبىرىنىڭ قارا، ءبىرىنىڭ اقسۇرلىعى بولماسا، تۇرىقتارى بىردەي. كۇشتەرى مەن توزىمدىلىكتەرى دە بىردەي. اراققا كەلگەندە پىسىلداپ تارتا بەرەتىن، ماس بولۋدى، جەلىگۋدى دە، جەڭىلىپ سەندەلەكتەۋدى دە بىلمەيتىندەي، كۇندىز-ءتۇنى قۇيساڭ دا زەرىكپەي جىلجىتا بەرەتىن قاسيەت ەكەۋىنە تەڭ بىتكەن. بۇلار جۇمىستىڭ اۋىرلىعىنان قورىقپايدى. قورىقپايتىنى، اۋىر جۇمىستان قاشىپ شىعا بىلەدى، زاۋلىعالام، قاشىپ قۇتىلا الماي قالسا، ونى بىتىرەم دەپ اۋرە بولماي، قاباق تا شىقپاي، وزدەرىنىڭ اراق ىشكەندەگىلەرىندەي عانا پىسىلداپ، قىبىرلاپ زەرىكتىرەدى. الەۋمەتتىك قامى تۇگىل ءوز سەميالارىنىڭ قامى دا قاپەرلەرىنە كىرمەيدى. قاپەرلەرىنە كىرمەيتىنى، الەۋمەت جۇگى حالىقتىڭ موينىندا، سەميا جۇگى قاتىندارىنىڭ موينىندا بولىپ داندەتكەن. قۇداي تاعالا بۇل ەكەۋىن ۇقساتقاندا ايەلدەرىن دە ءبىر-بىرىنەن اۋدىرماي ۇقساتىپ، ۇڭىرەيگەن ارسا-ارسا سۇيەكتەردەن جاساپ بەرىپتى... ءسويتىپ، بورباس پەن باتپاقتا دا، تەگىس داڭعىل مەن تايعاق مۇزداردا دا ەكەۋىنىڭ ءجۇرىسى وسى ءجۇرىس.
احىمەتقان مەن اسىلقاننىڭ قورقاتىندارى دا ءبىر عانا قۇبىجىق. پارلاپ جەككەن سول قوس وگىز قورقاتىن قۇبىجىق سياقتى ءبىر عانا بيشىك-ساياسي بيشىك. بارلىق زەردەلەرىن سول بيشىككە عانا جۇمىلدىرىپ العان. قاي جاعىمىزدان كەلىپ شارت ەتە تۇسەر ەكەن دەپ الاقتايدى دا جۇرەدى. باقىرايعان الاكوز بولىپ قالۋلارى سودان سياقتى. سول بيشىك باسقالارعا ءۇيرىلىپ، سىلداي باستاعاندا وزدەرىنە دە ءتيىپ كەتكەندەي مىقشىڭداسىپ جىبەرەدى دە، توپىراقتى بۇرقاقتاتىپ، الا جونەلەدى سوقالارىن...
ايتپاقتايىن، قاسىمداعى مىنا قارا «وگىزىمدى» سۇرى «وگىزگە» بۇتىندەي ۇقساتىپ، جازىقسىز جازعىرىپ تاستاي جازداپپىن عوي. ءبىر ناۋقان باستالىپ، ساياسي قامشى ۇيرىلە باستاعاندا، «پار وگىز» شوشىنعاندىقتارىنان سوقالارىن جەدەلدەتە سۇيرەپ، بۇرقاقتاتا جونەلدى دەدىك قوي. سودان باستاپ ەكەۋىنىڭ پارقى كورىنە باستايدى: سۇرى وگىزدە جالتارۋ، بۇرىلۋ دەگەن بولمايدى. مۇرىندىقسىز ۇرىنشاق، الدىنا نە كەلسە سونى باسىپ، ءبارىن دە سوقالاي بەرەدى. ال، قارا وگىز بەيشارا مۇندايدا ەكى جاعىنا جالتاقتاپ، بايقاي ىلەسەدى سۇرىعا. قوجادان عانا ەمەس، جازىقسىز بىرەۋدىڭ قازان-وشاعىن سوقالاۋدان دا قورقىپ، وندايعا ءدوپ كەلگەندە بۇرىلا بۇرقاقتاتۋعا بەتتەيدى. ءسويتىپ سۇرى وگىز بەن پارلاسۋدان قالادى...
اسىلقاننىڭ «قۇبىجىقتان» قورقاتىن سەبەبى احىمەتقاندىكىنەن ءبىر ەسە كوپ ەدى. ول، گومينداڭنىڭ جىڭسا مەكتەبىندە وقىعان. سول قىلمىسىن دا ەسىنەن شىعارمايدى. قۇيرىعىم ءالى دە اكتيۆتەردىڭ قولىندا دەپ جاسقانىپ، بىرەۋگە ءزابىر كورسەتىپ قويۋدان ساقتانادى. جانە سول مەكتەپتى بىتىرگەندىگىنە لايىق سويلەۋ تاسىلىنە دە باي. پىكىرلەر قاقتىعىسىندا ءوزىنىڭ زىلدەي سالماعىمەن دومالاق قاربىزشا، قاي جاقتا، نەلىكتەن دومالاپ جۇرگەنىن دە سەزبەي قالاسىڭ.
ال، احىمەتقان ونداي كەرى توڭكەرىستىك كەرتارتپا مەكتەپ تۇگىل «وڭ تارتپا» مەكتەپ تە كورمەگەن. مەدرەسەدەن العان قوي قاتتىق ساۋاتىن بىلاي قويعاندا، شۇكىرشىلىك ايتسا ايتارلىقتاي، وقۋ ءبىلىم جاعىنان «تاريحى تاپ-تازا». ۇلتتىق ارميا قاتارىنان ءبىر پولكتىڭ ساياسي جەتەكشىسى بولىپ ءوسىپ شىققان. ۇلتتىق ارميا وفيتسەرلەرىنىڭ كوبىن كاسىپ اۋىستىرعان شاقتا ارمياداعى سول «ۇستازدىق» دارەجەسى بويىنشا وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە ورىنباسار باستىق بولىپ ءبولىنىپتى. ءسويتىپ، اقىمەتقان بۇل داۋىرگە ءوز اكە-شەشەسىنىڭ بايسىماق وتباسىنان ەمەس، توڭكەرىستىك ارميا سابىنان كەلگەن. سوندىقتان تاپتىق جاعىنان دا تاپ-تازا. «ۇشكە قارسى» ناۋقاندا جولبارىس سانىن تولتىرۋشىلار جاعىنان يەگىنە «تاڭبا» باسىلىپ، جاڭساقتان جىرتقىشتار قاتارىنا قوسىلىپ قالعانى بولماسا، تاريحىنان ەشقانداي ءحاۋپى جوق ەدى. مۇنى «قۇبىجىقتان» قالتىراتىپ قويعان، تەك، قازىرگى ءمانسابىنا لايىق عىلىمي نەگىزىنىڭ جوقتىعى عانا. العان قىزمەتىنە بۇل جاعىنان مۇلدە لايىقسىز بولعاندىعىنان ساياسي-يدەيالوگيالىق جاقتان تولىمدىلىعىن ساقتاپ قانا كۇن كورگىسى كەلەدى. اسىرەسە ساياسي جاقتان كىرشىكسىز سەنىمدىلىككە مۇقتاج. ءوزىن وسى مانساپقا قۇدايداي قولداپ كوتەرگەن، راسىندا دا، ساياسي مۇريتتىگى مەن يدەيالوگيالىق سابيلىگى. مۇريتتىگىم بولماسا بۇل ءمانساپتان مۇرتتاي ۇشامىن دەپ بىلەدى. ساياسي قامشىدان دەرەك سەزىلگەندە، بەتالدىنداعىنى سوعىپ-شاعىپ، سوقالاپ الا جونەلەتىنى سودان.
اسىلقان مەن اقىمەتقان سىرتقى بەينە جاعىنان ۇپ-ۇقساس بولعانىمەن ىشكى دۇنيەلەرنىڭ وسىنداي پارىقتارى دا بار ەدى.
مەن اسىلقانعا كۇلىمسىرەي قاراپ وتىرىپ قالعانىمدا، ول كوز قىرىن بىرەر جۇگىرتىپ قويىپ جىميدى. «قيالدان ءومىر وزدى» دەپ مەنى الدارقاتۋىنا قاراي، الدەقانداي بيىكتەن قومسىنا جىميعان جايىمدى سەزگەن ەكەن.
