1922-37 جىلدار ارالىعىندا شەتەل ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى شىعارمالارى ءتول تىلىمىزگە اۋدارىلىپ، سول كەزدەگى لاتىن الىپبيىمەن كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. وسىلايشا قازاق ساحاراسى تۇڭعىش رەت الەم جاۋھارمالارىمەن تانىسۋعا مۇمكىندىك الدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش قايراتكەرلەرى جاساعان اۋدارما ەڭبەكتەرى – ءبىر سوزگە سيار دۇنيە ەمەس. بۇل تۋراسىنداعى اڭگىمەگە كەلەسى سانىمىزدا كەڭىنەن توقتالاتىن بولامىز. بۇگىن نازارلارىڭىزعا بوكەيحانوۆتىڭ ايگىلى جازۋشى موپاسسوننان اۋدارعان اڭگىمەلەردى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.

---

جاراسىن الدىرعان انا

مەن پىرلەندە بولماعالى ون بەس جىلداي وتكەن ەدى. دوستىم سەربەل نەمىستەر تالقانداعان سارايىن جاڭعىرتىپ، تۇزەپ الىپتى. مەن مۇندا اڭ اۋلاي كەلدىم.

بۇل – مەنىڭ ولگەندەي سۇيگەن جەرىم. ءماجنۇننىڭ لايلىسىندەي كوڭىلدى ارباپ وزىنە تارتاتىن جەر. پەندە، شىركىن، اسىق جارىمەن قاۋىشقان جەرىن قالاي ۇمىتپايتىن بولسا، مەن دە شاتتىققا كەنەلگەن مىنا جەردە، بۇلاقتى تاۋدى، سارقىراعان وزەندى، بۇيرالانعان ورماندى ۇمىتپايمىن.

شومىلساق، قوڭىر سالقىن بۇلاعى بار، ماساتىداي جايناعان قۇراعى بار. بالىعى تايداي تۋلايتىن، باقاسى قويداي شۋلايتىن، شىرماۋىعى شوككەن تۇيەنى تاپتىرمايتىن، بالىعى كولگە جىلقى جاپتىرمايتىن جانعا ساقتاۋ بولعان جەر ەدى.

مەن الدىمدا جورتىپ كەلە جاتقان ەكى تازىما قاراپ، ەلگەزەك بالاداي ۇشىپ كەلەم. ءوز دەنەم وزىمە قاۋىرسىن قالامداي كورىنبەيدى. سەربەل دوستىم ءجۇز مەتردە جوڭىشقانى كەسە ءجۇرىپ كەلەدى. مەن سودىر ورمانىن اينالا بەردىم دە، قارسى الدىمداعى ءبىر قورانىڭ ويرانىن كوردىم. 1869 جىلى بۇل جەردە ادەمى ءۇي بولعان ەدى.

كوزىمە سول ەلەستەي كەتتى. ول كەزدە بۇل ءۇيدىڭ اينالاسى تولعان ورىكتىڭ اعاشى، قورا تولعان قىبىرلاعان تاۋىق ەدى.

قازىرگى كۇيى: توزعان بەيىتتەي ەلەۋسىز قالعان قورا، بۇزىلعان ءۇي، سورايعان باعانا. «بۇعان نە بولعان؟!» – دەپ ويلادىم.

مەن ءبىر كۇنى شارشاپ شالدىققاندا، وسى ءۇيدىڭ بايبىشەسى ماعان ايران بەرىپ، سۋسىنداتقان ەدى. سوندا سەربەل دوستىم بۇل ءۇي يەلەرىنىڭ كىم ەكەنىن بايانداپ بەرگەن ەدى.

اكەسى توقىمs كەپپەس، تۇندە جاتپاس بارىمتاشى بولىپتى.

جاندارمنىڭ قولىنان ولگەن. بالاسى تازىداي اش بەل، كەپكەن قايىڭداي مىقتى، قىرانداي ەر، ەلدە جوق مەرگەن اڭشى. ەسىمى – بەكتىر ەدى.

وسىلاردىڭ ءبارى ويىما ءتۇستى.

مەن سەربەلدى شاقىردىم. ول بۇتانىڭ سيراعىنداي ۇزىن اياعىمەن قۇلاشتاپ جانىما كەلدى.

– مىنا ءۇيدىڭ يەلەرىنە نە بولدى؟ – دەپ سۇرادىم.

سوندا سەربەل سويلەدى، سويلەگەندە ءبۇي دەدى:

ءىى

سوعىس باستالعاندا بەكتىردىڭ جاسى وتىز ۇشتە ەدى. ءوزى تىلەنىپ ۇرىسقا كەتتى. كارى شەشەسى جاپادان-جالعىز ۇيدە قالدى. كەمپىردىڭ كۇن كورەرلىگى بار دەپ، ونى ەسىركەگەن كورشى بولمايدى. كەمپىر اۋىلدان جىراق، ورمان شەتىندە جاپادان-جالعىز قالعانمەن، قورقۋدى بىلمەيدى.

