ادام – قوعامىنىڭ ايناسى، ءوز زامانىنىڭ تۋىندىسى. جەر بەتىندە ادامزات بالاسى پايدا بولعالى سان مىڭداعان عاسىرلار ءوتتى. ءار عاسىردىڭ ءوز تاريحى، تاريحىن جاساۋشى تۇلعاسى بولدى. ونداي تۇلعالاردىڭ وركەنيەت پەن مادەنيەتتىڭ ءار سالاسىندا وزىندىك ءىزى قالعان. ءتىپتى، ءار زاماننىڭ ءوز تۇلعاسى بار دەسەك ارتىق ايتپايمىز. زامانىنىڭ تۇلعاسى بولا بىلگەندەر تۋرالى ايتقاندا، قازاقا حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى جانىبەك پەن كەرەيدى، قاسىم، ەسىم، تاۋكە، ابىلاي حانداردى، بۇقار، اتامبەردى جىراۋلاردى، ابايدى ەسكە الامىز. بەرتىن كەلە قازاق عىلىمىن اسقاقتاتقان قانىش ساتباەۆتارداي الىپتاردى اۋزىمىزدى تولتىرىپ اتايمىز. قازىرگى زاماننىڭ تۇلعالارى كىمدەر؟ قوعام قايراتكەرلەرى كوپ-اق. ال بىرەگەيى ساناۋلى. قازاق ەلى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ، جەكە مەملەكەت بولىپ قۇرىلعان تۇستان باستاۋ الساق، قوعام، مەملەكەت دەڭگەيىندە، ادەبيەت ساحناسىندا وزىندىك بيىك بولمىسى بار شەرحان مۇرتازانى ەلدىڭ ازاماتى دەپ ايتا الامىز. ونىڭ تاعدىرى، قىزمەتى تۋرالى كوپ تولعانۋعا بولادى. اسىرەسە، ابايداي الىپتىڭ «قارا سوزدەرى» دەڭگەيىنە كوتەرىلە بىلگەن «ءبىر كەم دۇنيە» فيلوسوفيالىق شىعارماسىنىڭ ءار بولىگى ءبىر اۋقىمدى تاقىرىپتىڭ وزەگى ەكەنى انىق.  

اباي - قازاق جازبا ادەبيەتىنىڭ، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ بيىك شىڭىنا شىققان عۇلاما. ونى ءومىر، قورشاعان دۇنيە، تابيعات، بولمىس سىرى، ولاردىڭ زاڭدىلىقتارى كوپ تولعاندىرىپ، دۇنيە سىرىنا بويلاپ، ءوزىن مازالاعان ساۋالدارعا جاۋاپ تابۋعا تىرىسقان. مەن كىممىن؟ ادام ءومىرىنىنىڭ تۇپكى ءمانى نەدە؟ ادامنىڭ يمانى، حايۋاننان ارتىقشىلىعى تۋرالى، جان مەن ءتاننىڭ ايىرماسى، جان ازىعى تۋرالى تەرەڭىنەن بويلاپ، قالام تارتتى. اباي اركىمدى دە تولعاندىراتىن تەرەڭ سىرلى سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەي وتىرىپ، قازاق دالاسىنا پالساپالىق ماعىناسى تەرەڭ شىعارمالاردى قالدىردى. وندا ادام بالاسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ماقساتىن، سول مۇراتىنا جەتۋ جولىن، الەمدەگى بولمىستىڭ ءمانى مەن وزىندىك ىشكى بايلانىستى، جالپى زاڭدىلىقتارىن ايقىندادى. كەمەلدەنۋ، جەتىلۋ – ادام ءومىرىنىڭ ماقساتى ەكەنىن ايتتى. ول – رۋحاني جەتىلۋ، ياعني جاندى جەتىلدىرۋ دەپ كورسەتتى. مۇنى اباي اتاقتى كوركەمدىك، الەۋمەتتىك-گۋمانيستىك جانە دىنگە كوزقاراستارى تەرەڭ بىلىنگەن ەڭبەگى «قارا سوزدەرى» ارقىلى جەتكىزە ءبىلدى. ابايدىڭ قارا سوزدەرى (عاقليا) - ۇلى اقىننىڭ ءسوز ونەرىندەگى كوركەمدىك كۋاتىن، فيلوسوفياسىنداعى دانالىق دۇنيەتانىمىن دارالاپ كورسەتەتىن كلاسسيكالىق ستيلدە جازىلعان پروزالىق شىعارماسى. جالپى سانى قىرىق بەس بولەك شىعارمادان تۇراتىن ابايدىڭ كارا سوزدەرى تاقىرىبى جاعىنان ءبىر باعىتتا جازىلماعان، ءار الۋان. جازىلۋ كولەمى دە شاعىن، مازمۇنى جاعىنان وزگەشە اۋقىمدى شىعارمالار. ابايدىڭ كارا سوزدەرى سونداي-اق جالپى ادامزات بالاسىنا ورتاق اسىل سوزگە اينالدى. ابايدىڭ قارا سوزدەرىنەن كەيىن مۇنداي فيلوسوفيالىق مازمۇنداعى ۇقساستىعى بار، قازاق حالقىندا كەڭىنەن تانىلىپ، قازاقتىڭ سوزىنە اينالعان شەرحان مۇرتازانىڭ «ءبىر كەم دۇنيەسى». قازاقتىڭ ساناسىن، جانىن وياتۋعا باعىتتالعان بۇل شىعارما اراعا عاسىر سالىپ، قازاق فيلوسوفياسىنىڭ جاڭاشا ادەبي ۇلگىسىن جاڭارتتى.

