سەرىك ەرعالي. توعىز ات
(اڭىز-اڭگىمە)
بۇل اڭىزدىڭ جەلىسىنە جالپىتۇركىلىك تاريحي تانىمدار مەن «توعىزقۇمالاق» ويىنى ارقاۋ ەتىلدى.
ەستە جوق ەسكى زاماندا اقوردا مەن كوكوردا اتالعان تۋىستاس ەكى مەملەكەت بولىپتى. ەكى ەلدىڭ حالقى ءتىلى جاعىنان دا، ءداستۇرى مەن ءومىر سالتى جاعىنان دا وتە جاقىن ەكەن. بىراق ەكى حاندىق اراسىندا داۋ ىلعي دا تۋىپ، ارازداستىق ءجيى ورىن الىپتى.
ەكى حالىقتىڭ دا رۋحاني اتاسى سانالعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي اقبي مەن كوكبي ەسىمدى ابىزدارى بار ەدى. ولارعا ەكى ەلدىڭ حالقى ابدەن شەگىنە جەتكەن جاعدايدا، حاندارىن دا تىڭداماي، بيلىك ايتتىرىپ، تورەلىك ورناتۋعا جۇگىنەدى ەكەن.
ءبىر كۇنى اقوردا-كوكوردا اراسىندا كەزەكتى رەت جاعداي ۋشىعىپ، باۋىرلاس حالىقتاردىڭ سوعىسى تاعى تۇتاناتىنداي اقۋال ورناپتى.ءتىپتى، بۇل جولى ەكى وردانىڭ ءبىرى قۇلاپ، ءبىرىن-ءبىرى الاپات قىرعىنعا ۇشىراتۋ قاتەرى ءتونىپ، ساياسي جيىنداردىڭ ارتى اسكەري دايىندىققا ۇلاسىپتى.
الدىن الا بۇل جاعدايدى كورەگەندىكپەن ءبىلىپ وتىرعان اقبي مەن كوكبي قوس ابىز ءوزارا كۇندە كەلىسىپ، بەيبىت كۇندى ورناتۋعا باس قاتىرۋمەن بولىپتى. بىراق ابدەن قارتايعان، بۇرىنعىداي قۋاتى مەن قايراتتارى جوق، حالىقتارى تىڭداۋدان قالا باستاعان قوس قاريا وزدەرىنىڭ ەكى ەلگە بيلىك ايتىپ، ارازدىققا ارالاسۋ مۇمكىندىگىنىڭ ازايعانىنا نالىپ، ەكەۋى قول ۇستاسىپ، دالا كەزىپ كەتەدى.
(اڭىز-اڭگىمە)
بۇل اڭىزدىڭ جەلىسىنە جالپىتۇركىلىك تاريحي تانىمدار مەن «توعىزقۇمالاق» ويىنى ارقاۋ ەتىلدى.
ەستە جوق ەسكى زاماندا اقوردا مەن كوكوردا اتالعان تۋىستاس ەكى مەملەكەت بولىپتى. ەكى ەلدىڭ حالقى ءتىلى جاعىنان دا، ءداستۇرى مەن ءومىر سالتى جاعىنان دا وتە جاقىن ەكەن. بىراق ەكى حاندىق اراسىندا داۋ ىلعي دا تۋىپ، ارازداستىق ءجيى ورىن الىپتى.
ەكى حالىقتىڭ دا رۋحاني اتاسى سانالعان ەگىزدىڭ سىڭارىنداي اقبي مەن كوكبي ەسىمدى ابىزدارى بار ەدى. ولارعا ەكى ەلدىڭ حالقى ابدەن شەگىنە جەتكەن جاعدايدا، حاندارىن دا تىڭداماي، بيلىك ايتتىرىپ، تورەلىك ورناتۋعا جۇگىنەدى ەكەن.