ءوزى سىرىقتاي ۇزىن. دەنەسىندە كەسىپ الار ەتى جوق، ارىق. شاشىن ادامعا كورسەتپەيىن دەپ قارا ورامالمەن قىمتاپ الادى. كۇلكىنى بىلمەيدى. كەمپىردىڭ ءجۇزىن كورگەندە، ەزۋ جيىپ كۇلدىرەيىن دەپ تە ويلامايسىڭ.

قايعى مەن سارى ۋايىمعا ورانىپ جۇرەدى.

بەكتىردىڭ شەشەسى قار باسقان جامان ۇيىندە بۇرىنعىداي تۇرا بەردى. ەشقايدا شىقپايدى. ەت پەن نان الۋ ءۇشىن تاڭعى جەتىدە بازارعا عانا بارىپ كەلەدى. كىسىگە شاباتىن قاسقىر بار دەپ ەل ءىشى شۋلاپ جاتادى. وندايدا كەمپىر بالاسىنىڭ تەمىرى توت باسىپ كۇرەڭ تارتقان ەسكى مىلتىعىن ەڭكىش يىعىنا اسىپ الاتىن. الىستان قاراساڭ، ارىق ارۋاناداي ماڭ-ماڭ باسىپ سوقپاقتا اياڭداپ بارا جاتاتىن. قاراپ تۇرساڭ – ءبىر قىزىق.

ءبىر كۇنى اۋىلعا نەمىستەر كەلدى. ولار ەلدى جاۋلاعان سوڭ، اۋىل ىشىندە ماڭ-ماڭ باسقان تۇيەدەي ەركىن ءجۇردى.

باسشىسى ءوز اسكەرىن بايعا بايشا، كەدەيگە كەدەيشە تاراتىپ، ۇيلەرگە ورنالاستىردى. كەمپىردى باي دەپ ءتورت كىسى ەنشى بەردى.

الما بەت، ۇكى باس، كوك كوزدى ءتورت جىگىت. سوعىستىڭ ازابىن بيت شاققانداي كورمەگەن سايدىڭ تاسىنداي ءتورت ەركەك – كەمپىردىڭ قوناعى بولدى. كوپ جىلقىنىڭ قۇر اتىنداي، جەڭگەن جاۋدى زورلاپ-قيناۋ دا ويلارىندا جوق، قىرمىزى مىنەزدى ەكەن.

تورتەۋى قۇرداي جورعالاپ، قىزمەت قىلىپ كەمپىردىڭ جۇمىسىن دا، شىعىنىن دا ازايتتى. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرادى. ايازدا كەۋدەسىن جالاڭاشتاپ، قارداي اپپاق ەتىن بۇلاقتىڭ مۇزداي سۋىنا جۋادى. بۇلار جۋىنىپ جاتقاندا، كەمپىر ەرسىلى-قارسىلى سابىلىپ تاماق ءپىسىرىپ جۇرەدى. تورتەۋى ونان سوڭ اس ۇيدەگى اياق-تاباقتى جۋىپ، تازالايدى. ءۇيدى سىپىرادى، تەرەزەنى سۇرتەدى. قۇددى ءبىر شەشەسىنە قولعابىس ەتىپ جۇرگەن بالالارى سياقتى.

كەمپىردىڭ كۇندىز دە، تۇندە دە ويلاعانى – تازىداي اش بەل، نايزاداي تىك، قوي كوز، قوشقار تۇمسىق، قارا بۇيرا مۇرتتى – جالعىز ۇلى.

كەمپىر كۇندە قوناقتارىنان:

– فرانسۋزداردىڭ 23-قوسىنى قايدا ەكەن؟ بىلەسىڭدەر مە؟ مەنىڭ جالعىزىم سوندا ەدى، – دەپ سۇرايتىن.

قوناقتار:

– بىلمەدىك، اپا، – دەيتىن.

جىگىتتەر كەمپىردىڭ ءىشىن ورتەگەن وتتىڭ، مازاسىن العان ۋايىمنىڭ نە ەكەنىن بىلگەن سوڭ، ونى اينالا جۇگىرىپ، الدىنا ءتۇسىپ، ايتقانىن تاپجىلتپاي، ويلاعانىن ايتقىزباي تاۋىپ الپەشتەدى. كەمپىر دە ءوزىنىڭ ءتورت قوناعىن جاۋ دەمەدى، جاقسى كورەدى.