ادەبيەت تە، فيلوسوفيالىق تۇجىرىم دا، تاريح تا ادامنىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىمەن جازىلادى. ءار ادام ءوز بولمىسىنا قاراي دۇنيەنى تانىپ، قابىلدايدى. اباي دا، شەرحان دا ءوز ۇلتىنىڭ ادال پەرزەنتتەرى. تەگى تۇعىرلى ەلدىڭ ازاماتتارى بولدى. ادىلدىك ءۇشىن، ادامگەرشىلىك ءۇشىن عۇمىر كەشتى.

اۋمالى-توكپەلى زاماندا ەل تاعدىرى جايىندا قولىنا قالام ۇستاپ، قانشا بەينەتتى ەڭبەك ەتسە دە شارشاماي، كەرىسىنشە تۋعان ەلى، قازاق ۇلتى الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزى ەكى تۇلعانىڭ دا بويىن جىگەرلەندىرىپ، كۇش بەرگەن. سونىڭ مازمۇندىق ۇندەستىگى اباي مەن شەرحاننىڭ وي-تولعامدىق شىعارمالارىنان كورىنىس تاپتى.

2008-2010 جىلدارى جارىق كورگەن شەرحان مۇرتازانىڭ «ءبىر كەم دۇنيەسىندەگى» ايتارىن قىسقا دا نۇسقا ءتۇيىپ، تۇجىرىمداپ ايتۋ، جالپىلىققا بوي الدىرماي، ناقتىلىققا يەك ارتۋ، دالەلدى  مىسالدارعا جۇگىنۋ، كەي تۇستاردا ءوز پىكىرىن، كوزقاراسى مەن كوڭىل-كۇيىن تانىتىپ وتىرۋى قالامگەر جەتىستىگى.

«ءبىر كەم دۇنيەدەن» ابىزعا اينالعان قايراتكەردىڭ  وكىنىشى  باسىم، ارمانى كوپ ەكەنىن اڭعارامىز. ارمانسىز ءومىر جوق. ال وكىنىش؟ قالامگەردىڭ وزەگىن ورتەگەن  جەكە باستىڭ، ءۇي اراسىنىڭ سىپسىڭى ەمەس، حالىقتىڭ، ەلدىڭ، ۇلتتىڭ باسىنداعى كەلەڭسىزدىكتەر.

ۇلتى ءۇشىن تولعانىپ، ەلى ءۇشىن الاڭداۋ شەرحان مۇرتازا قانىنا سىڭگەن قاستەرلى قاسيەت.  شىعارمانىڭ ءاربىر قايىرىمىن «ءبىر كەم دۇنيە...»، «ورنى تولماس وراسان وبال دۇنيە...»، «يمانسىز جاۋىز زامان، زالىم دۇنيە» دەپ تولعانا اياقتالىپ جاتۋى دا وسىدان بولار. بۇل تۇيىندەمە  جالپى كىتاپتىڭ كومپوزيتسيالىق تۇتاستىعىن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعانى انىق. بىردەن بايقالار مازمۇن تەرەڭدىگى مەن وسى ءبىر جيناقىلىق، اسەرلى تىلمەن قىسقا قايىرىپ، ءدوپ ايتۋ وسى ويتولعاۋدىڭ وقىرمان سۇيسىنەر  ەرەكشەلىگى.