ءبىر كۇنى اقوردا-كوكوردا اراسىندا كەزەكتى رەت جاعداي ۋشىعىپ، باۋىرلاس حالىقتاردىڭ سوعىسى تاعى تۇتاناتىنداي اقۋال ورناپتى.ءتىپتى، بۇل جولى ەكى وردانىڭ ءبىرى قۇلاپ، ءبىرىن-ءبىرى الاپات قىرعىنعا ۇشىراتۋ قاتەرى ءتونىپ، ساياسي جيىنداردىڭ ارتى اسكەري دايىندىققا ۇلاسىپتى.
الدىن الا بۇل جاعدايدى كورەگەندىكپەن ءبىلىپ وتىرعان اقبي مەن كوكبي قوس ابىز ءوزارا كۇندە كەلىسىپ، بەيبىت كۇندى ورناتۋعا باس قاتىرۋمەن بولىپتى. بىراق ابدەن قارتايعان، بۇرىنعىداي قۋاتى مەن قايراتتارى جوق، حالىقتارى تىڭداۋدان قالا باستاعان قوس قاريا وزدەرىنىڭ ەكى ەلگە بيلىك ايتىپ، ارازدىققا ارالاسۋ مۇمكىندىگىنىڭ ازايعانىنا نالىپ، ەكەۋى قول ۇستاسىپ، دالا كەزىپ كەتەدى.
ەكى ەلدىڭ حالقى قوس ابىزدىڭ بۇل ارەكەتتەرىنە تاڭ قالعانىمەن، اسا قاتەرلى ۋاقىتتىڭ تاياعانىن ءبىلىپ، تاۋ-تاس كەزگەن قوس اقساقالدى ىزدەۋگە ءماجبۇر بولىپتى. بىراق ەكى قاريا دا ەلدەرىنە قايتۋدان باس تارتىپ: «قۇتى مەن بەرەكەتى قاشقان ەكى ەلدىڭ ءبىر ءبىرىن قىرعانىن كورۋ بىزگە تاڭسىق ەمەس، بارمايمىز، ءبىرىڭ ءولىپ، ءبىرىڭ قالىڭدار! ءبىزدىڭ ولەر شاعىمىز كەلدى، سەندەرگە ءبىزدىڭ اقىلىمىزدىڭ دا، تورەلىگىمىزدىڭ دە كەرەگى جوق! مازامالاڭدار! جاراتقانعا الاڭسىز قايتۋعا كەدەرگى جاساماڭدار!» - دەسىپتى قوس ابىز ەڭىرەپ وتىرىپ.
ەكى جاقتىڭ بيلەرى مەن قولباسشىلارى نە ىستەرىن بىلمەي كۇمىلجىپ، جەر شۇقىپ وتىرىپ قالىپتى. ءبىر جاعىنان حاندارىنا بوس بارۋ دا ابىرويسىز ءىس ەدى. سول كەزدە ەكى قاريانىڭ شوبەرەلەرى ءسوز سۇراپتى. ولار ءوزارا قۇرداس بويجەتكەن مەن ەرجەتكەن ەكەن. «قايتپاساڭىزدار، ءبىز دە وسى ارادا قالامىز. ءبىر ءبىرىن قىرعان ەل مەن قىرعىزاتىن ەل باسشىلارىنىڭ قانىشەر قىلىعىنا كۋا بولعىمىز كەلمەيدى. ۇلى بابالارىمىزدىڭ سوڭعى كۇندەرىن ايالاپ، ساۋاپتارىن العانىمىز ءبىز ءۇشىن باقىتتىڭ باسى!» دەپتى قىزبالانا اقوردالىق بوزبالا. كوكبي ابىز شوبەرەسىنە قاراپ، سويلە دەگەندەي ىم قاعىپتى، سوندا قىزبالا ەكى جاقتىڭ تورەلەرىنە قاراپ: «ەڭ بولماسا ابىزدارعا سوڭعى تورەلىك ايتقىزايىق» دەپتى.