ءاسىلى، قارا بۇقارا كەكتى بىلمەيدى. سوعىستا كوپ ولەتىن، سوعىستىڭ بار شىعىنىن تولەيتىن، ىزعارىن ارقاسىنا ارتىپ الاتىن قارا بۇقارانىڭ ساياساتپەن ءىسى جوق.

اۋىلداعىلار كەمپىرىنىڭ قوناعىن ءسوز قىلعاندا:

– ءيا، بۇ تورتەۋى ۇياسىن تاپتى، – دەپ تامساناتىن.

ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ كەمپىر ۇيدە جالعىز قالدى. تۋرا ۇيىنە بەت الىپ كەلە جاتقان ءبىر ادامدى كوزى شالدى.

اربىردەن سوڭ تانىدى: بۇل اۋىل اراسىنا حات تاسۋشى ەكەن. ول ءبىر حاتتى سۋىرىپ كەمپىرگە بەردى. كەمپىر تىگىن تىككەندە كيەتىن كوزىلدىرىگىن قابىنان سۋىرىپ الىپ حاتتى وقىدى:

«قۇرمەتتى بەكتىردىڭ شەشەسى! بۇ حات سىزگە قايعىلى حاباردى جەتكىزەدى. بالاڭ بەكتىر كەشە ءولدى. زەڭبىرەك وعى ەكى ءبولىپ تاستادى. سوعىستا ەكەۋمىز ەگىز قوزىداي بىرگە ءجۇرىپ ەدىك. مەن ولگەندە دە قاسىندا بولدىم. «ولسەم، سو كۇنى شەشەمە ءبىلدىر» دەپ مەنەن وتىنگەن ەدى.

مەن قالتاسىنان ساعاتىن الدىم، سوعىس بىتكەن سوڭ سىزگە تاپسىرام.

دوستىق جۇزىندە سالەم بەردىم، 23-قوسىنىڭ ءىى دارە-جەدەگى اسكەرى – سەزەر ريبو».

حات جازىلعالى ءۇش جەتى ءوتىپتى.

كەمپىر جىلاي المادى. باسقا ۇرعان بالىقتاي ءموليىپ وتىرىپ قالدى. جانىنىڭ كۇيگەنىن، ءىشىنىڭ ورتەنگەنىن دە سەزبەدى. بەكتىرىم ولدىدەن باسقا تۇك ويلامادى. سول-اق ەكەن، ەكى كوزى مولدىرەپ جاسقا تولدى. قايعى ىشكە تولىپ اۋزىنان شىعىپ لىقسىپ توگىلدى.

ءبىر ويدان ءبىر وي قۇبىجىق دەمەكشى، ءبىرىن-ءبىرى قۋالاپ، كەمپىردىڭ كوڭىلىنە ءتۇرلى ويدى سۇيرەپ اكەلىپ جاتتى.

«مۇنان بىلاي تۇڭعىشىن باۋىرىنا باسىپ سۇيمەيدى!

جاندارلار بايىمدى، نەمىستەر ۇلىمدى ءولتىردى! وق بالامدى ەكى ءبولدى». كەمپىردىڭ الدىندا ادام كورمەگەن كورىنىس ەلەستەدى. باسى اينالىپ قۇلاپ قالا جازدادى.

– بالامنىڭ ءتانىن نە قىلدى ەكەن؟ ەڭ بولماسا قۇلىنىمنىڭ ءولى دەنەسىن دە قۇشا المادىم-اۋ! – دەپ زارلادى.

كەمپىر كەنەت تىستان داۋىس ەسىتتى. الگى ءتورت نەمىس جىگىتى ۇيىنە قاراي كەلە جاتىر ەكەن. كىرپىك قاققانشا كەمپىر كوزىن ءسۇرتىپ، حاتتى قالتاعا تىعىپ، سابىرلى كۇيىنە تۇسە قالدى. ءتورت جىگىتتى قارسى الدى.

جىگىتتەر دۋ كۇلىپ كەلەدى. الىپ كەلگەندەرى ءداۋ دە بولسا ۇرلاعان كوكشە قويان. جەلكەسىنەن جۇدىرىقپەن ۇرىپ ءولتىرىپتى. «ءتاتتى جەم تابىلدى»، – دەپ، كەمپىرگە ىمدايدى.

كەمپىر تاماق قىلۋعا كىرىستى. قوياندى سويۋعا كەلگەندە ەرلىكتەن ايىرىلدى ما، قالت تۇرىپ قالدى. وي ويلادى. ءالسىز قىبىرلاعان وسى قويانداي، وق ەكى بولگەن بالاسى كوزىنىڭ الدىندا ەلەستەدى. قوياننىڭ جىلى قانى، بەزگەك بولعانداي كەمپىردى توبە شاشىن تىك تۇرعىزىپ قالتىلداتتى.