بۇل تۋرالى ادەبيەتشى، عالىم س.قۇلباراقوۆ «عيبراتتى عۇمىردىڭ تولعامدارى» اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «ءبىر كەم دۇنيە...» اتام قازاقتىڭ مىنا جالعاننىڭ جەكە پەندە ءۇشىن قاس قاعىمداي وتكىنشىلىگىنە، ال جاراتقان يە اللاتاعالانىڭ، ونىڭ جاراتقان تابيعاتتىڭ، جەر-انا بەسىكتىڭ، ۋاقىتتىڭ ماڭگىلىگىنە قاراپ ايتقان عاجايىپ ءماندى ءسوزى بولسا كەرەك دەيمىن. بۇگىنگى تىلمەن ورنەكتەسەك، فيلوسوفيالىق كاتەگوريا، دانىشپاندىق ولشەم بولسا كەرەك دەپ شامالايمىن...».

ادام دۇنيە ەسىگىن اشقالى «قاجەت» دەگەن سوزبەن عۇمىر كەشەدى. بىراق اركىمنىڭ «قاجەتى» ءارتۇرلى. قازىرگە زاماننىڭ «قاجەتى» تويىمسىز، اشكوز دۇنيەگە اينالعانىن، ونىڭ ءوزى تۇككە تۇرعىسىز ەكەنىن شەرحان ءبىر عانا ءامىر تەمىر تۋرالى مىسالىمەن كەلتىرىپتى. «جارتى دۇنيەنى جاۋلاعان ءامىر تەمىردىڭ ءوزى مەيىرىمگە مۇقتاج. ءبىر كەم دۇنيە...» - دەيدى اۆتور. شىن مانىندە زاتتىق قۇنىلىقتار، تاق، اتاق، داڭق، بارلىعى دا ادامدىق مەيىرىم، ادامگەرشىلىك، يمان الدىندا تۇككە تۇرعىسىز. ءتىپتى، الەۋمەتتىك جەلىگە جاريالاعان شەرحاننىڭ بۇل شىعارماسىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ حالىق ىقىلاسىنا بولەنگەن اڭگىمەسى دە وسى ءامىر تەمىر تۋراسىندا ەدى. بۇدان بارشا جەر باسىپ جۇرگەن ادامزات بالاسى ءالى دە مەيىرىمگە، يمانعا مۇتاج ەكەنىن اڭعارامىز.

قالامگەر ويىنا ورالعان وكىنىشتەردىڭ ءبىرىن سەن بۇرىنان بىلەر بولساڭ، ەندى ءبىرىن ءتىپتى بىلمەيتىن بولىپ شىعاسىڭ. وسى كەزدە ويپىرماي  «ءبىر كەم دۇنيەنى»  ەستى ۇرپاق وكىلدەرى قولىنا الىپ جەتە تۇسىنە وقىپ، تەرەڭنەن ويلانىپ، ارىدەن تولعانىپ، اعا ۇرپاق ايتقان، اعا بۋىن تولعانعان وسى ءبىر ورنى تولماس وكىنىشتەردىڭ تۇزەلۋىنە قاجىماي، تالماي ەش ايانباي قىزمەت ەتەر مە ەكەن دەگەن ويعا قالاسىڭ. ش.مۇرتازانىڭ وسى ەڭبەكتى جازۋداعى الدىنا قويعان ماقساتىنىڭ ءوزى – بولاشاق جاستارعا وي سالۋ، تاريحتا وتكەن كەلەڭسىزدىكتەردەن اۋلاق بولۋعا  ۇگىتتەۋ. حالقىمىزعا ءتان جايباسارلىقپەن قامسىزدىققا سالىپ «قاناتى ءبۇتىن سۇڭقار جوق، تۇياعى ءبۇتىن تۇلپار جوق، ورنى بار وڭالار» دەپ ءبىرىمىزدى-ءبىرىمىز ارقاعا قاعىپ جۇباتىپ، قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن كەڭدىگىنە سالىپ، تۇبىندە ءبىر جوندەلەر دەپ وتىرعان مىنا بىزگە دەگەن ويقوزعاۋ. بايقاپ باقساڭىز، شەرحان مۇرتازانىڭ  تاباندى دا، قۋاتتى وي-تولعامدارى وسىعان جەتەلەيدى.