- الگى پىكىرىمە قاراپ مەنى ىشىڭنەن سىناپ-شىجعىرىپ وتىرسىڭ-اۋ، قۋىم، ءا! -دەپ كۇلدى. - قۇداي بىلەدى، «اراقتان باسقانى بىلمەيتىن نەتكەن توپاس ەدىڭ!» دەپ وتىرعان شىعارسىڭ!
- مەنى دە پالەندەي باليعاتقا تولعان جىگىتكە ساناپ، جارىلقاپ وتىرعانىڭ بەلگىلى عوي! -دەپ كۇلگەنىمدە ول قارقىلداي كۇلدى. - قايتا مەن احىمەتقانداي توپاسقا سالىستىرۋعا بولمايتىن جورعالىعىڭدى باعالاپ وتىرمىن!
- حى-حى-حى-ھى احىمەتقان نە دەپ ەدى؟
- ول، وسىنداي پىكىرىمدى ەستىپ، «قۇداي ساقتاسىن سەنەن!» -دەپ «باعالادى» عوي!
اسىلقان قۇشاقتاي الىپ، ماڭدايىمنان جوعارىعا سىلاپ-سىلاپ جىبەردى دە، قاتتىراق كۇلگەن ماقپالعا قاراپ تەز جيىلدى.
- ول ءيتتىڭ سونداي شوشقالىعى بار، قۇداي سونىڭ وزىنەن ساقتاسىن سەنى! -دەپ كۇلىمسىرەدى. بىرەۋدى كوزبە-كوز ماقتارداعى ادەتىمەن تومەن قاراپ جالعاستىردى ءسوزىن. - پىكىرىڭ كوزىڭنەن دە وتكىر، شالىمدى-جالىندى جىگىتسىڭ عوي، بىراق ونىڭدى اشىق باعالاۋدان نە پايدا! -دەپ قالدى دا اراعىن ستاكانىنا تولتىرا قۇيدى. جۇتىپ جىبەرىپ سوزا كۇرسىندى. - اسقار تاۋدىڭ قويناۋلارىنداي الاڭ-اشىق دوسىم، تەك امان بول!
- وسى جولى ماقتاۋىڭدى سۇراپ-اق الدىم، اسەكە، تەك، اڭقاۋ-ماقاۋ تابيعاتشا اشىلىپ-شاشىلا بەرەدى ەكەنسىڭ دەي كورمە! - جانە وسى پارتيادان جاقسى پارتيا ىزدەيدى ەكەن دەپ تە كۇدىكتەنبە، «جوعالسىن» دەپ قويماسىن دەگەندەي، «جاساسىنىڭدى» جاۋدىرۋىڭنان قورقىپ قالدىم!...
اسىلقان كەتكەن سوڭ ماقپال ەكەۋىمىز ايمالاسا وترىپ ايتىسىپ، كەلىستىك: ول ءوز مەكتەبىنە جالعىز ءوزى كەتتى دە، مەكتەپ باستىعىنا سۇڭ زىداۋياندى ەرتە كىرىپ، ارىزىنا راستاما جازدىرىپ الىپ كەلدى. ەرتەڭىنە ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ ۇگىت-ناسيحات بولىمىنە ەكەۋىمىز بىرگە بارىپ، وقۋىنا رۇقسات الىپ قايتتىق. ماقپال ءوز تالابى بويىنشا، شينجان ينستيتۋتىنىڭ فيزيكا-ماتەماتيكا فاكۋلتەتىنە ءتۇستى.
ابىلا جونىندەگى تەرگەۋ تولقىنى ۇيعىر قىزمەتتەستەردىڭ كوبىن جايقاپ ءوتىپ، باسقا مەكەمەلەردەگى، ءتىپتى كوشەدەگى دوس-جاراندارىنا دەيىن شارپىدى. ولاردىڭ بىرنەشەۋىن سۇڭگىتىپ اكەتكەندە، قازاق قىزمەتتەستەرىنىڭ باسىنا شاشىراندى سۋ دا جۇقپاعانى ۇيعىر قىزمەتتەستەردىڭ كۇمانىن قوزدىرعان كورىنەدى. ارينە، ول كۇماننىڭ شىن نەگىزى احىمەتقاننىڭ قوسپا-قويىرتپاق پىكىرلەرىنەن قۇرالعانى ءمالىم. ال، مەنىڭ وشۇر احۇنعا ايتقان شايكا جونىندەگى جورامالىم ۇيعىر قىزمەتتەستەردىڭ كوكىرەگىنە احىمەتقاننىڭ سول قويىرتپاعىمەن بىرگە كىرىپ، ىشتەرىن كەپتىرمەسىن بە. ءسويتىپ، «كەك الۋ شايكاسى دەگەن كورسەتىندى قازاقتاردان شىقتى» دەگەن كۇمان اسقىنىپ، قوياعا اينالىپ قالعان سياقتى. «ەي قازاق!»، «ەي قوڭقاباي!» دەپ شاقىرتاىن بولدى قازاقتاردى. مەنىڭ احىمەتقاننان الىستاۋىم، ولاردىڭ كوزىن الداۋ ءۇشىن ادەيى ىستەلىپ جاتقان «جاسىرىنىمپازدىق»، «قۋلىق»، «ايلاكەرلىك» بولىپ قالا بەردى. ابىلەميت پەن وشۇر احۇن الدىندا اقتالۋىم، ءوزىمدى اقتاي الماي، سول ماعىنادا جەكسۇرىن كورسەتەتىن بولعاندىقتان، ولارعا دا زاۋلىعالام ءيىلىپ قويۋدان ارلاناتىن بولدىم. ءسويتىپ، ەگەرلەسكەن ەكى جاقتان دا الىس جۇرۋىمە تۋرا كەلدى.
ۇلتتىق جىكتەۋ، ۇلتتىق قورلاۋ رەتىندەگى سونداي اتاۋلارمەن شاقىرعاندارعا العاشىندا قاتال ەسكەرتۋ بەرىپ ءجۇردىم. وندايلار سوندا دا كوبەيە بەردى. كوپ ەدى. ەرىنبەي-جالىقپاي جىڭىشكەلەپ ءتۇسىندىرىپ، كوكەيلەرىنە قوندىرۋعا تىرىستىم: «قوڭقاباي» دەگەن ءسوز تۇمسىعى كەسەك ادامعا، ونىڭ ىشىندە قيمىل-ارەكەتى كەسەك، دورەكى ادامعا ۇيلەسەدى. ماسەلەن، احىمەتقانعا ءسال لايىقتاۋ. ەگەر ۇيعىر حالقىنان ىزدەسەڭدەر بۇل اتاۋلارىڭنىڭ جولى ءتىپتى وڭالار ەدى. ال، ماعان مۇلدە ۇيلەسپەيدى. سول ءتارىزدى «قازاق» دەگەن اتاۋ، سەندەرگە «مازاق» ماعىناسىندا ايتىلعانداي سەزىم تۋعىزعانىمەن بىزگە قۇرمەت كورسەتكەندەي ەستىلەدى. ماسەلەن: كەمسىتۋ ءۇشىن بوق شاشۋدىڭ ورنىنا گۇل شاشقانداي اقىماقتىقتىڭ ءىسى بولىپ قالا بەرەدى. بۇل ميسالداردان ۇلتشىلدىقتىڭ كوزى باسقا ۇلتتارعا قاشان دا جۇمۋلى بولاتىندىعى ايقىن كورىنىپ جاتىر. دوستار، ەكى كوزدى بىردەي كەڭ اشىپ قارالىق!» -دەپ ورايى كەلگەن جيىنداردا دا تۇسىنىك ايتتىم.
«بيعابىل جولداس، قالجىڭىمىزدى شىن كورىپ قاپسىز» دەپ قارقىلداپ كۇلە جۇرە شىنداي بەردى قويالىلار. مەن سىرتتاي بەردىم. ۇلتتىق مۇنداي جىك پەن بولەكتەۋشىلىك ءومىر سۇرسە، ول «قالجىڭدارىنا» قارسى قالجىڭداي ءجۇرىپ، ءوزىم دە بولەكتەۋشى بولىپ قالماسپىن با. ولاي بولعاندا ينتەرناتسيوناليزمشى-كوممۋنيزمشى بولۋ قايدا!... «گومينداڭ بەسىگىندەگى وقۋشى بيعابىل رۋشىلدىق جىككە سونشالىق قارسى تۇرا بىلگەندە، كومپارتيا ستولىنداعى كوممۋنيزمشى بيعابىل ۇلتشىلدىققا قارسى تۇرا الماي ما!..». ءسويتىپ، وسى سەنىم، وسى ۇنمەن گازەت جۋرنالدارعا تەوريالىق ماقالالار جازا باستادىم. پىكىرلەس-ارمانداس دوستار ىزدەدىم. تارباعاتاي اۋاسىندا وسكەن ۇيعىر دوستارىمدى الدىمەن كوكسەپ، الدىمەن ىزدەپپىن. ماحمۇت كەرىم مەن تۇرعان اليەۆتىڭ ۇيلەرىنە جيى بارىپ، ۇيىمە جيى شاقىرىپ تۇردىم.