كەمپىر ءتورت قوناعىمەن تاماققا وتىرسا دا، تۇك تاتپادى، ءدام جەۋگە مۇرشاسى كەلمەدى. جىگىتتەر جاڭا قونىستىڭ شالعىنىن ورعان تۇيەدەي، تاماقتى سوعىپ جاتىر. كەمپىردە ينەدەي ءىسى جوق. كەمپىر دە قاننەن كاپەرسىز ءۇن-ءتۇن جوق، قىدىرا قارايدى دا، بىردەڭە ويلايدى. جىگىتتەر مۇنى سەزبەيدى دە.

كەمپىر ءبىر ۋاقىتتا:

– ءبىز بىرگە تۇرعالى ايدان استى. مەن سەندەردىڭ اتتارىڭدى دا بىلمەيمىن، – دەدى.

جىگىتتەر كەمپىردىڭ سۇراعىن ازەر ءتۇسىنىپ، اتتارىن ايتىپ بەرىستى. كەمپىر بۇعان قاناعاتتانبادى. قاعازعا جازعىزدى. ولگەن كەزدە، ۇيلەرىنە نە مازمۇندا حات باراتىنىن جازدىردى. كوزىلدىرىكتى كيدى، تانىمايتىن قارىپپەن جازىلعان قاعازدى قاراپ، ۇلىنان كەلگەن قاراقاعازعا قوسىپ، قالتاسىنا تىقتى.

تاماق جەپ بولعان سوڭ كەمپىر:

– مەن سەندەرگە توسەك سالايىن، – دەدى.

كەمپىر جىگىتتەر جاتقان شاتىرعا ءشوپ تاسىدى. جىگىتتەر كەمپىردىڭ مۇنىسىنا تاڭىرقادى.

– جىلى جاتسىن دەپ جانىم اشىدى، – دەدى كەمپىر.

وعان قوسىلىپ جىگىتتەر دە ءشوپ تاسىدى. شاتىردى سابانمەن تولتىردى. شاتىردىڭ ءىشى ءتورت قابىرعاسى شوپپەن قالانعان جىپ-جىلى بولمەگە اينالدى.

تاماقتا وتىرعاندا ءبىر جىگىت:

– ءدام تاتپادىڭ، بۇ قالاي؟ – دەپ سۇرادى: كەمپىر:

– ءىشىم اۋىرىپ وتىر، – دەپ سىلتاۋ ايتتى.

سونان سوڭ، كەمپىر «جىلىنام»، – دەپ وت جاقتى.

نەمىستەر كۇندەگىسىن قىلىپ باسقىشپەن شاتىرعا شىقتى. شاتىردىڭ ەسىگى نەمىستەردىڭ ارتىنان جالپ ەتىپ جابىلعاندا، كەمپىر لىپ ەتىپ باسقىشتى الا قويدى. تىشقان اۋلاعان مىسىقتاي باسىپ، سىبدىرلاتپاي، دالاعا شىقتى.

سونان سوڭ جىگىتتەردىڭ قورىلداعان ۇنىنە قۇلاق ءتۇردى.

قالىڭ ۇيقىعا كەتتى-اۋ دەگەندە، ءبىر قۇشاق ءشوپتى الدى دا، وتتىققا تاستاي بەردى. ءشوپ جانعاندا، ەسىكتى قىمتاپ، دالاعا شىعىپ قاراپ تۇردى.

جاپ-جارىق ساۋلە بىرنەشە سەكونتتە بولمەنىڭ ءىشىن جارىق قىلدى. بولمە ءداۋ پەشتەي بولىپ قاينادى. جارىق ساۋلە تار تەرەزەدەن بۇلقىنا شىعىپ، اينالانى اعارتتى.

اربىردەن سوڭ شاتىر استىنان ادام ايتقىسىز داۋىس شىقتى. جىلاعان، زار يلەگەن ءۇن قۇلاقتى شوشىتتى.

بولمە ىشىندەگى شاتىرعا باراتىن ەسىك قۇلادى. وت قۇيىن بولىپ شىرمالىپ، اينالا سوعىپ شاتىر استىنا كىردى دە، سابان شاتىردى بۇزىپ جارىپ سىرتقا شىقتى. لاپىلداپ جانىپ اسپانعا قۇلاش ۇردى.

وت سىتىرلاپ جاندى. قۇلاعان ارقالىق پەن قابىرعانىڭ ءۇنى كۇرتىلدەپ ەستىلدى. شاتىر ورتاسىنا ءتۇستى. وتتىڭ تۇتىنىنەن بۇلت شىعىپ، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن شابىسىپ، بۋداق-بۋداق ۇشقىنعا اينالدى.

اپپاق دالا وتتىڭ ساۋلەسىنەن ۇشقىنداپ، جارقىراپ قان قۇيعان كۇمىس داستارقانداي قۇبىلدى.