جاۋلاسقان ەكى تاراپتىڭ تورەلەرى حاندارىنا كىسى شاپتىرىپ، سولاردىڭ كەلىسىمىن سۇراپتى. ابىزداردىڭ بۇل قىلىعى اسكەرگە دە، حالىققا دا ۇلكەن ىقپال ەكەنىن ۇققان ەكى ەلدىڭ حاندارى دا ابىزدارعا سوڭعى بيلىك ايتقىزۋعا امالسىز كەلىسەدى.
سوندا قوس قاريا ەكى جاقتان 9 كۇن مۇرسات سۇراپتى. ول زاماندا بۇل ەلدەر ءتاڭىر دەپ كوككە تابىنعان، ونىڭ ۇلى دەپ كۇندى، قىزى دەپ ايدى ءپىر تۇتقان ەكەن. اسىرەسە، 9 سانى ەكى ەلگە دە اسا قادىرلى ءارى تابىنۋ بەلگىسى بولىپتى: «توق ءىس» اتالعان بۇل سان ءتاڭىردىڭ تولىققاندى ءارى كەمەل قۇبىلىسىنىڭ نىشانى تانىلىپ، ءار ايدىڭ 9-عا قاتىستى كۇندەرى قاسيەتتى سانالىپ، سىيلىق پەن جۇلدەگە دەيىن توعىز سانىمەن ولشەنىپ، تۋعان نارەستەنىڭ شىلدەقاناسى مەن ولگەن قاريانىڭ جانازاسى دا 9 سانىمەن بەزبەندەلگەن عۇرىپتاردان تۇرىپتى.توعىزدىق تانىم قوس حالىقتىڭ دا داستۇرىنە سىڭگەن، قاستەرلى سانعا اينالسا كەرەك.ەجەلگى سول عۇرىپتى دارىپتەگەن اقبي مەن كوكبيدىڭ 9 كۇن مۇرسات الۋىندا سول ءمان بار ەدى جانە وعان ەلدەرىنىڭ قارسى تۇرا المايتىنىن دا قاريالار ەسكەرسە كەرەك.
ءسويتىپ، جاندارىنا وزدەرىنىڭ شوبەرەلەرىن اس-سۋ قامداۋعا قالدىرىپ، ءبىر كۇركەنى تىكتىرىپ، توقسانعا كەلگەن قوس ابىز توعىز كۇن بويى تولعانىپتى. شەشىمگە كەلگەنىن قىر باسىنا تىگىلگەن كۇركەنىڭ تۇندىگىنەن بۋداقتايتىن تۇتىنمەن بەلگى بەرەتىنىن ايتىپتى.
بىراق قاريالار ەكى ەلدىڭ ساياساتىنا تولعانىپ باس قاتىرماپتى، ەكى ەلدى ماڭگىگە بىرىكتىرۋ ارقىلى عانا بىتپەس داۋدى جويۋ مۇمكىن ەكەنىن ەسكەرىپتى. قوس ابىز بار ءبىلىمى مەن بىلىكتەرىن ورتاعا سالىپ، ەگىز ەلدى سوعان جەتكىزەتىن ويىن ەرەجەسىن ويلاستىرعان دەسەدى.
9 كۇن بىتكەسىن، ءتۇتىن تۇتەتىپ بەلگى بەرەدى. ەكى جاقتىڭ يگى جاقسىلارى جينالىپ، قوس ابىزعا قۇلاق ءتۇرىپتى.قاريالار ەكى تاراپقا ويىن ەرەجەسى ۇسىنىلاتىنىن،سول ەرەجەمەن ەكى جاقتان ەسەپكە جۇيرىك ەكى ادام شىعىپ، ەكى ەلدىڭ اتىنان وينايتىنىن ايتىپ، «سول ويىننىڭ شارتى بويىنشا قاي ەل ۇتسا، جەڭىس - سونىكى بولادى» دەپ كەسىپتى! «بىراق ەكى ەلدى بىرىكتىرىپ باسقاراتىن حاننىڭ قاي جاقتان سايلاناتىنىن وسى ويىننىڭ ناتيجەسى شەشىپ بەرەتىن بولادى. اگاراكي، ويىن تەڭ وينالسا - حاندار ءبىر مەرزىمدى ەكىگە ءبولىپ، باسقارسىن» - دەيدى. وسىعان كەلىسسە، عانا ويىننىڭ ەرەجەسىن جاريا ەتەتىنىن ايتىپتى قوس دانىشپان.