ۇرىمجىگە قىزمەتكە شاقىرىلىپ كەلگەن جەرلەستەرىم كوبەيىپ قالىپ ەدى. بارىمەن دە ەتەنە تۋىستاي بولىپ بارا جاتتىم. بارىنەن دە قىزىعى - ۇرىمجىگە ساباقتاستارىمنىڭ جينالۋى بولدى. ماعان قىزمەتتەس بولىپ التايدان ىنتىقباي، شاۋەشەكتەن قۋات، قۇلجادان يۋسۋپ قاسىم كەلگەندە تويعا بەرگىسىز زياپاتتارمەن قارسى الدىم. ۇيىمەن كوشىپ كەلگەن يۋسۋپتىڭ مەن تانىمايتىن «شوكەنىن» دە ءسۇيىپ الىپپىن. ەسەسىن جىبەرمەۋ ءۇشىن ول مەنىڭ كەلىنشەگىمنىڭ جەلكەسىنە ەگەۋدەي يەگىن ۇيكەپ-ۇيكەپ جىبەردى. وزدەرىن كۇتۋ ءۇشىن ەكى ساباقتاسىن ەرتىپ كەلگەن وقۋشى «قىزعا» ودان ارتىق قايتپەك...
ابىلانىڭ پىشاقتالۋى تۋراسىندا كۇمانمەن قامالعاندار سول كۇزدىڭ سوڭىنا تامان ءبىر-بىرلەپ ەلەۋسىز تۇردە بوساتىلا بەردى. ەڭ سوڭعى، ەڭ اۋىر كۇماندىلارى قىس ورتاسىندا قايتارىلدى. جالپى ۇققانىم، ارتىلعان قىلمىسقا ەشقايسىسى مويىنداماپتى دا، مويىنداتارلىق مىقتى فاكت تۇسپەپتى. كىمنىڭ كورسەتىندىسىمەن قامالعاندىقتارىن دا، نەندەي ماسەلە قويىلعاندىقتارىن دا ايتپايدى. ءۇنسىز جىميىپ قانا شىعىپ، جۇمىستارىن جىمپ قانا ىستەي بەردى. قامالىپ جاتقانداعى ايلىق ەڭبەك اقىسىن الۋدا دا ەلپەك، جۇمىستا دا ەلپەك.
قىزمەتىنە تەك ابىلاننىڭ ءوزى عانا قايتپادى. «ابىلا گوي جازىلماسا شىقپايتىن ەدىك...» دەپ قانا قويدى بىرەۋى. «بۇيرەگىم دەي مە، بورىگىم[1] دەيمە، بىردەمەم اۋىرادى دەپ قانا دەم الىپ جاتقان ۇقسايدى. كۇتىمى ەرەكشە ەكەن. جانناتقا كىرىپ العان سوڭ شىققىسى كەلمەي جاتىر، جۇمو!» دەپ كۇلىسەدى. «كىسى ءولتىرۋ شايكاسى» بولىپ قامالعاندار اقتالسا دا، «قوڭقابايلار شايكاسىنان» ءبىز اقتالا المادىق. بۇل اتاۋ ۇدەپ، جالپىلاسا بەردى. مۇنىڭ ىشكى ءمانى مەن سىرىن بىلمەيتىن سىرت ۇيعىرلار دا قازاقتاردى سولاي شاقىراتىن بولدى. وعان قارسى «سارت» دەيتىن اتاۋدى قازاقتار قايتا قولداندى. جاقىن ەكى ۇلت ارا قالجىڭنىڭ «بيسميللاسىنا» اينالدى ءسويتىپ. مۇنىڭ الالىق-جىكشىلدىك ءمانى بار «قالجىڭ» ەكەندىگىن بىلەتىن مەنىڭ ۇيعىرلارىم تۋىستارىنا قارسى تۇسىنىك ايتىپ ءجۇردى. ولاردىڭ «سەن دە قوڭقاباي!» دەيتىن تىگىل جاۋاپ الىپ قايتىپ جۇرگەنىن دە ەستىدىم. (تارباعاتايدىڭ قازاققا ۇيىرلەسىپ كەتكەن ۇيعىرلارى قاززاقشا ارالاس تىلدە سويلەيتىن. ولاردىڭ قوڭقابايلىق بەلگىلەرى سول ءتىلى مەن ءبىزدى جاقتاعاندىقتارىنان تابىلىپتى.) ءسويتىپ، قوڭقابايلار قاتارى كوبەيە ءتۇستى.
مەنىڭ وتاۋىم ءار سەنبى كەشىندە «قوڭقابايعا» لىق تولاتىن بولدى. ءوزىمدى قوڭقاباي دەمەيتىندەردىڭ بارلىعىن قوڭقاباي قاتارىنا قوسىپ كۇتە بەرىپپىن. ءسويتىپ جۇرگەنىمدە سارسەن ساياسات پەن ءاليا كەلدى. سارسەن ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ ءبىر بولىمىنە اۋدارۋشى بولىپ كەلىپتى دە، ءاليا پارتيا مەكتەبىنە وقۋعا كەلىپتى. وتاۋىما قوس سايقالدىڭ قوسارلانا جەتۋىنە العاشىندا تاڭدانىپ تا، تىكسىنىپ تە قالىپ ەدىم. ماقپال مەكتەپ جاتاعىنان ۇيگە قايتپايتىن كەش، تۇرمىسىمىزدى قۇتتىقتاي كەلگەن ءاليا كۇلانمەن تانىسىپ، اۋىز ۇيگە تاماق ىستەسۋگە شىقتى. ونىڭ احۋالىن سارسەن ءتۇسىندىردى ءوزى جوقتا. ءاليانىڭ وزگەرىسى مەن پارتيا مەكتەبىنە قابىلدانۋى جونىندە ءتىپتى قونىمدى شىقتى سارسەننىڭ ءسوزى:
- «گومينداڭ ادامدى الباستىعا اينالدىرسا، گونشاندان الباستىنى ادامعا اينالدىرادى» دەمەدى مە گومورو، بيعاش، وسىنىڭ كەرەمەت دانالىق ءسوز ەكەندىگى ءىس جۇزىندە تالاي جەردە-اق كورىنىپ جاتىر! -دەدى ول.
- ءدال ءاليانى الباستىعا اينالدىرعان گومينداڭ ەمەس-اۋ! -دەپ مەن كۇلدىم.
- ول، ءوز تابىنىڭ يدەيالوگياسىنان ازات بولۋ ءۇشىن قانشالىق كۇرەستى دەسەڭشى، سول جولدا اكەسىن دە قۇرباندىققا شالمادى ما!... ساناسىنا قانشالىق باتىلدىقپەن توڭكەرىس جاساعاندىعىن ەكى جىلدان بەرى كورمەدىڭ عوي، بيعاش، ونداعى ءاليا جوق قازىر دەمسومولعا[2] مۇشەلىككە ءوتىپ، اۋدانىمىزدىڭ ەڭ سانالى توڭكەرىسشى، ەڭ ابىرويلى قىزى بولدى. باقىتىنا جاراي كۇيەۋ جىگىت تە مىقتى بولىپ كەزدەستى عوي!...
سارسەن سىرتقا شىعىپ كەتكەندە ول تۋرالى ءاليانىڭ بايانداۋى دا ءدال سولاي سويلەندى:
- بيعا، «كىمدە-كىم جامان بولسا، زامانى بەيناۋات» دەپتى عوي اباي اتامىز... بىراق، مەن ءوزىم... ءوزىمدى زامان بۇزعان دەگەندەي اقتالماقشى ەمەسپىن. -دەپ قىزعىش تارتا كۇلىمسىرەپ جالعاستىردى ءسوزىن. - مەنىڭ اقىماقتىعىم تابىمنان جارالىپ، ءوزىمنىڭ بالالىق-ناداندىق اۋەسقويلىعىممەن وسكەن عوي!... ال، مىنا سارسەن اعانىڭ وزگەرىسى ادام تاڭدانارلىق وزگەرىس بولدى. بۇرىن ءوز پايداسىنان باسقانى بىلمەيتىن قىڭىر ەدى عوي ساكەڭ، قازىر كىمدە قيىنشىلىق بولسا، سەمياسىن دا، ءوزىن دە سونىڭ قۇتىلار جولىنا كوپىر ەتىپ جاتقىزاتىن كىسى بولدى!... ءوزىڭىز دە كورەرسىز ءالى!...