الىستا شىركەۋ ءۇنى قوڭىراۋلاتىپ جاتىر.

كەمپىردىڭ قولىندا بالاسىنىڭ وقتاۋلى مىلتىعى.

جىگىتتەردىڭ بىرەۋى امان كەتپەسىن دەپ كۇزەتىپ، ءورت ويرانداعان ءۇيىنىڭ الدىندا تۇر.

نەمىستەر دە، اۋىلدىڭ ادامدارى دا جۇگىرىپ كەلىستى.

كەمپىر ءوز ىسىنە كوڭىلى تويعان ادامداي، ءبىر تۇبىرگە ءمىنىپ وتىردى. نەمىس كوماندىر كەمپىردەن:

– سەنىڭ قوناقتارىڭ قايدا؟ – دەپ سۇرادى.

كەمپىر شوق بولعان ءۇيدىڭ ويرانىنا قولىن سىلتەپ، قاننەن قاپەرسىز داۋىسپەن:

– مۇندا! – دەدى.

ەلدىڭ ءبارى كەمپىردى قاماپ قورشاعان. كوماندىر:

– ءۇي نەدەن ورتەندى؟ – دەدى. كەمپىر:

– مەن ورتەدىم، – دەپ جاۋاپ بەردى.

جۇرت مۇنداي جاۋاپ كۇتپەپ ەدى. «اقىلىنان اداستى» دەپ كەمپىرگە نانبادى. سوندا كەمپىر «بالاڭدى وق قاق ءبولدى» دەگەن حاتتان باستاپ، ۇيىمەن بىرگە ورتەنىپ كەتكەن جىگىتتەردىڭ سوڭعى ويبايىنا شەيىن ءبارىن ايتىپ بەردى.

ىستەگەن ءىسىن ءبىر زەرە قالدىرماي باياندادى.

سوسىن قالتاسىنان ەكى جاپىراق قاعازدى سۋىرىپ:

– مىناۋ بەكتىر ءولدى دەگەن حات، – دەدى. ەكىنشى قاعازدى كورسەتىپ:

– مىناۋ انا جىگىتتەردىڭ ەسىمى مەن ۇيلەرىنە جازعان حاتى، – دەدى.

ساربازداردىڭ باسشىسىنا قاعازدى ۇسىنىپ:

– ءسىز نە بولعانىن جازىڭىز، اكە-شەشەسى ءبىلسىن، – دەدى.

باسشى ءوز تىلىندە جارلىق بەردى. وزگە ساربازدار باس سالىپ كەمپىردى سۇتكە تيگەن مىسىقتاي جەلكەدەن الىپ، ورتەنىپ جاتقان ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا قاراي لاقتىردى.

كەمپىردەن جيىرما قادامداي الىستاپ، ون ەكى سارباز قازداي ءتىزىلىپ تۇرا قالدى. كەمپىردە قيمىل جوق: ءوزى ءبارىن سەزدى دە، اجالدى كۇتتى.

«ات!»، – دەگەن جارلىق ەستىلگەندە، مىلتىق داۋىسى شۇبالدى. كەمپىر گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى. قولىندا قىزىل قانعا بويالعان بالاسى بەكتىردىڭ حات تۇردى.

ءىىى

دوستىم سەربەل سوندا تۇرىپ:

– نەمىستەر كەك الۋمەن مەنىڭ دە سارايىمدى ويراندادى، – دەدى.

مەنىڭ جۇرەگىم قان جىلاپ كەتتى. ۇيمەن بىرگە ورتەنگەن ءتورت جىگىتتىڭ انالارىن ويلادىم. ولار ەندى كىمنەن كەك الادى؟! كەكشىل انانىڭ دا ءحالىن ويلادىم. «وق قادالسا دەنەڭنەن سۋىرارسىڭ، كەك قادالسا جۇرەككە نە قىلارسىڭ؟!» دەگەن. جالعىزىنان ايرىلىپ، ءۇمىتى سونگەن سوڭ، ول قايتىپ كۇن كەشپەك؟! بىراق قاندى كەكتىڭ بەرگەن قايىرىن كورمەدىم… قان بوپ قاتسا، جامانمەن بىرگە جاقسىنى دا جايراتادى. «قاندى كەكتىڭ سالماعى ءتورت ءۇيدى تۇگەل جالمايدى» دەگەن وسى.

اۋدارعان قىر بالاسى

اقساق كەمپىر

جاستاعى ءبىر كورگەنىڭ جۇرتقا قايتقان قوزىداي ويىڭا كەلەدى دە تۇرادى. اسىق ارۋدى العاشقى قۇشقان جەردەي ويىڭدى ەركەلەتىپ سيپايدى.