ابىزداردىڭ بۇل ۇكىمى حانداردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزعانىمەن، حالىقتىڭ كوكەيىنەن شىعىپ، ەكى تاراپتىڭ بۇقاراسى بوسقا قىرىلۋدان باس تارتىپ، ويىن سايىسىنا دەن قويىپتى. جاستار جاعى قىزىق ءۇشىن ويىن ەرەجەسىن بىلۋگە ىنتىعىپتى. بىراق ەكى جاقتان دا ادام شىعارۋ ماسەلەسى تۇيىققا تىرەلەدى: ەسەپكە جۇيرىك تالاي ادام باس تارتىپ، حاندارىنىڭ قاھارىنان قورقىپ شىقپاي قويىپتى. سوندا ءالى دە وزدەرىنىڭ ەكى ەلدىڭ ازاماتى ەكەنىن مويىنداتقان اقبي مەن كوكبي ەلدەرىنىڭ بەيبىتشىلىگى ءۇشىن عۇمىرلارىنىڭ سوڭعى كۇندەرىن ەكى تاراپتىڭ ويىنشىسى بولۋعا ارناپ، ءبىر بىرىنە قارسى ويناۋعا كەلىسىپتى.
اقساقالدار جۇرتقا ويىن ەرەجەسىن جاريالاپ، قامدانعاندا، ۇلى دالا الىپ ويىن تاقتاسىنا اينالىپ شىعا كەلىپتى: كەڭ جازىققا اقوردا حاندىعىنا قاراعان 9 تايپاعا - 9 وتاۋ، وعان قارسى جاققا تىزبەكتەي كوكوردا ەلىنىڭ 9 كوك وتاۋى تىگىلەدى; ەكى تاراپتىڭ ورتاسىن الا اقوردالىق الىپ اق شاتىر جانە كوكوردالىق كوك شاتىر ورناتىلىپتى، بۇلار ەكى جاقتىڭ ورداسىن بىلدىرەتىن نىشان بولىپتى. ءاربىر وتاۋعا 9 اتتان، ءبىر ەلدىڭ تارابىنا بارلىعى - 81 ات بايلانىپتى.
قومدالعان اق ناردىڭ ۇستىندە وتىرعان اقبي مەن كوك نارعا جايعاسقان كوكبي ابىز جەرەبەمەن ۇلى ويىندى باستاپ كەتىپتى. سولدان وڭعا باعىتتالعان ويىن ەرەجەسى بويىنشا ءجۇرىس باستالعان وتاۋدا ءبىر عانا ات قالدىرىلىپ، قالعانىن وڭعا قاراي ورنالاسقان وتاۋلارعا ءبىر بىردەن ۇلەستىرىپ وتىرىپتى. ءجۇرىس كەزىندە ات ۇلەستىرۋ ەكى ەلدىڭ وتاۋلارىنا تيەسىلى بولىپتى، بىراق سوڭعى ات بايلانعان قارسى جاقتىڭ وتاۋىنداعى جىلقى سانى جۇپ بولسا، سول وتاۋداعى بارلىق اتتار ويناۋشى جاقتىڭ شاتىرىنا قامالىپتى دا، سول وردانىڭ قازىناسىنا جاتقىزىلىپتى.
قوس ابىزدىڭ ويلاپ تاپقان ەرەجەسى بارىنشا ءادىل ءارى ايقىن بولعاندىقتان، ەشكىمنىڭ كۇمانى بولارلىق ويىن ەرەجەسى بۇزىلماپتى. ويىن بارىسىندا قارسى تاراپتان ءار ورداعا ءبىر وتاۋدان تيەتىندەي «تۇزدىك» ەرەجەسى ەنگىزىلىپتى. ول بويىنشا ءاربىر تاراپ وزدەرىنىڭ 9 وتاۋىنا قوسا، قارسى جاقتاعى وتاۋلاردىڭ بىرىندەگى بايلاۋلى 2 اتقا ءوزىنىڭ جىلقىسى قوسىلىپ ۇشەۋ بولعاندا، سول تاراپقا ونىنشى وتاۋعا يە بولۋ مۇمكىندىگى قارالىپتى. بۇل «تۇزدىك وتاۋ» ارقىلى وتكەن ءاربىر ءجۇرىس سايىن ءبىر جىلقىنى وسى وتاۋ جاقتىڭ ورداسىنا بايلاۋ مىندەتتەلەدى.
ءجۇرىستى اقبي باستاپ، كوكبي قوستاعان ويىندى اۋىزدان اۋىزعا جەتكەن مالىمەت بويىنشا قوس قاريا توعىز كۇن ويناپتى. باسىندا ۇتا باستاعان اقبيدى تۇزدىك العان كوكبي قۋىپ جەتىپ، مول جىلقىعا يە بولعانىن كورىپ، كوكوردا حانى شاتتانا باستاعاندا، كوكوردالىقتار وتاۋىنداعى ات تۇگەسىلىپ، ويىندى بىتىرۋگە تۋرا كەلەدى. ەرەجە بويىنشا كوكوردانىڭ 9 وتاۋىنداعى جىلقى تاۋسىلىپ، «اتسىرايدى» دا، اقوردالىقتار ءوز وتاۋلارىنداعى اتتارىن جيناپ ەرەجە بويىنشا اق شاتىرعا ايداپ كىرگىزەدى. ەندى اقوردا حانى ءوزىنىڭ جەڭگەنىنە كۇمانى قالماپتى. الايدا، ساناقشىلار مۇقيات 9 رەت ساناپ شىقسا دا، ەكى جاقتىڭ شاتىرىندا جينالعان اتتاردىڭ سانى تەڭ بولىپ شىعىپتى: ەكى جاقتا دا 81 -دەن، بارلىعى 162 ات!
حاندار ويىن ەرەجەسىنە امالسىز باعىنادى - جارتى جىل اقوردا حانى، كەلەسى جارتى جىلدى كوكوردا حانى بيلەۋگە حالىقتىق شەشىم شىعادى. 9 كۇن بويى جۇرتشىلىعى ءۇشىن بارىن سالىپ، ابدەن قاجىعان اقبي مەن كوكبي ابىزدار 10-كۇنى ۋادەلەسكەندەي توسەك تارتىپ جاتىپ، ءبىر ۋاقىتتا قايتىس بولىپتى. ەكى قاريانى ەكى ەل بىرىگىپ جانازا تۇتىپ، ءبىر توبەگە جەرلەپتى دەسەدى. سول توبە ءالى كۇنگە قوسابىز اتالادى. ال، قاريالار قايتىس بولعاننان كەيىنگى ءبىر جىل وتكەن سوڭ، ولاردىڭ قوس شوبەرەسى ۇيلەنىپتى. كوپ ۇزاماي، ءبىرى - حان، ەكىنشىسى - حانشا بولعان جاس جۇبايلار توعىزات اتالعان قاعاناتتى باسقارىپ، كەمەلىنە كەلتىرە نىعايتقان كورىنەدى. كەيىن سول وقيعانىڭ نەگىزىندە «توعىزات» ويىنى دۇنيەگە كەلىپ، جاس-كارىنىڭ سۇيىكتى ەرمەگىنە اينالىپتى. ونى بۇگىندە قالپىنا كەلتىرگەن قازاق جۇرتى «توعىزقۇمالاق» اتاپ ويناپ ءجۇر.
«Abai.kz»