سارسەننىڭ وزگەرىسى جونىندەگى ءاليانىڭ، بۇل ايتقانى ماقپالدىڭ تارباعاتايدان كورىپ كەلگەندەرىمەن راستالعانداي، زەيىن سالا تىڭدادىم. بىراق ماقپال ەكەۋىمىزدىڭ قوسىلۋىمىزعا زيانكەستىك ىستەگەن وسى سالداقىنىڭ ءوزىن وسى ۇيگە مۇنان سوڭ ءۇيىر ەتپەي، كەلتىرمەي قويۋدىڭ امالىن ويلاستىرعانىمشا ەرەكشە ءبىر ءوتىنىش قويىپ قالدى ءوزى:
- بيعا، وتكەن ءىس ءوتىپ كەتتى عوي... قايتا كەلمەسكە كەتتى ەندى، باسقا باسقا سەميانىڭ ادامى بولدىق... مۇنان سوڭ ءوزدى-ءوز سەميامىزدىڭ تاتۋلىعىن ساقتاۋىمىز شارت قوي. ولارعا... ماقپال مەن مەنىڭ جىگىتىمە ەشتەڭەمىزدى سەزدىرمەي-اق قويالىقشى!
- ماقۇل، -دەدىم مەن جىميىپ. - جىگىتىڭىزگە ول جايدى ەستىرتپەي وتۋگە ءسىزدىڭ باقىتىڭىز ءۇشىن ۋاعدا بولسىن! ال، مەنىڭ كەلىنشەگىم الدەقاشان ەستىگەن، ايتىپ قويعانمىن. سوندىقتان ەندىگارى مۇندا كەلمەۋىڭىز، وعان كورىنبەۋىڭىز دۇرىس.
- نەنى ايتتىڭىز؟ -دەپ سۇرلانا قارادى ءاليا.
- ءبارىن ايتتىم. التايدان جولداعان ءتورت حاتىنىڭ ماعان تيمەگەن سەبەبى سەنەن بولعانىنا سەندىرۋ ءۇشىن ايتتىم.
- الدىندا وتكىزگەن قىلمىسىم ءۇشىن ماقپالعا ءومىر بويى قارىزدارلىق سەزىممەن وتەرمىن! -دەپ جىلامسىراي سويلەگەن ءاليا بەتىن باستى. كوزىنەن بىردەمە شىعارىپ الىپ باستى ما، الدە جىلادى دەپ ناندىرۋ ءۇشىن تاعى دا شىعارماي-اق باسا سالدى ما، ونىسىنا قارامادىم. تۇزدەن سارسەن قايتىپ كىرگەن سوڭ، قايتقانشا اڭگىمە سونىمەن عانا ءوتتى.
سودان ءۇش كۇن وتكەن سوڭ سارسەنبى كەشىندە ماقپالىم، لىپىلداپ كىرىپ، اسىلا ءتۇستى موينىما. ءوزى تۇتقىندىقتان قۇتىلعاننان كەيىنگى التاي مەن ۇرىمجىدەن ماعان جازعان ءتورت حاتىن قولىما ۇستاتا اسىلدى.
- مىنە، حاتتارىم تابىلدى!... ايتقانىڭ تۇگەل راس ەكەن جانىم!.. ءاليا قايتارىپ بەردى، تۇگەل ايتتى!
- نەنى ايتتى؟
- عاشىق بولىپ سەنى قولىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن ونىڭ ىستەمەگەنى جوق ەكەن عوي، ءبارىن ايتىپ، كەشىرىم سۇرادى مەنەن!
- كەشىرە سالدىڭ با؟
- كەشىرمەگەندە، "مويىنداعانعا - كەڭشىلدىك، جاسىرعانعا - قاتالدىق» دەيتىن كوسەم ءتالىمى بار عوي. جانە... سەنى شىنىمەن جاقسى كورگەن ادامدى مەن جەك كورەم بە!
- ول مەنى جاقسى كورسە دە... سەنىمەن كۇندەس بولدى عوي، زيانكەستىك ىستەدى عوي!
- ول بۇرىن مەنىمەن تانىس-ءبىلىس ەمەس، قانشالىق زيانكەستىك ىستەگەنىن بەيتانىستىعىنان ولشەي الماعان. سەنى باسقاعا قيمايتىندىعىنان عانا ىستەگەن. ال، سەن ماعان ارناعان جۇرەگىڭدى ساقتاعانسىڭ. مەنى ىزدەستىرىپ-سۇراستىرۋمەن عانا بولعانسىڭ! مەنىڭ كەگىم سونىمەن-اق قايتپادى ما!
- ول ەندى سەنىڭ ىشىڭە كىرىپ الىپ، مەنى تاعى ايلاندىرسا، بولماعاندا قاستىق ىستەسە قايتپەكسىڭ؟
- سەنىڭ وعان ازبايتىندىعىڭا سەنىمىم تولىق. ايلاندىرعانعا ايلانا بەرەتىن باس مىناۋ ەمەس شىعار! -دەپ ماقپال كۇلە قۇشتى شەكەمنەن. - مەن ونى سەمبىنىڭ كەشىنە قوناققا شاقىرىپ قويدىم.
- ساۋلەتايىم، مىنا بۇرىن اسقان ارسىز ءازازىل بولعان. ارامىزعا سۋىقتىق سالماسىن دەيمىن. ونشالىق جاقىنداسىپ كەتپە ونىمەن!
- مەنىڭ جەر بەتىندە بار-جوقتىعىمدى بىلمەي تۇرعانىڭدا مەنەن سەنى سۋىتا الماعاندا، سەنەن مەنى ەندى سۋىتا الماق پا!... ۇلگى السىن بىزدەن، وعان جاقسىلىق كورسەتكىم كەلەدى، قاستىق ىستەپ قايتەر دەيسىڭ!..
ءسويتىپ، سەمبىلىك كەشىمىزگە ءاليا مەن سارسەن تاعى كەلدى. ماعان جاقىن جۇرەتىن «قوڭقابايلاردىڭ» كوبىمەن قولداسىپ، قوشامەتتەسىپ تە ۇلگەردى. مەنى «بيعاش»، «بيعان»، ماقپالدى «نۇرياش»، «نۇكەش» اتاپ جىپىلداي بەرگەن سوڭ، تاس بەكىنىپ الۋ ءجونىن مەن دە ۇمىتا باستادىم.
ماعان ءار كەش سايىن كەلىپ تۇراتىن ىنتىقپاي مەن كۇلان ءبىر-بىرىنە باستان كەشكەندەرىن جاسىرماي-بۇكپەي تۇگەل اڭگىمەلەپ بولىپ ەدى. كۇلاننىڭ سۇيگەنىن گومينداڭ ولتىرسە، ىنتىقبايدىڭ جاڭا العان كەلىنشەگى ۇشكە قارسى ناۋقاندا «جولبارىسىنا» ارا ءتۇسىپ ولگەن عوي. سونداي جان تۇرشىگەرلىك تراگەديالارىن ايتىسقاندا ەكەۋى تالاي رەت بىرگە جىلاسىپ تا العان. ءبىر-ءبىرىنىڭ سىر-سيپاتىن العاشىندا مەنەن ۇققان ەكەۋى كوپ وتپەي جالتاقتاسىپ، كۇلىمدەسەتىندى شىعاردى. ەكەۋى دە بىرەۋگە قاراستاعى ءوزدى-ءوز ادەتتەرىمەن تۇقىرا-سۇزە قاراسىپ كۇلىسەدى. بۇل «سۇزىلىسۋلەرىنە» ماقپال ەكەۋىمىز ءدان ريزا بولىپ جۇردىك. «مەنىڭ اپەكەمنىڭ كوزى ماگنيتشە تارتىپ بارا جاتىر-اۋ وسىنىڭدى!» دەپ ماعان ماقپال ماقتانادى دا، «مەنىڭ دوسىمنىڭ موينى وسىنىڭدى مامىقشا جابىستىرار ءالى!» دەپ مەن ءباس ايتامىن. سەمبىلىك كەشتەرىمىزدى وسى ەكەۋى ءۇشىن بارىنشا جاساپ، ونەرلى ساۋىقپەن وتكىزىپ جۇردىك. مۇنداي كەشتەرىمىزدەن ءاليا مەن سارسەن قالمايتىن بولدى. قازان-وشاق پەن داستارقان ماسەلەسىنە ەكەۋى دە شەبەر. ماقپال ەكەۋىمىزدى ول جاققا جۋىتپاي، قوناقتار قاتارىنا وتىرعىزىپ قويىپ كۇتەدى. «ءالياش» بي باستاۋعا، «ساكەڭ» ساۋىق باسقارۋعا قۇدايدىڭ ادەيىلەپ ارناپ جىبەرگەن كوسەمدەرى بولا كەتتى. ال، «اپەكە-ءسىڭىلى كۇلاش پەن «نۇرياش» ءبىر قۇرساقتان قوسىلىپ ءان ايتا تۋعانداي عوي. اسىرەسە، وسى ەكەۋىنىڭ ءانى «قوڭقابايلار» دى قويشا يىرەتىن بولدى وتاۋىمىزعا.
سەمبىلىك كەشتەر ءبىزدىڭ وتاۋدان باستالىپ، وزىنەن-ءوزى وسىلاي ۇيىستى دا، 54-ءشى جىلدىڭ جازعىتۇرىمىنا كەلگەندە جالپىلاسا دامىدى. ارقايسىسى ءوز ۇيلەرىنە شاقىرىپ، كەزەكتەسىپ وتكىزەتىن بولدى. قالپىمىزدى بۇزباي بارۋعا ادەتتەنىپ الدىق. ءسويتىپ، داستارقانىمىز عانا ەمەس، وي-پىكىر، سانامىز دا بىرلەسىپ، وداقتاسىپ كەتكەندەي سەزىلدى. ساياسي پىكىردەن مەنى تالاي ساستىرىپ، قاتتى ساقتاندىرىپ وسىرگەن سارسەن ساياساتىمنىڭ ءوزى دە ساقتانۋدى قويعان سياقتى. جازالانادى دەپ قايتارىلعان ۋاڭجىننىڭ بيجىنگە قايتىپ بارا سالا ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ءبىر ءمينيسترى بولىپ سايلانا قويعانىن «الدىمەن ەستىگەن» سول بولىپ شىقتى ءبىر وتىرىستا.
- ءۇي، الگى ءۋاڭجىن قالاي جازالاندى ەكەن دەپ جۇرگەنىمىزدە ءبىر مينيسترلىكتىڭ تاعىنا شىعىپ تا ۇلگەرىپتى عوي! -دەپ قالعان بىرەۋگە قاراپ مىرس-مىرس كۇلدى ول:
- جاڭا ەستىدىڭ بە؟ حى-حى-حى... بىلتىر 8-ءشى ايدا قايتىپ بارا سالىسىمەن تاعايىندالعان!
- ورتالىق ۇكىمەتتىڭ باسقا بارلىق ىسىنە سۇيىنسەم دە، وسىنىسى ميىما سيمايدى! -دەپ ىنتىقپاي كۇرسىندى. جاقىن وتىرعان كۇلان «ول جاققا بارما» دەگەندەي ستول استىنان تىزەسىن قاعىپ قويعانىن بايقادىم.
- قالاي عانا سيعىزا الارسىڭ-اۋ! -دەپ سارسەن دە كۇرسىنىپ قويدى.
- «بارەكەلدە، لاۋاڭ، جاقسى ىستەپ كەلدىڭ!» دەپ سىي تارتقانى عوي، ميعا سيمايتىن نە تۇر وندا! -دەپ ورشەلەنە ءتۇستى تاعى ءبىرى.
- ۋاڭ ءشۋجيدىڭ بۇل ەڭبەگى ءۇشىن ەمەس، ۋاڭ گەنەرالدىڭ بۇرىنعى ەڭبەگى ءۇشىن كوتەرگەندە وسىلاي كوتەر دەپ پە ەدىك. گومينداڭدى قىرعانىنا كوتەرىپ بولعان! شينجاڭداعى ءوزىنىڭ قويلارى مەن قويشىلارىن قىرعانى ءۇشىن اسپانعا شىعارعانى قاي ونەر!
- قول قاشان دا ىشىنە قاراي يىلەدى، جىگىتتەر، -دەپ سارسەن تۇجىرىمدادى. - مەن سونى عانا ءبىلدىم!
- وسى ءسوزدى قويساق قايتەدى! -دەپ قاسىندا وتىرعان جىگىت كۇبىرلەدى دە، سارسەن وعان قاراپ، كوپشىلىككە تۇسىنىك ايتتى:
- مۇنداي وتىرىستا مۇنداي ءسوز كەرەكسىز دە شىعار. بىراق، ءومىر بويى اڭساپ كۇتكەن ءسوز-پىكىر ەركىندىگىمىز ەندى عانا ءتيىپ وتىر عوي. وسىلاي سويلەسۋگە جەتكىزگەن ماۋجۋشيعا مىڭ العىس. ىشىمىزگە سيماعان بىرەر جايتتى ايتقانىمىزعا قايتەر دەيسىڭ. ۋاڭجىن تۇگىل، جەكەگە شوقىنۋعا قارسى تۇرۋدى دارىپتەپ، وزىنە دە پىكىر تالاپ ەتىپ وتىرماي ما كوسەمىمىز!
- ء"بارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ىشىندەگى ءدانىن ايت" دەپتى عوي ءبىر قىز، -دەدى ءبىر قۋ. - بۇلاي بولعاندا اركىم ءوز قوترىن ءوزى قاسىعانعا جەتەتىن مۇرات جوق ەكەن!
- يە، ۋاڭجىننىڭ جازالانۋ ورنىنا سىيلانۋىن ەستىگەننەن بەرى ۇيعىر جولداستار اراسىندا وسىنداي پىكىر كوبەيىپ كەتتى! -دەپ اياقسىز قوستاي سالدى بىرەۋى. ءسوزدىڭ ءبولىنۋ، دەربەستىك تالاپ ەتۋ سىندى ناسىرعا شاۋىپ بارا جاتقانىن ءتۇسىندىم. وزىمشە دۇرىس تۇجىرىم ايتىپ، بۇل تاقىرىپتاعى پىكىرلەردى تيعىم كەلدى:
- جولداستار، ماسەلە مىنادا، -دەپ قالعانىمدا، قاسىمدا وتىرعان ماقپال سانىمدى قىسىپ قويدى دا، قارسى جاعىمنان ءاليا باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. ساقتاندىرۋشى قامقورىمنىڭ ەكەۋ بولعانىنا كۇلىپ الىپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - كەيىنگى پىكىرلەرىمىز، ۇركەتىن جىلقىشا قۇيرىقتارىن كوتەرىپ وسقىرىنا باستادى ما، قالاي!... وسى ءسوزدىڭ شىعۋىنا سەبەپ بولىپ جۇرگەن ماسەلە، ۋاڭجىن يدەياسىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ءۇزىلدى-كەسىلدى شەكتەيتىن شارا قولدانباۋى - ءبىراز ۋاقىت بولسا دا جازالاماۋى عانا شىعار. ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىزدى وسىنداي يدەياعا كەلتىرىپ ۇركىتەتىن جازىعى بار ما؟
- «باسقا نە جازىعى بولسىن!»، «باسپانامىز، ۇيتقىمىز بولعان سوڭ حالىقتىڭ وسىنداي تىلەك-تالابىنا جەڭىل قاراماسا دەيمىز دە!» -دەستى ءبىر-ەكەۋى.
- ولاي بولسا، دۇرىس ءتۇسىنىپ الۋ قاجەت! ۋاڭجىندى وسىلاي ورنالاستىرا قويعان، كومپارتيامىزدىڭ ورتالىق كوميتەتى ەمەس. سونىڭ ىشىنە كىرىپ الىپ، قىمىرلاپ جۇرگەن باسقاشا تۇرپاتتاعى ءبىر جاندىكتەر. تەگىندە بيتكە وكپەلەپ، تونىمىزدى وتقا تاستايتىن اقىماقتىقتان اۋلاق بولايىق، جولداستار!
تاعى دا سارسەن باستاعان بىرنەشەۋى دۋ كۇلىپ، قۇپتاي جونەلدى بۇل جاۋاپتى. جاتىپ اتار اسىلقان وسى ساتتە ءبىر جاعىمنان كۇبىر ەتە ءتۇستى.
- ايتىپ وتىرعان ءبيتىڭ كىم، ەي؟
- كىم بولسا بولسىن، قاسقىر بار دەپ اسقار تاۋىمىزعا اتوم بومبى تاستامايىق دەيمىن!... ۇلى مۇرات جولىندا كىشكەنە ماسەلەگە قاراپ ۇلي ءبولىنۋ، ۇلكەن زيان تارتقىزادى!
- سوندا دا... قاسقىرىڭ كىم دەگەنىم عوي؟ -دەپ تاعى دا بۇلك ەتكىزدى اسىلقان. ەستىپ قويعان بىرنەشەۋىمەن قوسىلا كۇلدىم. مەنى قورقىتىپ وتىرعان ءوزىن وزىنشە كۇبىرلەپ قورقىتىپ قويعىم كەلدى:
- اقىمەتقان ەكەۋىڭنىڭ ەڭ قاتتى قورقاتىندارىڭ كوسەمنىڭ اتى عوي، قاسقىر دەپ ىشىڭنەن سول كىسىنى مەجەلەپ وتىرعان شىعارسىڭ!... ول كىسى نەلەرىڭدى جەپ، سونشالىق قۇبىجىق بولىپ كورىندى سەن ەكەۋىڭە، سونى ءوزىڭ ايتشى، قانە!
- ءبىز قورقۋ ەمەس، ول كىسىنى كۇنىمىز دەپ سىيلايمىز، قاسقىر دەپ سول كوسەمدى ايتقان بولساڭ، تۇمسىعىڭا قويىپ جىبەرمەكپىن! -دەپ ول كۇبىرلەدى.
- ءبىر باسشىنى كۇن دەپ شوقىناتىندارعا قارسى كۇرەس اشىڭدار دەپ، ول كىسى ءوزىن ادام دەپ سانايتىندارعا بۇيىرىپ وتىر. كىمنىڭ تۇمسىعى قاتەر استىندا تۇرعانىن وسىدان-اق بايقارسىڭ. ەرتەڭ-اق اقىمەتقان ەكەۋىڭ كورەسىڭ، تۇرا تۇر، بالەم!
- وعانعا دەيىن ءىشىپ ال دەسەڭشى!...
وسىمەن ونىڭ قالجىڭى ساياسي تۇرتپەكتەن داستارقان تۇرتپەگىنە اينالدى...
بىلتىر سوۆەت كومپارتياسىنىڭ باس سەكرەتارى - ستالين ولگەننەن سوڭ ونىڭ ءىزباسارىن قاعىپ تاستاپ، ورنىنا حرۋششەۆ شىققان. ولگەن كوسەمىن «جەكە وزىنە عانا تابىندىرۋشى بولدى» دەپ ءتىرى كوسەم قارالاپ، قاتتى جازالاي شىققان بولاتىن. جەكەگە تابىنۋعا قارسى ناۋقان سوۆەت وداعىندا وسىلاي باستالىپ، ستالينشىلەردى كەڭىردەكتەپ جاتتى. ال، ءستاليننىڭ تابىندىرۋشىلىق ىزىندەگى ىلەسۋشى جۇڭگو كومپارتياسىنىڭ «قىزىل كۇنى» بولىپ العان ماۋزىدۇڭ، «ءستاليننىڭ باسقا ۇلى كۇرەستەردەگى ابىرويىن ساقتاپ قالۋ» جەلەۋىمەن ول ناۋقانعا قارسى بولدى. سولايدا سىرت كوزگە ءستالنينشىل ەمەس بولىپ كورىنۋ ءۇشىن، «ءوز قىزمەتىمىزدەگى ونداي جارامسىز ستيلدەن تاجىريبە الۋعا - ساقتانۋعا» بۇيرىق ءتۇسىردى. ءسويتىپ، «جەكەگە تابىنۋعا قارسى تۇرۋ» ناۋقانىن ءبىز دە جۇرگىزۋگە دايىندالدىق. اسىلقاندى «تۇرا تۇر، بالەم» دەپ قورقىتقانىم وسى ايتىلعان ناۋقان ەدى. ونىڭ قۇبىجىقتى قالجىڭىن وسى قۇقايمەن توسقانىم بولماسا، ازۋىمدى باسقانىم، ارينە، ناق تابىنۋشى احىمەتقان سياقتىلار بولادى عوي. ۇلكەن گازەتتەردەن سول تاقىرىپتاعى ماقالالاردى قايتا وقىپ، قۇرالدانىپ بولعانبىز. بۇل ناۋقانعا ءار كۇنى تاڭەرتەڭگى ەكى ساعاتتىق ۇيرەنۋ ۋاقىتى عانا بەلگىلەنگەن.
جەكەگە تابىنۋشىلىققا قارسى ءوزارا پىكىر ايتىسۋ، سىنداۋ ساتىسى باستالعانى جاريالاندى ءبىر كۇنى. بىراق كوپشىلىك پىكىرى «ءوزارا» تۇگىل مەكەمە ماڭىنا دا جولاماي، اۋا جايىلا بەردى. كەي ءبىرى ءتىپتى قۇداي مەن ستاليننەن باسقا تابىندىرۋشى «تابا المادى». كەيبىرى ودان تومەنىرەكتەردەن ىزدەسە دە، ۋاڭجىننەن باسقاسىنا بەتتەي الماي سيپالاقتادى. كەيبىرى ءوز تىرشىلىگىمىزدەن بىردەمە ايتقىسى كەلسە دە، تابىندىرۋشىسىن اتاي الماي جايماشۋاقتادى كەپ. بىلىكتىلەرى ءوز قۇيرىعىمىز قالاي بولار ەكەن دەگەندەي، ارتتارىنا جالتاقتاپ، ءۇنسىز قالدى. ءسويتىپ، ءبارىنىڭ دە شوقىندىرۋشىنى مىقتاپ شوقي الماي، شوقىنۋشىنى شوقىعىسى كەلمەي وتىرعاندىقتارى بايقالدى.
- جولداستار، بۇل ناۋقاندا ءبىزدىڭ نەگىزگى تۇزەتەتىنىمىز جەكەگە تابىنۋشىلار، -دەپ باستادىم ءوز ءسوزىمدى. - تابىنۋشى مۇريتتەر تۇزەلسە، تابىندىرۋشى اۋليەسى قايتەر دەيسىڭ. ءدال قازىرگى كەزەڭدە ءبىزدىڭ جەلكەمىزدەن باسىپ زورلاپ تابىندىرۋشى تابۋلارىڭىز قيىن. ال، سورلى باستارىن وزدىكتەرىنەن جەرگە سوعىپ، وزدىكتەرىنەن تابىنۋشىلار بارشىلىق. وندايلار قۇلشىلىق پەن تابىنۋشىلىقتى قىزمەت ورنىن ساقتاپ قالۋدىڭ كىلتى دەپ تۇسىنەدى. وندايلار قازىرگى بىلىكتى قۇقىعى بار جەكەلەردى كومپارتيا ورنىنا قويىپ تابىنادى. ءوزى سايلاپ، سيىنىپ جۇرگەن سول قۇقىقتىسى نە ايتسا، سونى پارتيا نۇسقاۋى دەپ، موينىنا بويتۇمار ەتىپ تاعا قويادى. ونىسى، «پالەندە كەرى توڭكەرىس يدەياسى بار بولۋى مۇمكىن» دەپ قالسا، «يە، ءدال تاپتىڭىز، ول ناعىز كەرى توڭكەرىسشى» دەي سالادى. «كىس ءىولتىرۋشى شايكادا پالەن-پالەندەردىڭ بارلىعى بايقالدى» دەي قالسا، «ءدال ايتتىڭىز، مەن دە سونى ءبىلدىم. ول شايكادا وسىلاردىڭ بار ەكەندىگىن كورىنىپ تۇر!» دەي سالادى. «ال ەندى وسىنى ءسىزدىڭ دالەلدەپ بەرە الاتىندىعىڭىزعا سەنەمىز عوي؟» دەپ سۇراسا، «دالەلدەۋ دەگەن ءسوز بە، ونى دالەلدەگەن-دالەلدەمەگەندە نە تۇر، پارتيانىڭ ءوزى دە كورىپ وتىرىپتى عوي، ول قاتە بولا ما، ءجۇرىس-تۇرىستارىنان ماعان دا ءدال سولاي كورىندى. ماسەلەن، پالەن پالەن ۋاقىتتا دارەتكە شىققاندا، تۇگەن دە شىعىپ كەتكەن. پالەن كىرگەندە، تۇگەن دە كىرگەن» دەپ قيسىنداستىرىپ، قيىرداعى پالەنى شيىردان تاۋىپ قۇراستىرا بەرەدى. وسىدان كەلىپ، جالا دا تۋادى، قازا دا تۋادى. دۇنيەنى تىشپاي بۇلعايدى! - وسى سوزگە كەلگەنىمدە قىزمەتتەستەر دۋىلداي جونەلدى. پىكىرىمدى اياقتاتۋعا ارەڭ توقتاتتىم. - جەكەگە تابىنۋشىلىق بىزگە ءدال وسىنداي اسا اۋىر زارداپتارىن تيگىزىپ ءجۇر، جولداستار! ءبىزدىڭ وسىندايلاردان ءبىر رەت بولسا دا ەسەپ الىپ، مۇنىسىنىڭ قوعامعا قانشالىق دارەجەدەگى ۋ بولاتىندىعىن ايقىنداپ، ءتۇسىندىرىپ قويۋعا بورىشتىمىز. تابىندىرۋشىنى تيۋ ءۇشىن الدىمەن تابىنۋشىلىقتى تيۋىمىز قاجەت. ءوزىنىڭ تابىنۋشىلارىنان ايرىلسا، تابىندىرۋشىلاردىڭ وزدەرى حالىققا تابىناتىن بولادى. ەڭ جاقسى شارا وسى!
سويلەۋدى تالاپ ەتۋشىلەر جالاقتاپ، شۋىلداي كوتەردى قولدارىن. ءبارىنىڭ دە كوز قىرى اقىمەتقاندا ەكەندىگىن بايقادىم. ال، ول مەستىڭ ءوزى قاننان قاپەرسىز، وزىنە كەلەر-كەتەر ءسوز جوقتاي ورىندىعىنا شالقالاپ، ەكى بۇتىن ەكى جاققا تاستاپ، جاتىپ الىپتى. اقىرعى ءسوزىمدى ايقايلاپ ارەڭ ەستىردىم باسقارۋشىعا:
- مەنىڭ بۇل اشكەرەلەپ تۇرعانىم، بارلىق تابىنۋشى پەندەلەردىڭ ءبىر ءتۇرى عانا. ءوز ماڭدايىنا قۇلدىق تاڭبانى ءوزى باسىپ العان ەڭ سورلى بىرەۋى عانا. بۇل تابىنۋشى ءدال وسى زالدا ءوز ورتامىزدا وتىر. ماسەلەسىن الدىمەن ءوزى تەكسەرىپ، ءوزىن-ءوزى تۇزەتسىن! ەگەر شىندىعىنا كەلە الماسا، ءيا، تۇسىنە الماسا، پاكتىك كومەگىمىز بەن تۇسىنىگىمىز سونان سوڭ ايتىلادى! -دەپ توقتاتتىم.
اقىمەتقانعا قاراپ، كوپشىلىكتىڭ ءتۇسى بۇزىلا باستاپ ەدى. جيىن باسقارىپ وتىرعان مەكەمەمىزدىڭ كەڭسە باستىعى، باس حاتشى ءليجۋرىن، سويلەۋدى تالاپ ەتۋشىلەردىڭ ەشقايسىسىنا رۇقسات ەتپەي، ءوزى سويلەدى مۇنان سوڭ. بىرەۋدىڭ اتىن اتاپ سىنداماۋدى، قاتتى تيەتىن، ابىرويىن توگەتىن ءسوز شىعارماۋدى، بىرەۋگە ءتۇسىن بۇزىپ شۇقشيماي، «بيعابىل جولداسشا» جۋاس سويلەۋدى ەسكەرتتى. «ءوزىن-ءوزى سىنداۋشىلار بولسا، ءوز ىقتيارىمەن شىقسىن، وتكەندەگىدەي كۇرەسكە تارتۋ پوزيتسياسىن قولدانبايمىز» -دەي سالىپ، جيىن ۋاقىتىنىڭ بىتكەندىگىن جيريالادى.
كەشكە جاقىن مەنى شاقىرىپ الىپ، تىم «جۋاس» ەسكەرتتى ءوزى دە: «ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز باستان-اياق ورىنباسار باستىعىمىز اقىمەتقان جولداستىڭ ۇستىندە بولعانىن ءبارىمىز دە ءتۇسىنىپ وتىردىق. جاقسى سويلەپ، قونىمدى، جەتەرلىك تاربيە بەردىڭىز. ءوزى دە جاقسى اسەر العانىن ايتتى. مۇنان سوڭ ونىڭ ءوزىن-ءوزى تەكسەرۋى جونىندە قۋزاستىرماي-اق قويىڭىز. ول دا، ءسىز دە پارتيانىڭ جاقسى كادرلارى. بىرىڭىزگە-ءبىرىڭىز شابۋىلداي بەرسەڭىزدەر جاقسى ناتيجە بەرمەيدى. اسىرەسە، احىمەتقان جولداس پارتيانىڭ باسشىلىق قىزمەتتەگى جاقسى كادرى.
- پارتيانىڭ جاقسى كادرلارى ءبىرىن-ءبىرى سىنداماۋشى ما ەدى؟ -دەپ جىميا سۇرادىم مەن.
- سىندايدى، ارينە، سىندايتىنىن بىلەسىز عوي، بىراق، ماسەلەن، احىمەتقان جولداس، تەك پارتياعا عانا تابىنامىن دەيدى. سولاي بولۋ جاقسى عوي، ونى اشىق سىنداپ نە وندىرەرمىز!
- سوندا ءوزىنىڭ تابىنىپ جۇرگەن «پارتياسى» كىم؟ كىسى ءولتىرۋ شايكاسى رەتىندە اركىمدى جاڭساق كورسەتىپ، الجاستىرىپ جۇرگەن «پارتياسى» قاي جولداس ەكەن؟ وزىنەن انىقتاپ سۇرادىڭىز با وسىنى؟
- احا...حا...ھا...ا... سۇرادىق، سۇرادىق، ءبارىن دە سۇرادىق، ءوزى دە مويىندادى، بيعابىل جولداس! ال، وسىنى ەندى كوپشىلىكتىڭ الدىندا سويلەتۋدىڭ كىمگە پايدا، كىمگە زيان بولاتىندىعىن ويلانىڭىزشى! «ءوزىمدى پارتيا مانپاعاتى جولىندا قۇربان ەتۋگە ارقاشان دايىن تۇرامىن!» دەپ پارتياعا وتەردە بەرگەن انتى بار عوي! حا-حا-حا-ھا... ا... بۇل ناۋقان جونىنەدەگى جوعارىنىڭ جول-جورىعى وسىلاي عانا سىنداۋ. بۇل مىندەتىڭىزدى تولىق ورىندادىڭىز، جاقسى ەسكەرتتىڭىز، بولدى!
مەن قولىمدى ءبىر سىلتەپ تاستادىم دا، جونەلە بەردىم. ەرتەڭىندەگى ناۋقان جيىنىندا سويلەۋشىلەردىڭ كەشەگى ارىنىنان تاعى دا ايرىلىپ قالعاندىعى كورىندى. كەي «جولداس» نىسانامىزعا ارتقان قىلمىستارىن «كەمشىلىك» اتاپ، قويجورعا قوڭىرلارىن بۇلكىلدەتىپ قانا ءوتىپ جاتتى، احىمەتقان جاققا ءتىپتى باسار ەمەس. ءليجۋرىن ءبارىن دە ەمدەپ قويىپتى. ونىڭ ءوزنىڭ ەلپەك، ەركە بۇرالقىسىن قورعايتىندىعىنا سەنەتىن احىمەتقان «پۋ تىڭجاڭ دا»[3] بۇل ناۋقاندى الشايعاننان الشايىپ، قاتەردىڭ ءيىسىن دە سەزبەگەندەي قاپەرسىز وتكىزدى. ايتەۋىر، سول كارى قورازدىڭ سۇرى ءتاجىن وتكىر تۇمسىعىممەن العاشقى ساتتە ءبىر شوقىپ وتكەنىم عانا ساۋاپ بولعانىن سەزىندىم. بىرەر ايعا دەيىن موينىن ىشىنە تىعا جىميىپ، ماعان جۋاستاۋ قاراپ ءجۇردى.
ونىسىنىڭ مونتانسي ءجۇرىپ وراي كۇتۋ ەكەنىن قايدان بىلەيىن، قۇلاعىن جىمقىرا باستادى بىرەر ايدان سوڭ. شانحايدىڭ حۋپىڭ اتتى دارىندى اقىنى «جەكەگە تابىنۋعا قارسى تۇرۋ» ناۋقانىندا «تۇپ-تۋرا پارتياعا قارسى - ماۋجۋشيعا قارسى شاقشيىپ شىعا كەلىپتى» دەپ ەستىگەنبىز. كۇشتىگە شاقشيا قوياتىن ساۋ ادام بولماسا دا، شيقانعا ءتيىپ كەتەتىن شىندىق بولادى عوي. سودان وت الىپ «حۋپىڭعا قارسى تۇرۋ» دەيتىن تاعى ءبىر ناۋقان ىلە-شالا باستالىپ كەتىپتى. «جەكەگە تابىنۋعا قارسى» ناۋقاننىڭ اياقسىز توقتاي قالعانى، تابىندىرۋشىلاردىڭ وزدەرىنە تونەتىن زوبالاڭنان قورىققانى ەكەن دە، حۋپىڭ سياقتىلاردى تۇنشىقتىرىپ، قۇرتىپ جىبەرۋ ناۋقانى ەكەن. اقاڭنىڭ قۇلاعى بەكەر جىمىقتىرىلماپتى.
«حۋپىڭ» عانا ەمەس، «حۋپىڭ توبى»، «پارتياعا قارسى حۋپىڭ شايكاسى»، «حۋپىڭنىڭ كەرى توڭكەرىستىك ۇيىمى» اتالىپ، زورايا ءتۇستى. «بۇل ناۋقانىمىز، شىنتۋايتقا كەلگەندە بۋرجۋازيانىڭ كەرى توڭكەرىستىك شابۋىلىنا قارسى شابۋىل» دەپ بادىرايعاندا اقاڭنىڭ كوزى ماعان اقشيا بادىرايماسىن با.
سويتسە دە، ساۋاپتى ءىسىم قىلمىسقا اينالار ما ەكەن دەپ كۇماندانا قويمادىم. بۋرجۋازيانىڭ شابۋىلى بولسا، وعان قارسى مەن شاپپاي كىم شاپپاق. «بۋرجۋازيانىڭ كونفەت قاعازىنا ورالعان بومباسىنا» - بۋرجۋازيانىڭ جالبىزبالاپ كىرىپ العان جاعىمپاز سايقالدارىنا قارسى قۇلاعىمدى قايشىلاپ، مەن دە قۇرالدانا ءجۇردىم.
ءبىزدىڭ بۋرجۋازيانى وزگەرتۋ ساياساتىمىز - ىنتىماق، كۇرەس - ىنتىماق فورماسىندا. ال، حۋپىڭشىلار - بۋرجۋازيانىڭ پارتياعا قارسى ءتىسىن قايراپ شىققان باس وكىلى. سوندىقتان بۇلاردى ءبىز وسى ناۋقاندا قاتتى سىن تەزىنە الىپ تۇزەتەمىز. تۇزەلمەسە، ماسەلەنى باتىل كۇرەس جولىمەن شەشەمىز دەپ بەلگىلەندى بۇل ناۋقاننىڭ حاراكتەرى. العاشقى كۇنگى جيىنىمىزدا وسى مازمۇنعا قاراتا اركىم ءوز كوزقاراستارىن سويلەپ، پوزيتسيا ءبىلدىردى. «بۋرجۋازيانىڭ شابۋىلىنا قارسى» اۋىتقىماي باتىل كۇرەس جۇرگىزەتىندىكتەرى جونىندە قاتىسۋشىلار تۇگەل ۋاعدا بەرىپ ءوتتى. بۇل ۋاعدانى، ارينە، احىمەتقان ەكەۋىمىز دە مىقتاپ بەردىك.
- مەنىڭ بۇل رەتكى پىكىرىم بيعابىلدىڭ ۇستىندە، -دەپ ءبىر زەكىپ جىبەردى دە، قايتادان جۋاسىپ، سابازسي جالعاستىردى ءسوزىن. - الدىمەن سونى ەسكەرتىپ قويايىن، بيعابىل ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا جەكە وشتىك - قاستىق جوق. ءبىراز ءبىلىمى بار قىزمەتكەرىمىز بولعان سوڭ، تەڭ-تۇس قىزمەتتەستەرشە تاتۋ-ءتاتتى وتۋگە تىرىستىم. بىراق، پارتيالىق پرينتسيپ بويىنشا، جولداس بولماي، ارانداتۋشى، ارام پيعىلدى وقىمىستى بولعان سوڭ، شەكارامدى اجىراتۋعا تۋرا كەلدى. بۇل ازاماتتىڭ ءبىلىمى ءتۇپ تۇگەل بۋرجۋازيالىق ءبىلىم ەكەن. مۇنىڭ پارتياعا كىم جاقىن بولسا، سونىمەن جاۋلاساتىندىعى، ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن ايقىن كورسەتىپ بەرە الادى. ماسەلەن، وتكەن «جەكەگە تابىنۋعا قارسى» ارەكەتتە كىم ەكەنى بەلگىسىز، پارتيالى-ءپرينتسيپشىل ءبىر كادردى قانشالىق ۋلى تىلمەن شاققانىن كوردىڭىزدەر عوي!...
- كوردىك، كورگەنبىز، بىلەمىز! -دەدى ءبىر ۇيعىر جىگىت كۇلىپ جىبەرىپ، وشىكتىرىپ ايتاقتاي تۇسكەنى سەزىلدى. - تۇپ-تۋرا ءسىزدىڭ ۇستىڭىزدەن سويلەپ، ءسىزدى شاققان، ءسىزدى ماسقارالاعان!
- ەندەشە، سولاي-اق بولسىن، -دەپ ورشەلەنە ءتۇستى احىمەتقان. - حۋپىڭ دا سولاي شىققان. پارتيانى كىم قورعاسا، سوعان قارسى اتىلعان. ال، پارتيانى بيعابىل دا «كوزبەن ميدان ايرىلعان كەۋەك باس» دەپ، ... ايدىڭ... كۇنى... ءىنشى ساعاتتا، مەنىڭ ۇيىمدە، ءدال مەنىڭ الدىمدا ايتقان. جانە ءدال سول وتىرىستا «ماۋجۋشي كومپارتيادان باسقا ادام»، «كومپارتيا دەگەن ءبىر يدەيامەن بىرىككەن ەمەس، قۇراما» دەيدى. وسىلاي عوي، بيعابىل مىرزا! قانە، حۋپىڭنان باسقاشا وقىمىستى ەكەنىڭدى ەندى دالەلدەپ كورشى!... جولداستار، ءسوزدى ەندى وسى حۋپىڭنىڭ وزىنە بەرىپ كورەلىك. ءوزىن-ءوزى تەكسەرسىن، ماسەلەسىن تولىق تاپسىرسىن! بۇل، دەگەنمەن بۋىنى قاتپاعان جاس حۋپىڭ عوي، ءوزىن-ءوزى تەز تۇزەتىپ، بوگەلمەي قاتارىمىزعا قوسىلىپ كەتە الار! ءسوزىمدى وسى جاقسى ۇمىتپەن توقتاتا تۇرماقپىن. - دەدى دە قارنىن بىلق ەتكىزىپ وتىرا كەتتى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، ءبىر قۇلاققا ءار ايعاي. قاشقان دا قۇداي دەيدى، قۋعان دا قۇداي دەيدى. قاشقاندار قۇتقار دەپ تىلەسە، قۋعاندار جەتكىز دەپ تىلەيدى. دۇنيە ۋ-شۋ. ءبارىن ءبىر وزىنە تابىندىرۋ ءۇشىن قۇدەكەڭنىڭ ءوزى ادەيى وسىلاي قاراما-قرسى شۋلاتىپ قويعان با ەكەن دەپ ويلايمىن. ال، قاراما-قارسى، قىم-قيعاش مۇددەلەر مەن شىرما شاتۋ، شىتىرمان تىلەكتەر سول تابىندىرۋشىمىزدىڭ ميىن ءوز باس سۇيەگىنىڭ ىشىنە دە قويماي شاشىپ، قاسقىرعا ەت، قويعا ءشوپ ەتىپ جىبەرگەن بە ەكەن دەپ تە ويلايمىن. مادەني توڭكەرىسشى، قىپ-قىزىل قورعاۋشىم، ءبارىن دە ءوزىڭىز باسقارماساڭىز مىنا الەم مادەنيەت پەن سانادان جۇرداي بولىپ، قالىمىس شىڭىراۋىنا باتىپ كەتەر مە ەكەن!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] بورىك (ۇيعىرشا) - ۋما.
[2] دەمسومول (قىسقارتىلعان اتۋا) - دەموكراتيالىق جاستار وداعى.
[3] تىڭجاڭ (حانزۋشا) - مەڭگەرمە باستىعى. پۋتىڭجاڭ - ورىنباسار مەڭگەرمە باستىعى.