تالاي جاسقا كەلدىم. ەكى جاسىمنان ءبىزدىڭ ۇيدە جۇرگەن اقساق كەمپىر ەسىمنەن كەتپەيدى. تۇرسام دا، جالعىز قالسام دا، ويىمدى جايلايدى دا تۇرادى.

اقساق كەمپىر كورشى اۋىلدان كۇندە تاڭەرتەڭ بىزدىكىنە كەلەدى. ءۇيدى جينايدى، ىدىستى جۋادى، ارقان-ءجىپ ەسەدى.

ۇيدە جۇرگەن بويداق جىگىتتەردىڭ كيىمىن جامايدى، كىرىن جۋادى. قىس بولسىن، جاز كەلسىن، كۇندە قىلاتىن ادەتى وسى. اۋزى، باسى، بەتى ءبارىن قاپتاعان ءجۇن. جۇزىنە قاراساڭ: قارسى قاراعان كوك ەشكى سياقتى. سەلدىر دە سەلدىر، تۇبىرشىك كوك شاش شىقپاعان جۇزىندە ويماقتاي جەر جوق. مۇرىن دا، تاناۋ دا، يەك تە، بەت تە، ءبارىن كوك ساقال باسقان. كۇزەگەن كوك بايتالدىڭ كەرتپە قىلى ەكى قاسىندا اداسىپ بارىپ، توسكە شىعىپ قالعان مۇرت سىقىلدى. اقساق كەمپىردىڭ جۇرگەنى وزگە اقساقتىڭ تەربەلگەنىنە جاتپايدى. ىلديدا سۇرىنگەن ادامداي ساۋ اياعىنا قۇلايدى دا سۇڭگيدى. ءجۇرىسى داۋىلدا تەربەلىپ، بۇلقىنعان ءىلۋلى كىر سەكىلدى. جاۋلىعى جۇرگەندە شاپقان ەردىڭ تۋىنداي تەرىستىك بارىپ تۇستىككە، شىعىس بارىپ باتىسقا قايتادى.

كۇندە كەمپىر كەلىپ ىسىنە كىرىسكەندە، مەن دە جۇگىرىپ قاسىنا كەلەمىن. قىس بولسا قىمتاپ مەنى جانىنا الادى دا، شەشەمدەي-اق ەركەلەتەدى. مەن دە ونى انامنان ارتىق كورمەدىم. ساۋساقتارىمەن تۇلكىنى قاربالاعان قىرانداي سۋىلداپ جابۋ جامايدى، تەرى تىگەدى، شىلبىر ەسەدى.

اۋزىن ماعان بەرىپ، تالايدى ەرتەگى ەتىپ سويلەيدى.

سوندا شەشەم نە ايتادى؟

تاڭەرتەڭ كورشىنىڭ پۇشىق ىنگەنى ۇيىقتاپ جاتقان مايلىاياقتىڭ قۇيرىعىن باسىپ كەتتى. مايلىاياق قاڭق ەتىپ ىنگەندى قاۋىپ قالدى دەيدى.

ماعان وسى ءبىر وقيعا ۇلكەن ەرتەگى بولىپ سەزىلەدى.

اۋزىم اشىلىپ تىڭدايتىن ەدىم.

قويشى ىننەن جۇمىرتقا تاۋىپ الىپتى. ونى ىنگە قانداي قۇس تۋىپ كەتىپتى، اپىر-اي؟ قويشى جۇمىرتقانى ولجا ەتكەن سوڭ، بايعۇس قۇس زار قاعىپ بالاپانىن ىزدەپ ءجۇر-اۋ دەيتىن.

سول كەزدە مەنىڭ كوزىمە بالاسىن ىزدەپ جۇرگەن قۇس ەلەستەپ، ءار نارسەنى قيالداپ كەتەتىنمىن. بالاسى جوعالعان قۇس، ءسابيى جوعالعان اناداي كوكىرەگى قارس ايرىلىپ، وكىرىپ جىلاپ جاتقان شىعار دەپ ويلايتىنمىن.

جوعالىپ كەتكەن جولدىاياق ءوزى كەلدى دەيتىن.

جولدىاياق تۇندە اۋىلدى قايدان تاۋىپتى دەپ مەن تاڭداناتىنمىن.

اقساق شەشەم اياڭشىل اتتىڭ تىماقتى الشىسىنان تاستاعان اياڭىنداي سۋسىلداتىپ ءىسىن ىستەپ، وسىنداي اڭگىمەنى ىسىنە قوسارلاپ، جەلدىرىپ ايتا بەرەدى. شەشەم نەنى سويلەسە دە، ماعان تاۋداي كورىنەدى.

ءبىر كۇنى بالالارمەن سىرعاناق تەبە كەتىپ، ۇيگە قايتىپ كەلسەم، اقساق شەشەم سۇلاپ جاتىر. سول كەزدە كورگەنىم الىگە دەيىن كوز الدىمدا.

ۇيدە ەتبەتىنەن جىعىلعان، اياعىن سوزىپ جىبەرگەن. ءبىر قولىندا جاماپ وتىرعان مەنىڭ ىشكى كويلەگىم. قادالعان ينەسى سول كۇيىندە تۇر. ۇزىن، ساۋ اياعى جۇكاياقتىڭ استىنا كىرىپ كەتىپتى. كىر جاۋلىعى سىپىرىلىپ قاسىندا جاتىر.

قىبىراۋ باسقان قياقتاي قىلاڭ شاشى ءۇرپيىپ تۇر.

ويباي سالىپ شىرىلداپ، ۇيدەن شىعا جونەلدىم.

ۇلكەندەر جيىلىپ كەلدى. اقساق شەشەم ءولىپ قالعانىن سولاردىڭ سوزىنەن ءبىلدىم.

سونداعى قىسىلعانىم قالاممەن جازىپ، تىلمەن ايتىپ بوتەنگە جەتكىزۋگە كونبەيدى. جۇرەگىمە شوگىر كىرگەندەي بولدىم. جۇگىرىپ تىسقا شىعىپ، قورانىڭ قاراڭعى تۇكپىرىنە بارىپ، ىمىرتقا دەيىن جىلادىم. اكەم مەنى ىزدەپ تاۋىپ، ۇيگە اكەلدى. ۇيدە اكە-شەشەممەن سويلەسىپ وتاشى وتىر. ول اقساق شەشەمنىڭ نەدەن ولگەنىن سويلەيدى.

مەن تۇگىن دە ۇقپادىم. وتاشى دامگە قاراپ بىزدىكىندە قالدى.

وتاشىنىڭ سونداعى وتىرىپ سويلەگەنى تاسقا باسقان تاڭباداي ويىمدا قالىپتى:

– بەيشارا كەمپىر سورلىنىڭ ىشىندەگى ەڭ سورلىسى ەدى.

مەن وسى جەرگە كوشىپ كەلگەن كۇنى اياعىن سىندىرىپ اقساق بولدى.

سوندا جاسى ون جەتىدە ەدى. وسى كۇنى اقساق كەمپىردى سو قىزبەن كىم تەڭەيدى؟ اياعى قالاي سىنعانىن مەن عانا ءبىلۋشى ەدىم. بىراق جان بالاسىنا ءلام دەپ ايتپادىم.

مارقۇم ءولدى، ەندى سىرىن ايتا بەرسە دە بولاتىن شىعار.

«اۋىلدا قارت باي مولدا بار ەدى. انەش قىز مولدانىڭ ۇيىندە كيىم تىگىپ، ءۇيىنىڭ ءىشىن جيىسىپ قىزمەت قىلدى.

مولدانىڭ تۋىسقانى بولىپ كەلەتىن ءبىر جاس جىگىت تە وسى ۇيدە تۇرىپ جاتتى. جىگىت ەسىمى بوزداق ەدى. ءوزى سىمباتتى.

اۋىلداعى ايەلدەر قانشا تەلمىرسە دە، جىگىت ءبىر دە ءبىرىن كوزىنە ىلمەدى. انەشتى تاڭداپ الىپ عاشىق بولادى. قولى جەتپەسكە قولى جەتىپ انەش تە جىگىتتى سۇيەدى. ءبىر كۇنى ىمىرتتا ەكى اسىق ءبىر شاتىردا قوسىلادى.

سول-اق ەكەن، مولدا-ەكەم شاتىرعا باراتىن باسقىشتىڭ ەسىگىنە كەلىپ:

بوزداق بالا، سەن مۇندا نە قىلىپ ءجۇرسىڭ؟ – دەپ سۇرادى.

ەسىنەن اداسقان بوزداق:

– دەم الايىن دەپ ەدىم، – دەدى.

شاتىر ۇلكەن، ءىشى قاراڭعى. بوزداق ىرگەدەگى تۇكپىرگە قىزدى يتەرمەلەپ:

– بار دا جاسىرىن، ايتپەسە مەن ءولدىم، – دەدى.

مولدا سىبىردى ەستىپ:

– سەن جالعىز ەمەسسىڭ عوي؟! – دەپ سۇرادى.

– جوق، مولدا-ەكە، مەن جاپادان-جالعىزبىن، – دەدى جىگىت.

– ءاي قايدام، بىرەۋمەن سويلەسكەندەي بولدىڭ عوي، – دەدى مولدا كۇدىكتەنىپ.

– انت ەتەيىن جالعىزبىن، – دەدى بوزداقتىڭ داۋسى دىرىلدەپ.

– بويداقتىڭ اقىلى جوق دەگەن. ساعان سەنبەيمىن.

قازىر ۇيدەن شام اكەلىپ، ءوزىم تەكسەرەيىن، – دەپ مولدا ۇيىنە قاراي اياڭدادى.

مۇنى ەستىگەندە بوزداقتىڭ جانى قالمادى. قويانشا قالتىراپ قىزعا:

– ەكەۋمىزدى ۇستاسا، مەن ءولدىم! مەنى قۇتارا گور. تەزىرەك مىنا جەردەن قالاي دا قاشىپ جاسىرىن، – دەپ جىلادى.

مولدا-ەكەڭ دە جىلدام ەكەن. شامدى ۇستاپ تەز قايتىپ كەلدى. ەسىكتى سىقىرلاتىپ اشا باستادى. انەش جۇگىرىپ شاتىردىڭ تىسقا قاراعان ەسىگىنەن شىعىپ، قورانىڭ توبەسىنە ءمىندى. بوزداققا قاراپ سىبىرلاپ:

– مولدا كەتكەن سوڭ مەنى تىستان ساتى قويىپ ءتۇسىرىپ ال! – دەدى. ءسويتتى دە ەسىكتى جاۋىپ، قاراسىن باتىردى.

مولدا تۇك تە تاپپاي، قايران قالىپ ۇيىنە قايتادى.

ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتان سوڭ بوزداق كەلىپ، نە بولعانىن ماعان ايتتى. ەكەۋمىز شاتىردان قىزدى ءتۇسىرىپ الايىق دەپ قوراعا جەتسەك، قىز قيمىلسىز جەردە جاتىر. شاتىرعا مىنگەن ساتتە اياعى تايىپ، جەرگە جىعىلىپتى. قىرسىق شالعاندا سول ءتۇنى جاڭبىر قۇيىپ تۇرعان ەدى. بايعۇستىڭ جانى ءسىرى ەكەن. اياعى ءۇش جەردەن سىنسا دا، «مولدا ەستىپ قويادى، جىگىتكە وبال بولادى» دەپ، ءۇنىن شىعارماي شىداپ جاتىپتى. ول سورلىنى كوتەرىپ مەن ۇيىمە الىپ كەلدىم.

بوزداق قالتىراپ قورىققان كۇيى جانىنا جولامادى. ىلەسىپ تە بىرگە كەلمەدى. ءوزى بوزكەمىك بىرەۋ ەكەن. سىنىقتىڭ سۇيەگى تەرىنى تەسىپ، تىكەندەي شىعىپ تۇر.

قىز تاس بولىپ بەكىپ العان. تىرس ەتىپ دىبىس شىعارىپ ۇندەمەيدى دە، اۋىرعانىن دا بىلدىرمەيدى. «مەنى مىقتادى، مىقتادى» دەپ قانا قويادى.

انەشتىڭ اكە-شەشەسىن شاقىرتىپ، «اربانى الىپ قاشقان ات سىندىرىپ كەتتى»، – دەپ ولارعا وتىرىكتى سوقتىم. «بۇل مەنىڭ ەسىگىمنىڭ الدىندا عانا بولدى، ءوز كوزىممەن كوردىم»، – دەپ الدادىم.

ماعان نانىستى. اربا مەن اتتى كوپكە دەيىن ىزدەستى.

انەشتىڭ اڭگىمەسى وسى. بۇل اقجۇنىس، بايان سۇلۋ سەكىلدى ايەلدىڭ توبىنان شىققان سۇلۋ ەدى عوي. انەش بوزداقتان باسقا جىگىتكە اسىق بولعان جوق. بايعۇس قىزدىڭ جىگىت اتاۋلىدان كوڭىلى قالدى ما، بىلمەدىم. ودان سوڭ جىگىتكە قارامادى. پاكتىگى بويىندا ءولىپ كەتتى. مۇنان سورلى كىم بولادى؟!

انەش قارتايعان سوڭ «اقساق كەمپىر» دەگەن ات الدى. كىم ەكەنىن بىلەتىن ماعان جىلقى دا بەدەۋ، قۇس تا قىران، ايەل دە قول جەتپەيتىن ارۋ ەدى. انەشتىڭ تىرىسىندە بۇل سىردى كىسى بالاسىنا ايتۋعا ءتىلىم بايلاندى».

وتاشى وسىنى ايتىپ توقتادى. اكەم ءبىر-ەكى اۋىز ءسوز سويلەدى دە، شەشەم جىلادى. جۇگىنىپ وتىرىپ مەن دە جىلاي بەردىم. ەسىكتەن اۋىر نارسە كوتەرگەن كىسىلەردىڭ ءدۇبىرى ەستىلەدى. قاراسام جۇرت اقساق شەشەمدى مازارعا الىپ بارادى ەكەن.

اۋدارعان قىر بالاسى

Abai.kz