شەرحان مۇرتازانىڭ «ءبىر كەم دۇنيەسى...» ارمان مەن ساعىنىشقا تولى، اسىل اعالارىمەن جۇزدەسكەن وتكەن كۇندەرىن ساعىنا ەسكە الىپ، قىسقا قايىرىممەن الدىڭعى بۋىن اعالاردىڭ جارقىن بەينەسىن كوز الدىنا سۋرەتتەپ بەرەدى. قازاق دەگەن حالىق ءۇشىن اۋىر بولعان، قان قاقساتقان كەشەگى زاماننىڭ قايعى مۇڭىن بولاشاق جاس ۇرپاق جادىنان شىعارماي ەستە ۇستاسىن، ۇمىتپاسىن، ۇلتىما ۇلگى، ساباق بولسىن دەپ زارىن ايتادى. ءولىم جۇتقان اسىل تۇلعالارىن ىزدەيدى، دۇعا وقىپ، ەڭ سوڭىندا باس يەتىن ورىندى دا قيماعان  توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قانىپەزەر ساياساتىنا كۇيىنەدى. «ءبىر كەم دۇنيەنى» قولعا العان كەز-كەلگەن وقىرمان مىنا ءومىردىڭ  سونشالىقتى اۋمالى-توكپەلىلىگىن جان دۇنيەسىمەن سەزىنىپ، تەرەڭ ۇعىنادى. ەڭ باستىسى - تاۋەلسىزدىككە  قول جەتكىزگەن بۇگىنگى قازاق ەلىنىڭ، ۇلانعايىر جەرىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتاردىڭ مويىنىنا ارتقان باتپان-باتپان، اۋىر اماناتىن ۇعىناسىڭ.

«جەتپىستەن استىم، ەندى دەپۋتات بولمايمىن» دەگەن ش.مۇرتازا: «... مەنىڭ جۇمىسىم -  جالعىزدىڭ جۇمىسى. قارۋىم – قالام. ءورىسىم - قاعاز»،- دەپ  ءوزىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى  حال-احۋالىنان حابار بەردى. تاۋەلسىزدىك العان قازاقستان جەرىنىڭ يەسىمىز دەگەن قازاقتىڭ كەلەڭسىز، شەشىلمەگەن ماسەلەسى قىرۋار ەكەندىگىن كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ ول  ءبىر كۇنىن ويسىز، ءبىر ءتۇنىن ۇيقىسىز تىنىش وتكىزۋى مۇمكىن ەمەس. ساناڭنىڭ تۇكپىرىنەن ورىن العان وي ىشتە ولمەۋى قاجەت. سول ويدىڭ جەمىسى دە وسى «ءبىر كەم دۇنيە».

شەرحان ءوزىنىڭ «ءبىر كەم دۇنيەسى» تۋراسىندا بىلاي دەيدى: «سەن كەشە «ءبىر تاڭ دۇنيە» دەگەندى ايتىپ قالدىڭ. ويلاناتىن-اق نارسە. مەنىڭ «ءبىر كەم دۇنيەم» جالپى فيلوسوفيالىق تولعامدار عوي. سويتسە دە مەن فيلوسوف ەمەسپىن. بىراق، فيلوسوف حالىقتىڭ ۇلىمىن... پايىمداپ قاراساڭ قازاق حالقى كىم دەگەندە: «فيلوسوف!» - دەۋ كەرەك. فيلوسوفيا ءبىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىز...».

شىن مانىندە، شەرحان بۇل شىعارمادا وتكەن تاريحتىڭ وكىنىشىن، تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بوي الدىرعان قاتەلىكتەردى، قوردالانىپ كەلە جاتقان ماسەلەلەر مەن ۇلتتىق مۇددەنى، رۋحاني بولمىستى كوتەرۋ ماسەلەلەرى، اسىرەسە، انا ءتىلى تۋرالى كوپ وي تولعاپتى. بۇل وي تولعاۋلار ءبىر كۇننىڭ تۋىندىسى ەمەس ەكەنى انىق. تالاي جىلعى تاۋقىمەتتىڭ جانعا باتقان جۇگى. شەرحاننىڭ قويىن داپتەرى كوپ بولعان ەكەن. سونىڭ بەر-ەكەۋى كوزىمە ءتۇستى. 1987-1992 جىلعى جازبالارىندا كورگەن-بىلگەنىن، ول بويىنشا قورىتقان ويىن سوندا جازىپ قويعان. كەيبىر تاقىرىپ ەتىپ جازعاندارىن وسى «ءبىر كەم دۇنيەدەن» دە وقىدىم. ودان تۇيەتىنىمىز، بۇل دا شەرحاننىڭ ءومىر يىرىمدەرىن قورىتىندىلاۋى، ابايدىڭ قارا ءسوزى سىندى ۇرپاققا جازعان اماناتى، وسيەتى.

نازىم قوجامجاروۆا،

شەرحان مۇرتازا اتىنداعى
رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنىڭ
ءبولىم مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz