ءىى

جالعىز كوزدى ءتۇپسىز قالىپپەن كۇنىنە التى-جەتى ءجۇز كىرپىش قۇيۋ، اش لاۋگاي-لاۋجياۋ تۇرمىسىندا ەڭ جوعارى رەكورد بولىپ باعالانىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدىڭ قاپاس پەن زارىقبەك، اقبايلار وسى كاسىپكە توسەلە كەلە كۇنىنە مىڭنان تاستاپ، باسقا رەكوردشىلاردىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپتى. اتتارى الەمدى العانداي شۋ كوتەرىلدى.

«ءسوز - ارەكەتىندە ماۋجۋشي جاقتا تۇرىپ»، ەڭبەكتە مۇنداي ۇلگى كورسەتكەن لاۋجياۋدىڭ قالپاعى دەرەۋ الىنادى دەپ ۇيرەنىپ جۇرگەنبىز. بۇل وسيەت، جۇمىس ءونىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءوندىرىس باسشىلارىنىڭ سوقتىرىپ جۇرگەن قىزدىرما قىزىل جەلى ەدى. «بۇلار ءبىر اي تۇرماي-اق كەتەتىن بولدى»- دەپ بولجامپازدار، «لاۋجياۋدىڭ ەڭ تومەنگى مۇددەتى ءۇش اي عوي، سونىسىن تولتىرىسىمەن كەتەر» دەپ زاڭشىلدار، گرۋپپانىڭ كەشكى ۇيرەنۋ جيىنىندا مىسالعا الىسىپ وتىردى. كوكەيىندەگى شىندىعىن مۇندايدا ءبىر كوسىپ قالماي تىنشي المايتىن قۇيىنسوققان ءدال وسى ساتتە قاتەلەستى.

- اقىماقشا ويلايدى ەكەنسىڭدەر،- دەپ كۇلدى. -جانىن جالداپ، ءتىسىن قايراپ ەكى-ءۇش جىل اۋرەلەنىپ ارەڭ جيىپ الىپ وتىرعاندا، وپ-وڭاي قويا بەرە سالادى عوي سەندەردى!

ءىى

جالعىز كوزدى ءتۇپسىز قالىپپەن كۇنىنە التى-جەتى ءجۇز كىرپىش قۇيۋ، اش لاۋگاي-لاۋجياۋ تۇرمىسىندا ەڭ جوعارى رەكورد بولىپ باعالانىپ ءجۇر ەكەن. ءبىزدىڭ قاپاس پەن زارىقبەك، اقبايلار وسى كاسىپكە توسەلە كەلە كۇنىنە مىڭنان تاستاپ، باسقا رەكوردشىلاردىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپتى. اتتارى الەمدى العانداي شۋ كوتەرىلدى.

«ءسوز - ارەكەتىندە ماۋجۋشي جاقتا تۇرىپ»، ەڭبەكتە مۇنداي ۇلگى كورسەتكەن لاۋجياۋدىڭ قالپاعى دەرەۋ الىنادى دەپ ۇيرەنىپ جۇرگەنبىز. بۇل وسيەت، جۇمىس ءونىمىن ارتتىرۋ ءۇشىن ءوندىرىس باسشىلارىنىڭ سوقتىرىپ جۇرگەن قىزدىرما قىزىل جەلى ەدى. «بۇلار ءبىر اي تۇرماي-اق كەتەتىن بولدى»- دەپ بولجامپازدار، «لاۋجياۋدىڭ ەڭ تومەنگى مۇددەتى ءۇش اي عوي، سونىسىن تولتىرىسىمەن كەتەر» دەپ زاڭشىلدار، گرۋپپانىڭ كەشكى ۇيرەنۋ جيىنىندا مىسالعا الىسىپ وتىردى. كوكەيىندەگى شىندىعىن مۇندايدا ءبىر كوسىپ قالماي تىنشي المايتىن قۇيىنسوققان ءدال وسى ساتتە قاتەلەستى.

- اقىماقشا ويلايدى ەكەنسىڭدەر،- دەپ كۇلدى. -جانىن جالداپ، ءتىسىن قايراپ ەكى-ءۇش جىل اۋرەلەنىپ ارەڭ جيىپ الىپ وتىرعاندا، وپ-وڭاي قويا بەرە سالادى عوي سەندەردى!

الارا قارادى زۋجاڭ دۇڭگەنىمىز وعان. بۇل ءسوز، «جۇمىسقا ۇرىنىپ-زورىعىپ اۋرەلەنبەڭدەر، سەندەردىڭ كۇشتەرىڭدى سىناپ كورىپ قانا قويا بەرە سالۋعا جيىپ الىپ وتىرعان جوق» دەگەن، داياۋجىڭعا قارسى ناعىز كەسىرلى ۇگىت ەمەس پە، شىعا جونەلدى سىرتقا. اتىرەت شتابىنا القىنا جەتىپ مالىمدەي قويعان ەكەن. ءدۇيجاڭ سارى كىرىپ كەلىپ تەرگەي جونەلدى. قۇيىنسوققاندى قۇنجيتىپ تۇرعىزىپ قويىپ، سول ءسوزىن قايتا ايتقىزدى دا كوپشىلىكتىڭ قاتتى كۇرەسكە الۋىنا بۇيىردى. ال، كۇرەس... اپەرباقاندار تۇمسىققا نۇقىپ، كوزگە شۇقىپ، ايقايلاسا جونەلدى. قوجا الدىندا كورىنىپ قالۋدىڭ ورايى تابىلا قالعاندا كۇشىكتەر قانداي قاباعان. «ەڭبەك قىزعىندىعىمىزدى جويماق بولدى!»، «داياۋجىڭعا قارسى ناقتىلى كەرى توڭكەرىس!»، «كومپارتياعا بولعان سەنىمىمىزدى جويماق بولدى!»، «ۇكىمەت ساياساتىن وتىرىككە شىعاردى!»، «باسشىلىقپەن ارامىزعا وت قويدى!» دەسىپ تۇتىگە تۇيگىلەيدى.

ۋلاپ-شۋلاپ بايلاماق بولدى قىزا كەلە توقتى باسيت قاسىما كەلىپ وتىرا قالىپ سىبىرلادى ماعان.

- بايلاتپايىق بيعابىل ءافاندى، بايلاتپايىق! -دەگەنىندە زور دەنە تۇلا بويىمەن سەلكىلدەدى. بايلاۋدان نەرۆ جۇيەسىنىڭ زاپى بولىپ قالعاندىعىنا قاراي ءتۇسىپ جاۋاپ قاتتىم.

- «بايلانباي تۇرىپ جاۋاپ بەرسىن!» دەپ سەن باستا، مەن قوستايىن، بايلاۋدان قۇتىلاتىن فاكت سوندا ءوز جاۋابىنان شىعادى!

- بايلانباي تۇرىپ ءوزى جاۋاپ بەرسىن! -دەپ زىرك ەتە ءتۇستى توقتى باسيت. مەن ءتۇسىمدى بۇزىپ اقىرا ۇمتىلدىم قۇيىنسوققانعا.

- ەي، جاۋاپ بەر، نە ماقساتپەن سويلەدىڭ سول ءسوزدى؟... «ارەڭ جيىپ الىپ وتىرعاندا كۇشتەرىڭدى سىناپ كورىپ قانا قويا بەرە سالماق پا» دەپ قاي ۇجدانىڭمەن ايتتىڭ؟ «ۇكىمەت قاتال» دەپ قارالاعانىڭ با، ءيا «مىنا لاۋجياۋلاردى قىلمىستارىن تانىماعاندىقتان وپ-وڭاي قۇتىلماق بولدى» دەپ قارالاعانىڭ با؟... وسىلار ءوز قىلمىستارىنىڭ قانشا ەكەندىگىن بىلمەي مە؟ شىنىن ايت، ايت شىنىڭدى، سەن عۇنسوزدا وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرى بار، سويلە!- دەدىم.

سوڭعى سۇراۋىم ايتىلعاندا جالت قاراعان قۇيىنسوققاننىڭ مۇرنى جىبىر ەتە ءتۇستى. قۇتىلار جولىنىڭ ءيىسىن سەزە قويعانى ەدى مۇنىسى. مويىنداعانداي تومەن قاراپ جاۋاپ قاتتى.

- سويلەيىن، سويلەيىن!... ءدۇيجاڭنىڭ الدىندا ماسەلەنىڭ شىنىن ايتپاسام بولمايدى ەكەن!... ءدۇيجاڭ، مەن ءوزىم وڭشىلدىق قىلمىسىمدى تولىق تانىپ، تاربيەلەنۋگە رازى بولىپ كەلگەنمىن. ال وسنىداعى ءبىر سىپىرا ۇرى-قارى لۇكشەكتەر وزدەرىندە قىلمىس جوق دەپ بىلەدى. سوندىقتان، كەلە سالىپ مىڭ كىرپىش قۇيعاندار ءبىر ايعا جەتپەي قۇتىلىپ كەتەدى دەپ ۇكىم شىعاردى. مەنىڭشە ونداي وڭاي كيىلگەن، وڭاي الىنا سالاتىن قالپاق جوق. مۇندا كەلگەن ادام ەڭ الدىمەن ءوز قىلمىسىنىڭ سالماعىن ءبىلۋى شارت. ءوز قىلمىسىن تانىمايتىن ادام، تاربيەنى قابىلداي المايدى. ءوزىنىڭ قىلمىستى ارەكەتىنەن تيىلمايدى. وسىندا وزدەرىنىڭ قىلمىسىن تانىماي، ءبىر-ەكى كۇن عانا جاقسى ىستەپ بەرىپ قۇتىلا سالامىز دەپ جۇرگەندەر كوپ. مەن جاڭا سوندايلارعا قارسى سويلەگەنمىن!

قۇيىنسوققاننىڭ بۇل جاۋابىن مەن سوزبە-ءسوز اۋدارىپ جەتكىزىپ وتىردىم.

- وسى گرۋپپادا قىلمىسىن تانىمايتىنداردان نەشەۋى بار دەپ بىلەسىڭ؟ -ءدۇيجاڭ ادىرايا قارادى جاۋاپكەرگە. -جاسىرماي ايت!

- ايتسام، مەنىڭ الگى جاۋابىما قارسى شىققاندار تۇگەلىمەن سونداي. بۇلار، ءوز قىلمىستارىن تانىعان بولسا، وڭايلىقپەن قۇتىلامىن دەپ ويلاماڭدار دەگەنىم ءۇشىن ۇرماس ەدى!...

اسىعىپ وتىرعان ءدۇيجاڭ ساعاتىنا قاراپ جىبەرىپ، بۇيرىعىن كەلتەسىنەن قايىردى.

- بۇگىنگى قالعان ۋاقىتپەن ەرتەڭ كەشكى ۇيرەنۋ ۋاقىتىندا، قىلمىسىن تانىماي، ءيا جەڭىل قۇتىلامىن دەپ جۇرگەندەردى تەكسەرىپ، تولىق تانىتىڭدار! مۇندا ەشكىم قىلمىسسىز كەلگەن ەمەس، تانىماسا، بايلاپ سوعىپ وتىرىپ تانىتىڭدار!... زۋجاڭ جيىن داپتەرىنە سەن ءوزىڭ يە بول!- دەي سالا جونەلدى.

كۇلىپ جىبەرگەن قۇيىنسوققان، ءوزىن بايلاماق بولعان ارقاندى جيىپ اكەلدى دە جامباسىنا باسا وتىرىپ كۇبىرلەدى.

- ەندىگى بايلايتىن قۇقىق مەندە شىعار، راحمەت بيعا!... بىراق مەنى قۇتقارامىن دەپ ءوزىڭىز بايلانارما ەكەنسىز، نە كۇنامەن كەلگەنىڭىزدى بىلەسىز بە؟ قۇيىنسوققان قۋالانىپ، تۇيىلە جىميدى دا مەن:

- قۇيرىعىڭىزدى ءسىز قىسىڭقىراپ وتىرساڭىز، مەنىڭ بۇدان قۇتىلۋىم قيىن ەمەس!- دەپ كۇبىرلەدىم...

وتىرىك اكتيۆ بولۋدىڭ كەزەگى بىزگە دە كەلىپ قالعانىنا كۇلىسىپ ەدىك. بىراق، تاعدىر ماعان ونداي «مارتەبە» بەرمەيتىندىگىن ەرتەڭىنە-اق كورسەتتى.

جاۋباساردىڭ ابىلەمەت نازىر ەكەۋىمىزگە ارتقان قىلمىسى گازەتتىڭ ەكى بەتىن ءبىر-اق بوياپتى. وقي كەلە انىقتادىم، ابىلەمەتكە كيگىزىلگەن قالپاق شىن فاكتتەرمەن كيگىزىلگەن، تىپىرلاتپايتىن قالپاق بولعاندىعىنا سەنىمى تولىق سياقتى. از عانا سوزبەن اتاپ ءوتىپتى دە، ماقالاسىنىڭ ءون بويىندا ماعان شابۋىلداپتى. ىڭعاي جالادان جاسالعان قالپاق ۇشىپ كەتىپ، مەنىڭ ىرشىپ تۇرۋىمنان قاتتى حاۋىپتەنەتىن كورىنەدى: «زور ۇيىمدى ۇلتشىلدىقتى» نەگىز ەتىپ كيگىزىلگەن قىرىق قۇراۋلى قالپاعىمنىڭ سىرتىنا «جيانگەرلەرمەن رەۆيزيونيزمدى[1] قولداۋشى» دەيتىن، ءوز قولىمەن توقىعان مىقتى ماتەريال جاپسىرىپ، سىرىپ تاستاپتى: "بيعابىل، دەموكراتيا دۇنيەسىندە امەريكا دەموكراتياسى جاقسى، سوتسياليزم دۇنيەسىندە تيتو ءسوتسياليزىمى جاقسى دەگەن" دەپ مىقتاپ، ناقتاپ تۇرىپ سىرىپتى. مۇنداي قالماقتى قانداي باتىر جىرتا السىن! امەريكا جيانگەرلىگى - وسى شاقتىڭ ەشكىم اقتاي المايتىن اتى شۋلى قاندىقول قاراقشىسى دا، بروز تيتو ماركسيزمنىڭ اتى شۋلى بۇرمالاۋشىسى اتالىپ، سولشىلدار جاعىنان ءسوتسياليزمنىڭ قاس جاۋى رەتىندە قارالانىپ تۇرعان شاعى. جاۋباساردىڭ مەنى ولارعا بايلاۋى - ولىمگە ايداۋىنىڭ ءدال ءوزى ەدى. امەريكاعا تيتونى قوسىپ، «جەر شارىنىڭ مەرەزى» دەپ تىلدەي كەلە مەنى سول جيرەنىشتى جارانىڭ ءىرىڭى ەتىپ، سىعىپ شىعارىپتى-مىس.

جۇرتشىلىقتىڭ مەنى اقتاپ پىكىر كوتەرۋىنەن قورىققاندىعىنان، سول جۇرتشىلىقتى مەنەن ۇركىتىپ-جيرەندىرىپ، بۇقتىرىپ قويۋ ءۇشىن جازعاندىعى دارىتپا سوزدەرىنەن كورىنىپ تۇر. بۇل جالانى قايدان تاۋىپ توقىعاندىعىن ويلانا كەلە ارەڭ تاپتىم. جۇمىرتقادان ءجۇن قىرققانداي الدىڭعى «زور سەكىرىپ» جاپقان جالالارىنا قاراعاندا مىنا جالاسىنىڭ، تىم از بولسا دا قيسىنى بارلىعى كورىندى.

55-ءشى جىلى ءبىر ساياسي لەكتسيانى تالقىلاعانىمىزدا بىرەۋدىڭ، «امەريكا جيانگەرلىگى سونداي ءالسىز جەتىم قاراقشى بولسا، امەريكا حالقى نەگە قۇلاتا سالمايدى؟» دەگەن سۇراۋىنا مەن جاۋاپ بەرگەنمىن. جاۋباسار سول جاۋابىمنان قىلشىق سۋىرىپ بوياپ، قارا ارقان ەسىپتى. ول جاۋابىمدا مەن امەريكا دەموكراتياسىنىڭ تىم الدامشى، تار كولەمدەگى تاپتىق دەموكراتيا» ەكەندىگىن دە دالەلدەپ، مىسالمەن انىقتاپ تۇسىندىرگەنمىن. ال، «تيتو ءسوتسياليزمى» كەيىن شىققان ءسوز. بىزدە حالىق كوممۋنالارى قۇرىلار كەزەڭدە داستارقانداستار اراسىندا ءسوز بولعان، ەسقالي باستاعان پىكىر ەدى. مەن ول اڭگىمەگە پىكىر قاتىناستىرماعانمىن.

جاۋباساردىڭ بۇل جاڭا جالاسىن وقىپ، وسى جايتتەردى ەسىمە كەلتىرە سالا تۇرمەنىڭ ءتالىم-تاربيە بولىمىنە جۇگىردىم. كىرۋگە ءۇش-ءتورت رەت رۇقسات سۇراپ، ەسىكتى بەس-التى رەت قاققانىمدا ارەڭ رۇقسات ەتكەن گانسى، كىرىپ كەلگەن ماعان ادىرايا قارادى. گازەتتى الدىنا جايدىم دا ءوزىم استىن سىزىپ بەلگىلەپ قويعان زور قىلمىستى سويلەمدەردى كورسەتە تۇرىپ شاعىندىم.

- گانسى، مىنا گازەتتە ماعان ۇلكەن جالادان تاعى دا ەكەۋىن جاۋىپتى!

- ءى، وقىپ شىقتىم. جالا دەۋگە نە فاكتىڭ بار؟

جاڭادان قوسىلعان سول ەكى جالانىڭ قالاي توقىلعاندىعىن تولىقتاپ - انىقتاپ سويلەپ بەردىم دە اۆتورعا مەنىڭ دە گازەتتە جاۋاپ قايتارۋىما جول اشىپ بەرۋىن ءوتىندىم.

- ماسەلەنى انىقتاماي، گازەتتە جاريالاعاندىعى ءۇشىن مەن دە گازەتتە جاريا جاۋاپ بەرۋگە اقىلىمىن!- دەدىم سوڭىندا.

- ءوزىڭ قايدا تۇرعانىڭدى بىلەمىسىڭ؟

- ءتىلى كەسىلگەن دەپ تۇرمەدەگى ادامنىڭ ۇستىنەن جالا جابا بەرۋدىڭ وبالدى بولاتىندىعىن ول بىلمەسە، مەنىڭ قايتۋىم قاجەت؟ جالاسىن گازەتتە جاريالاپ، پارتيا مەن حالىقتىڭ كوزىن بوياۋدىڭ، سول ارقىلى وشتەسكەن ادامىن ءولتىرتۋدىڭ قانشالىق قىلمىس ەكەندىگىن، بۇكىل زاڭ ورىندارىنىڭ كادرلارى بىلۋگە ءتيىستى!..

گانسىنىڭ كۇنگە توتىققان سوپاقشا ءجۇزى اجىمدەنىپ، ويلانىپ قالدى.

- ال، جازساڭ جاز،- دەدى از كىدىرىستەن سوڭ. - بىراق، ماقالا رەتىندە ەمەس، بايلانىستى ورىننىڭ تەكسەرىپ انىقتاۋىن ءوتىنۋ رەتىندە جاز!...

جۇمىستان ءبىر كۇن رۇقسات اپەرىپ جازدىردى. سول ءبىر كۇن ىشىندە بارلىق جالانى اۋدارۋدىڭ كولەمدى ارىزىن فاكتتەرىمەن تولىق جازىپ ۇلگەردىم. گانسىنىڭ ءوزى وقىپ شىقتى دا.

- راسىندا گازەتكە جازۋعا دا اقىلى ەكەنسىڭ. بىراق لاۋجياۋسىڭ، وعان رۇقسات ەتۋگە ءبىزدىڭ دە قۇقىعىمىز جوق. وسىنىڭدى ساياسي زاڭ ورنىنا جولداپ بەرەيىن!- دەپ قالدى.

ەندى قايتادان تەكسەرىلىپ انىقتالامىز دەپ ۇمىتتەنە قالىپ ەدىم. بۇل ءۇمىتىمدى كىرپىش گرۋپپاسىنداعى باتىر باۋىرلارىما جەتكىزىپ، قالاي جاۋاپ بەرۋدىڭ ءجونىن ۇقتىرىپ تا ۇلگەرىپ ەدىم. ءبىر كۇنى قۇزعىن سارىدەگى ادەتىمىز بويىنشا ۇركىپ تۇرەگەلىپ، «تۋتىقانا» اتالىپ قالعان دارەتحانامىزعا بارسام، ولاردىڭ ءبىرى دە كورىنبەدى. ءتىپتى، «وڭشىل»، «جەرلىك ۇلتشىل» اتالعان كىرپىش قۇيۋشىلاردىڭ بارىنەن دە ايرىلىپپىن. ءتۇن ورتاسىندا ءبىر اۆتوموبيل كەلىپتى دە، جاتقان جەرلەرىنە ءبىر تال تۇگىن دە قالدىرماي سىپىرىپ-سيىرىپ ءبىر-اق اكەتىپتى. وڭتۇستىك شىنجاڭداعى لوپنور اۋدانىنا قاراستى «ساۋحۋ لاۋجياۋ مايدانى» دەپ اتالعان الىس لاگەرگە ايدالعاندىقتارىن ەكى كۇننەن سوڭ ەستىدىم.

ماسەلەمىزدى قايتادان قاراتۋدىڭ دۇمبىلەز ءۇمىت ەكەندىگى وسى ۇرلاپ جەر اۋدارۋدان ءبىر بايقالدى. قاپاس، زارىقبەكتەردىڭ قيماس قالىڭدىقتارى ءۇشىن جاندارىن قيعانداي ولەرمەندىكپەن ىستەگەن ەڭبەكتەگى اسا جوعارى ۇلگىلەرىنە دە ءبىر قاراپ قويماي، قوزى بوكتەرگەن قاسقىرشا القىمداپ، ءۇن شىعارتپاي اكەتكەن اكەتىسىنەن مەن دە تورىققاندايمىن.

«كىشكەنە جەكسەنبىلەردىڭ» ۇشەۋى تاعى ءوتتى. ماقپال تۇگىل، ونىڭ جازعان حاتى دا جوق. گۇلنيسا دا كەلە الماپ ەدى. قاتىپ قالعان اتىزدارعا شوشقا قيىن تاسىپ جۇرگەنىمدە ءدال ۇستىمنەن ءتۇستى ءبىر كۇنى. شەلەكتەرىمدەگى ساسىق قارا سۇيىقتى كورە سالا جىلاپ جىبەردى. اپكىشتى جەرگە قويىپ، كۇلە امانداستىم.

قاراۋىلدا تۇرعان زۋجاڭعا قاعاز كوتەرە داۋىستاپ رۇقسات الدىق تا، جول بويىنداعى قارا اعاش دالاسىنا وتىرىپ سويلەستىك. گۇلنيسانىڭ ءوزى دە ءبىر رەت كۇرەسكە ءتۇسىپ شىعىپتى. ماعان كەلىپ جۇرگەنى بىلىنبەسە دە بالعىنتاي جولىنداعى «وڭشىلعا بەيىم» قالپاعىن ورنىقتىرا كيىپتى. سويتسە دە ماقپالعا قاراعاندا رەجىمى بوستاۋ كورىنەدى. ۇرلانىپ شىققانىن ايتىپ، اسىعا سويلەدى: ماقپالدى مەكتەپ سىرتىنداعى كىشكەنتاي-كىشكەنتاي ەكى ۇيشىككە ورنالاستىرىپتى. «سالىنىپ جاتقان جاڭا كۆارتال بىتىسىمەن ءبىر ءۇيى سەنىكى بولادى. رەجيمدەگى وقىتۋشىنى ءوزىمىز دە سىرتقا قويماقشى ەمەسپىز!» دەپتى. قازىرگى ءۇيىمىز، كورشىلەس ەكى اكتيۆتىڭ ۇيلەرىنىڭ اراسىنداعى ەكى اسحانا سىماعى ەكەن. بالا-شاعالارىنا كۇندىز-ءتۇنى تەرەزەدەن كۇزەتتىرىپ، ماقپالدى قيا باستىرمايتىن بولىپتى.

ساعىنىشتى جاردىڭ اسىعا جازعان حاتىن كوردىم دە مەن دە «امان جاقسى تۇرعانىمدى» اسىعا جازىپ جونەلتتىم. ماعان ەندى كەلەمىن دەپ، ءوزىنىڭ شاتاققا قالماۋىن كوپ العىسىممەن باسا ايتىپ قايتاردىم گۇلبيكەمدى.

ماقپال بۇل حاتىندا كۇلاننىڭ دا ءوز مەكەمەسىنە رەجيممەن قالعانىن، سوندا دا سەمبى كەشتەرىندە كەلىپ-كەتىپ تۇراتىندىعىن جازىپتى. قازىر ەكەۋىنە كۇلاننىڭ تاۋداعى باۋىرى سۇيەنىش بولىپ ءجۇر ەكەن. ونىڭ كومەگى مەنىڭ دە تىنىسىمدى ءبىراز كەڭىتكەندەي بولدى.

«اقيا قولدان كەتتى» دەپ ەندى كۇلكىمەن جازىپتى ماقپالىم. قۇلجان اقيانى «قارا جۇزدەن دە قارا جۇزدىرەك شەبەرلىكپەن» قورقىتىپ باعىندىرعان ەكەن وزىنە: اسىلقاننىڭ ۇيىندەگى ايتىستان باسقا، «ماۋجۋشيدى تىلدەگەنىڭ» ەسىڭە تۇسپەدى مە؟» دەگەن سۇراۋمەن جەكە شىعارىپ الىپ، ءوزى توقىپ جازعان بىرنەشە قاتەرلى جالاسىن بەتپە-بەت وقىپ بەرىپتى. «سەنى سۇيەتىندىگىمنەن اشكەرەلەمەي كەلگەنمىن. مەنى اياماساڭ، لاجىم جوق مەن دە ايامايمىن» دەپ، تۇپ-تۋرا لاۋگايعا ايداتاتىن قىلمىسپەن قورقىتىپتى. «عاشىعىن» كەشتەردە ەسەكتىڭ قۇيرىعىنا تىركەلگەن تايلاقشا ەرىپ جۇرەتىن حالگە سولاي تۇسىرگەن ەكەن. سول تۇسىرگەننەن ءتۇسىرىپ اپارىپ، قۇماردان اجىراعانىن جيىندا جاريالاتىپتى. ال، قاپيانى قاپاستان «شەكارا ايىرۋعا» زورلاپ كوندىرە الماعان سوڭ بىرنەشەۋى وعان دا جالا جاۋدىرىپ كۇرەسكە تارتىپ جاتىر ەكەن. «قازىر سەن سياقتى اباقتىعا قاماپ تەكسەرىپ جاتىر» دەگەن سوزبەن توقتاپتى ماقپالدىڭ حاتى.

بۇرىنعى  بازار دۇكەندەرى قاڭعىرىپ بوس قالعان ەكەن. ىزدەگەن نارسەلەر تابىلمايتىن بولعان سوڭ كوشەلەرى دە ادامسىز يەنگە اينالىپ، ازعىنداپ قالىپتى. گۇلنيسا ارقىلى كەلگەن تاماق، قاراڭعى بازاردان[2] ارتقى ەسىكتەن[3] ساتىپ الىنعان كەبەكتى قارا ۇننىڭ پراندىكتەرى عانا ەكەن. بۇل تارشىلىقتى گۇلنيسا ايتپاعانىمەن، ۇيىنە بارىپ قايتقان «ارداقتى لاۋجياۋلاردىڭ» تاڭدانىسىنان ۇقتىم: «ءۇي، ايەلىڭىز بۇل جارىقتىقتى قايدان تاۋىپتى؟» دەپ تامسانادى. مۇنى اكەلگەن گۇلنيسانىڭ جۇدەڭدىگىن وسى تارشىلىقپەن بايلانىستىرا ەسكەرىپ، نۇرياشىم مەن اسقارىم اش قالدى-اۋ دەگەن سەزىممەن اھ ۇراتىن بولدىم. تۇسىمدە دە قۇر سۇيەگى مەن تارامىسى عانا قالعانداي تىم ارىقتاپ، اسا ايانىشتى كورىنەتىن بولدى.

ماحاببات دەگەن ادامزاتتىڭ ەڭ ارداقتى قاسيەتى. ەگەر ماحاببات بولماسا، اياۋشىلىق تا بولماق ەمەس. كۇشتىسى كۇشسىزىن باس سالىپ جەي بەرەتىن ەكى اياقتى حايۋان قالپىمىزعا قايتا تۇسەر ەدىك. ادامدى ادام ەتىپ وتىرعان سول ماحاببات، تىرشىلىكتە ءسال كەمىسە بولمايتىن سول ارداقتى قاسيەت قالىپتان تىس كۇشەيىپ، اقىلدى بيلەپ كەتسە دە بولمايدى ەكەن. شىدامسىز - ءالسىز ايەنشەك جانۋارعا اينالدىرىپ، ءتىپتى ءولتىرىپ تە تاستاي الاتىن زيانداس قاسيەت بولىپ شىعاتىن ءتارىزدى. مەن مۇنى نۇرياشىم مەن اسقارىمنىڭ ءحالىن ويلاعان سايىن تىنشي المايتىن بولىپ بارا جاتقانىمنان سەزدىم. جۇمىس مايدانىنداعى ءبىر دەمالىستا قيال قىسپاعىنا تەرلەپ كەتىپپىن.

باسقا تۇسكەندە شىداپ بەرمەگەن ازامات، ازامات بولا الار ما!» دەگەن ءبىر ءۇن ساق ەتە تۇسكەندەي بولدى قۇلاعىما. بۇل، نامىس دەيتىن قۇدىرەتتىڭ ءۇنى ەكەن. مىقىنىمدى تىرەپ جۇرە جونەلدىم. «بۇل قوعامدا نۇرياش پەن اسقار ازبا. «وڭشىل-ۇلتشىل» بولىپ مالشا جەتەكتەلىپ-ايدالىپ كەتكەندەردىڭ ءبارىنىڭ ارتىندا دا سونداي اياۋلىلارى بار عوي. ولار دا ماحاببات جوق پا ەدى! كۇلان مەن سايراشىنا بەرىلگەن ىنتىقبايدىڭ ماحابباتى-شى!... ءوزىن جىنداندىرىپ قايتارعان تولىداعى بالا-شاعانىڭ ءحالى-ءشى!... بۇل قوعامدا سونداي ايانىشتى تاعدىرعا تاپ بولعاندار از با، سولاردى ويلاماي نە كورىندى ماعان سونشا!»- وسىنى ويلاي كەلە مىرس ەتە ءتۇستىم. ءار نەگە بەل بۋعانداي بەكەمدەلە قالدىم. - «ازامات بولساڭ، وسى ناداندىق اپاتىنىڭ جولىن كەس، حالىققا وقىت، ۇيرەت. يتارشى-جاعىمپازدار مەن ءوزىمشىل-مانساپقورلاردىڭ قۇلاعىنان باسىپ وتىرىپ ۇيرەتۋدىڭ جولىن تاپ، بۇلاي وقىتپاسا مۇندايلار كوممۋنيزمدى دە تۇرمەگە اينالدىرماق!... ەكى اياقتى حايۋان ەمەس، ءبىلىمدى ادامزات كەرەك جەر شارىنا!... ازامات بولساڭ سول ۇلى يگىلىككە ۇلەس قوس!..».

ارقانداي قيىندىققا شىداۋعا بەكىگەن وسى جايىمدى ءبىلىمدى مۇعالىم بولعان نۇرياشىما دا ءتۇسىندىرىپ ەسكەرتىپ قويۋعا اسىققاندايمىن.

كەشكى تاماق پەن ۇيرەنۋ ارالىعىنداعى بوس ۋاقىتتا وسى ويمەن ۇلكەن اۋلاعا شىعىپ تۇرىپ قالعان ەكەنمىن. الگى «ءتىل ۇعاتىن»، «ءدىتى بار» گانسىم سىرت جاعىمنان شىعا كەلدى. بىراق، ماعان قاراعان قارسى انەۋ كۇنگىدەي ەمەس، تاتارعا ونشالىق ۇقساي قويمايتىن توقباس تۇمسىعى كوتەرىلىڭكىرەپ كەتىپتى.

- گانسى، سىزدەن سۇرايتىن ءبىر ءىسىم بار ەدى!-دەگەنىمدە كىدىرمەدى. ەرە ءجۇرىپ سويلەدىم. - مەن كەلگەلى ءتورت ايدان اسىپ بارادى. ۇرىمجىدە ءۇيى بار، قاشپايتىن، شاتاق شىعارمايتىن سەنىمى بار لاۋجياۋلاردىڭ ۇيىنە بارىپ كەلىپ تۇراتىندىعىن گازەتتە دە جاريالانعان عوي، ءدۇيجاڭىمىزدان سۇراسام، «ۇلتتىق لاۋجياۋلاردىڭ» سىزدەن سۇرايتىندىعىن ۇقتىردى. ۇيىمە ءبىر بارىپ احۋالىن ءبىلىپ قايتايىن!

- سەن لاۋجياۋ ەمەسسىڭ!- دەپ گانسى باسىن كەكشەڭ ەتكىزدى دە جونەلە بەردى. مەن قۋا سۇرادىم.

- لاۋگايمىن با؟

- لاۋگاي ەمەسسىڭ.

- ولاي بولسا رەجيمدەگى جۇمىسشىمىن با؟

- قايداعى جۇمىسشى!

- رەجيمدەگى ۇكىمەت قىزمەتكەرى، ءيا زاحوتتاعى كادرمىن با؟

- جازا ورنىندا ولاي اتالادى دەپ كىم ايتتى ساعان!

- ەندى نەمەنەمىن، يت بولسام دا اتىمدى اتاپ كەتىڭىزشى تىم بولماسا!

توڭ-تاسىر ۇنمەن كەلتە جاۋاپ بەرىپ كەتىپ بارا جاتقان گانسى كۇلىپ جىبەرىپ تۇرا قالدى. جان-جاعىنا قاراپ قويىپ، الدىنداعى  تۇرمە باسقارماسىنىڭ زالىنا قاراي تۇرىپ سويلەدى.

- سەنىڭ ماسەلەڭ ءبىر جاقتىلى بولعان جوق. سوندىقتان اتىڭدى مەن دە بىلمەيمىن. - گانسى تاعى بىردەمە ايتۋعا وقتالعان پىشىنمەن ويلانا قالدى دا زالدىڭ ىشكى جاعىنان كەلە جاتقان اياق تىقىلىن ەستي جۇرە جونەلدى. انەۋ كۇنى ارىزىمدى الۋىنان بۇعان دا جاۋىر جىلقىنىڭ مويىناعاش بايلانعانىن سەزىپ، اڭىرا قاراپ تۇرىپ قالدىم. زال ەسىگىنەن شىققان ەشكىم كورىنبەدى. «ياپىراي، ماڭىما ادام جولاتپاي، مۇنشالىق كارەنتينگە الاتىنداي، مەنەن وبا كوردى مە، چۋما كوردى مە بۇلار؟»- سابىر جەلپۋىشىممەن سامال شاقىرىپ جەلپىنە، جىميا قايتتىم جاتاعىما. - «مىناداي زور ۇكىمەتتى مۇنشالىق سەسكەندىرە الاتىن جاۋ بولۋ دا وڭاي ەمەس شىعار!»- دەپ جان جۇيەمە كۇلكى شاقىردىم. «الەۋمەت تىرشىلىگىنە كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ جاۋ، كىمنىڭ اۋرۋ، كىمنىڭ ساۋ ەكەندىگى كورىنە جاتار ءالى!..»

وسىدان ەكى-ءۇش كۇن وتكەن سوڭعى ءبىر ساسكەلىكتە مەنى جۇمىس مايدانىنان قارا داربازامىزعا قايتا شاقىرىپ اپاردى. ءتۇن بويى جاۋعان جاڭبىردا تۇرمە باسقارماسىنىڭ الدىنا سۋ ىركىلىپ، لايساڭ كولشىككە اينالىپ ەدى. ايداۋشىم وسى جەردە تۇرا تۇر دەگەن سوڭ تۇرارلىق جەر تابا الماي، كولشىكتى اينالىپ بارىپ، قاراتاقتانىڭ الدىنا توقتادىم. اسكەري كيىمدى شيكىل سارى بەيتانىس تاتار جىگىت باسقارما زالىنان شىعىپ، ماعان كوز جۇگىرتە قاراپ امانداستى دا ايلانىپ وتە شىقتى. تاماشالاعان بەينەمەن ءار جاققا قاراپ جىلجىپ قايتا ورالدى. قارا تاقتاعا جاپسىرىلعان قاعازدى وقىعان بولىپ تۇرا قالدى قاتارىما.

«دەنساۋلىعىڭىزدى كۇتىپ، شىداپ تۇرىڭىز!»- دەپ كۇبىرلەدى، تاقتادان بەت بۇرماي. - «ءسىز تۋرالى كوڭىل ءبولىپ جۇرگەن دوستارىڭىز كوپ. بىراق، قازىرشە لاج تابا الار ەمەس، سابىرمەن كۇتىڭىز!» -وسى ءسوزىن بىتىرە سالا ءجۇرىپ كەتتى. كىم ەكەنىن بىلمەسەم دە ۇزاعىراق «سابىرلى بولاتىندىعىمدى» ءبىلدىم. كوپ وتپەي كەڭسەگە شاقىرىلىپ، زالدىڭ ءتۇپ جاعىنداعى اتسىز ءبىر بولمەگە كىرسەم، ءساندى كيىنگەن جۋان اقسۇر حانزۋ كادر بوساعا جاق بۇرىشتاعى كرەسلودا وتىرىپتى. الگى شيكىل سارى جىگىت سونىڭ ءتىلماشى كورىندى. ءمۇلايىم عانا تەڭدىكتىڭ جاناشىر كوزىمەن قاراپ امانداسقان كادر تومەنگى جاعىنداعى كرەسلونى نۇسقاپ وتىرعىزىپ، ءوزىنىڭ سوتتان كەلگەندىگىن، احۋال سۇراماق ەكەندىگىن ايتتى.

كۇرەسكە تارتىلعانىمنان بەرى زاڭ كادرى تۇگىل حانزۋ كادر اتاۋلىدان كورگەنىم وسى ەدى. بارلىق مۇڭىمدى تۇگەل اقتارعىم كەلدى. بىراق، ءتىلماش ارقىلى سويلەسكەندە ماسەلەنىڭ توقەتەرىن عانا سويلەمەسە، ءوز باسى اۋىرماعان ادام تۇگەل تىڭداپ يگەرە المايدى عوي. فۋۆىننىڭ كەپىلدىكپەن ءۇش قايتارا كەۋدە قاعىپ، زورلاپ «سايراتقانىن» ەسكەرتىپ وتە شىقتىم دا، سايراعانىمنىڭ ابىلەمەت نازىردىڭ ىسىنە قارسى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى جونىندە عانا ەكەندىگىن تارماقتاپ اتاپ بەردىم. بۇل ءسوزىمنىڭ اۋدارماسىنان قامقورىمنىڭ جايۋلى داپتەرىنە ەشتەڭە تۇسپەگەنىن كورگەن سوڭ شاعىم ءسوزىمدى ءتىپتى قىسقارتقىم كەلدى.

- سايراۋدان سوڭعى احۋالىم ۇستىندە سىزدەردىڭ ادىرەسكە ەكى رەت ارىز جازعانمىن. زاڭ ورنىنا جازىلعان ارىز توسىلماسا كەرەك. بارلىق حال-جايىم سول ەكى ارىزدا.

- وسى جەردە اتاپ ايت، جازعانىڭ قايسى ماسەلەلەر؟

- ءبىرىنشى ارىزىمدا جازعانىم ءۇش ماسەلە: ءبىرىنشى، مەندە جەرلىك ۇلتشىلدىق پەن وڭشىلدىققا جاتاتىن يدەيا جوق. سوندىقتان ءسوز-ارەكەتىمدە ءتىپتى دە بولماعان. سايراعان ماسەلەلەرىم، تەك، وقۋ-اعارتۋ قىزمەتىندەگى كەمشىلىكتەردى تولىقتاۋ، قاتەلىكتەردى تۇزەتۋ ماقساتىندا عانا سويلەنگەن. ەكىنشى، ۇلتشىلدىق توپ - «بلوك»، «ۇيىم» دەيتىن قىلمىس مەن دە مۇلدە جوق. ۇلتشىلدىق يدەيادا بولماعان ادام، ۇلتشىلدىق توپ ۇيىمداستىرمايدى. ءۇشىنشى ميچۋان اۋدانىنداعى قۇرىش قورىتۋدىڭ ەڭ قيىن مىندەتتەرىن ورىنداپ جۇرگەنىمدە ماقۇلبەك دەيتىن جالعان بەلسەندى زيانكەس جەكە باسىنىڭ وشپەندىلىگىمەن جەر دومناداعى وتقا سىرتىمنان يتەرىپ قۇلاتتى. باسقالار قۇتقارماسا، مەن سوندا كۇيىپ ولەتىن ەدىم. بۇل قاستىقتى ناق مايداندا كورگەن ادام كوپ. ءبارى دە ايعاق بولاتىندىقتارىن ايتقان. ال، ماقۇلبەك ول قىلمىسىن وزىمە ارتىپ، كەرى توڭكەرىسشى بولعاندىقتان ماسەلەسىن جاسىرىپ كەتۋ ءۇشىن ءولىپ الماق بولدى» دەپ تاعى دا جالا جاپتى. ارىزىمدا اسىرەسە وسى ءولتىرۋ ماقساتىنداعى قاستاندىقتى تەكسەرىپ انىقتاپ، جازاعا تارتۋلارىڭىزدى سۇراعانمىن. ماعان جابىلىپ جۇرگەن جالالاردىڭ تۇگەلىمەن وسى  ماقساتتا ۇيىمداسقان قاستاندىق ەكەندىگىنە دالەلىم كوپ. مەملەكەت زاڭىنا بۇتىندەي قايشى مۇنداي قاستاندىقتاردى تەرگەپ شەكتەۋ-زاڭدى قورعاۋ، سىزدەردىڭ عانا مىندەتتەرىڭىز!

- ەكىنشى ارىزىڭدى سويلە!

- ەكىنشى ارىزىم، وسى ماسەلەلەردى كەڭىرەك تۇسىندىرەدى. وعان قوسىمشا جاۋباساردىڭ شىنجاڭ گازەتىنە جاريالاعان ماقالاسىنداعى (مەن بۇل تۇرمەگە الىنعاننان كەيىنگى) جاڭادان توقىلعان ەكى جالاسى جونىندە شاعىم جازعانمىن! -دەدىم دە بۇل جالالاردى قالاي توقىعاندىعىن اشىپ سويلەپ بەردىم.

- ءسويتىپ سەن دە ماسەلە بار ما، جوق پا؟- دەپ شيراي قالعان تەرگەۋشىمنىڭ كوزىنەن قىپ-قىزىل وت شىعا كەلدى. - تۇر ورنىڭنان!

«بار سەنگەن بايتالىما ايعىر شاپقانى ما؟» دەگەندەي اڭتارىلا قارادىم اۋدارۋشىعا. ول، باسىن بىلىنەر-بىلىنبەس قانا يزەپ قالدى. تۇرەگەلىپ تۇر دەگەندەي بەينە سەزدىردى ماعان. كرەسلودان اۋلاعىراق شىعىپ تۇرا قالدىم.

- سويلە، قۇرعان كەرى توڭكەرىستىك توبىڭدى ءوزىڭ سويلەپ بەر!

- مەن كەرى توڭكەرىستىك توپ تۇگىل كەرى توڭكەرىستىك يدەيانىڭ سالقىنىن دا تيگىزبەگەن اداممىن. سەبەبى، مەنى ادام قاتارىنا قوسقان كۇش كوممۋنيستىك پارتيا عانا. بوستاندىقتان بۇرىنعى ءومىرىم تۇگەلىمەن تاپتىق ەزگىدە، جالشىلىقتا، قۋعىن-سۇرگىندە وتكەن ءومىر. ەڭبەكشىلەر تابىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنان باسقا ەشقانداي تاپتىڭ مۇددەسى قۇلاق پەردەمنەن ارى وتكەن ەمەس!...

- سەندەردىڭ تىعىلاتىن ىندەرىڭ، كيەتىن ساۋىتتارىڭ وسى. ال، امالياتتارىڭ بۇتىندەي باسقا!

- وتكەندەگى شىنايى جاپاكەش تاپتىڭ ىشكەن ۋىمەن سۋعارىلعان وسكەن ازاماتتىڭ، ءوزىنىڭ تۋعان تابىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىنان باسقا يدەياسى بولماق ەمەس! وعان ماركس تە، لەنين دە كۋا. ماۋزىدۇڭ «ءتىپتى ايقىن» كۋا. «دۇنيەدە تاپتىق تاڭبا باسىلماعان ادام جوق» دەگەن عوي ول كىسى!

- سونداي سورلى تاپتان شىققان بولساڭ قالاي وقي الدىڭ؟

- مەنى وقىتىپ سانامدى اشقان دا كوممۋنيستىك پارتيا!... شىڭ تيانشۋ، ليڭ جيلۋلاردىڭ شىڭ شىسايعا اشقىزعان مۇعالىمدىك ورتا تەحنيكۋمىنان عانا وقىعانمىن.

- ال، پرولەتاريات تابىنان شىعىپ، ماركستىك سانامەن سۋعارىلعان زيالى بولساڭ، قانشا ادام فاكت قويىپ وتىرعاندا وزىڭە كىر جۋىتپايتىنىڭ نە؟ دۇنيەدە كەمشىلىك-قاتەلىكسىز ادام بولمايتىندىعىن دا ماۋجۋشي ايتىپ وتىر عوي، ۇلى كوسەم وتىرىك ايتا ما؟

- مەكەمەدەگى قىزمەت ءستيلىن تەكسەرۋ، تۇرمىس تەكسەرۋ جيىنى بولسا، وزىمنەن كەمشىلىك-قاتەلىكتىڭ نە ءداۋىر ۇلكەنىن دە تاۋىپ بەرە الار ەدىم. ماسەلەن، مەن كەيىنگى كەزدە قوناعۋار-مەيماندوس بولىپ العانمىن. ۇيىمە ءجيى كەلەتىن قىزمەتتەستەرىمنىڭ اراسىندا ماقۇلبەك پەن قۇلجان سىندى كۇنشىل مانساپقور، پالەقور، جالاقور يتتەر دە بولعان. مەنىڭ ەڭ زور قاتەلىگىم وسىلاردى ادام بولار دەپ كۇتكەن تالعامسىزدىعىمنان تۋىلعان. ال، بۇل جۇرگىزىلگەن ناۋقاندا مەنەن ىزدەپ سۇرالعان ماسەلە، مۇنداي كەمشىلىك قاتەلىكتەر ەمەس. مەندە جوق كەرى توڭكەرىستىك، تاپ جاۋلارىنىڭ جويقىن جويىمپاز ماسەلەلەرى. مۇنداي زور ماسەلەلەردەن كىرسىزدىگىم انىق. مۇنداي ماسەلەلەردەن وزىمە مۇنان كەيىن دە كىر جۋىتا المايمىن!...

- «كىر جۋىتا المايمىن؟»- دەپ ءوز سوزىممەن كەكەتكەندە «سوتتىڭ» قيسىق كوزى تاعى دا قىدىرىستانا ءتۇستى. - سونشالىق كوپ ادامنىڭ قويىپ وتىرعان فاكتتەرىن نەڭمەن جاپپاقسىڭ؟

- ءبىرىنشى، مەنى قارالاۋشى كوپ ەمەس، تورتەۋ-اق. ەكىنشى، ماسەلەنى فاكت - دالەل شەشەدى. كۇرەس ۋاقىتىندا پاسسيۆتىكتەن قورقىپ قوسىلاتىن ايقايشىنىڭ كوپ بولاتىندىعىن تۇسىنەسىز. فاكتكە شىنداپ جۇگىنگەندە كوپشىلىك مەن جاقتا!.. زاڭ جۇرگىزەتىن ورىننان - سوتتان كەلىپسىز، بۇل كەلۋىڭىز، مەن ءۇشىن قۋانىشتى. زاڭ تارازىسى بويىنشا، اقيقي سوتتىڭ ءستيلى بويىنشا ايىپتاۋشى مەن اقتالۋشىنىڭ قويعان فاكتتەرىنە تەڭ قاراپ تەكسەرۋىڭىزدى وتىنەمىن!... مەنىڭ قازىر تىم ناحاق جازالانىپ، شەكتەن تىس وبالدى احۋالعا تاپ بولعانىمدى ەسكەرىڭىز! - ءۇنىم بۇزىلىپ، كوزىم جاساۋراپ بارا جاتقانىن سەزىپ توقتادىم.

تەرگەۋشى ساعاتىنا قاراپ الىپ تۇجىردى سۇراعىن.

- بۇل جولعى ءسوز وسىمەن توقتاپ تۇرسىن، سەن ءوزىڭنىڭ جاقىن قىزمەتتەس، دوستاس، جيى كەزىگىپ، سويلەسىپ تۇراتىن ادامدارىڭنىڭ بارىمەن قاشان، قالاي تانىسقاننان باستاپ بولعان بارلىق بايلانىسىڭدى جازىپ شىق!

- مەنىڭ تانىس، دوس-جاراندارىم كوپ ەدى. ەكى ايعا جاقىن ۋاقىت جازىپ ءبىتىرىپ، جاۋباسارعا تاپسىرعانمىن. سونى الىپ كورسەڭىزدەر، ۋاقىت سىراپ بولماس ەدى!

- جوق، ودان باسقا، قايتادان جازاسىڭ!...

ءسويتىپ تەرگەۋشى جۇمىسقا شىقپاي جازۋىما رۇقسات اپەرەتىن بولىپ قايتتى. ءتىلماش سوڭىنان، جاۋابىڭ دۇرىس بولدى دەگەندەي كۇلىمسىرەپ، باس يزەي شىقتى.

ولاردى قاقپاعا دەيىن شىعارىپ سالعان گانسى، قايتار جولىندا بولمەسىنە ەرتە كىردى مەنى. «بايلانىستارىڭنىڭ شىنىن عانا جاز» دەپ جىلى شىرايمەن تاپسىرىپ، مول قاعاز بەرىپ شىعارىپ ەدى. ءدۇيجاڭ سارى سول كۇننىڭ قالعان جارىمى مەن ەرتەڭىنە تۇسكە دەيىنگى ۋاقىتىمدى ارەڭ بەردى. دەلوما بايلانعان ءۇش ءجۇز شاقتى ادامدى جازىپ بىتىرۋىمە ءالى ۇزاق ۋاقىت كەرەك ەكەندىگىن گانسىعا جول جونەكەي مالىمدەپ شىعا بەردىم. ول كىسىنىڭ قولىنان كەلەتىنى، كەشكى ۇيرەنۋ ۋاقىتى عانا ەكەن. ەڭبەكتەگى «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» ۋاقىتىنا قول سۇعا المادى. قىزىل مومىنى قىلعۋىما ۋاقىت كوپ كەتپەيتىن بولعاندىقتان پايدالانىپ، تاماق ۋاقىتىمدى دا جازۋعا بەردىم. باقىتىما جاراي، اتىز ەڭبەگىنە شىعا المايتىن جاۋىن-شاشىن دا كوبەيە ءتۇستى. ءسويتىپ ءبىر ايدا جازىپ ءبىتىرىپ جونەلتتىم.

تەرگەۋىم بىتسە تەز شىعارمىن دەگەن ءۇمىت قول-اياعىمدى جەرگە تيگىزبەي سەكىرتەتىندىگىمەن ءبىتىپ ەدى. بىراق، زاڭدى تەرگەۋشىم سەكىرەر ەمەس. ءتىپتى، تاس تابانداپ تۇرىپ العانداي، جىلجىپ كەلىپ ءبىر كورىنبەي قويدى.

ءدۇيجاڭ سارىنىڭ ۇيىرگەن قامشىسىمەن اتىزدا عانا «سەكىرە» بەردىك. بۇلاي وبالمەن شىرىلداپ «سەكىرۋ»، شەگىرتكەدەن دە زيانكەس ەكەن: اتىزعا اۋناعان ەسەكشە، قۋالانعان سيىرشا جاپىرۋشىلار كوبەيدى. كەسىمسىز تۇتقىندالىپ جۇرگەن سوتقارلار وندىرىسكە جاۋداي ءتيدى ءسويتىپ. اشقان اتىزىمىزدىڭ ونسىز دا جارىم-جارتىسى تاقىر قالپىندا قالىپ ەدى. ال، جارتىلاي ونسە دە نامىسكەر الا تازدىڭ كۇن تيگىزبەگەن شاشىندەي ءالجۋاز ءوسىپ، ارەڭ تۇرعان ءونىمىمىزدى وسى اپاتتار جۇلىپ تاستاپ، تارپىپ تاستاپ جۇرە بەرەتىن بولدى. ەككەنىمىزدىڭ كوبى پىسىپ بولعانشا تاقىرلانىپ ۇلگەردى. اقىلدىراقتارىمىز اڭدىساق تا «بيتكە وكپەلەپ تونىن يتكە تاستايتىن» سول كوپ اقىماق، كوزگە شالىقتىرماي تاۋىستى.

قىستىق كوك ازىق ەگىلگەن بۇرىنعى قۇنارلى اتىزداردى سولاردان قورعاۋ مىندەتى بىزگە تاپسىرىلىپ ەدى. اسىرەسە، ولارعا ءسوزى وتەتىن قۇيىنسوققان ەكەۋىمىز كۇندىز اتىز باسىندا كوز الماي قاراپ تۇرىپ ىستەتەتىن بولدىق. «ءوزىمىز جەيتىن ازىققا زيانكەستىك ىستەمەلىك!»، «ەي باۋىر، تونىڭدى يتكە تاستاما، قىستا كەرەك بولادى!» دەپ كۇلدىرە ايقايلاپ ءجۇرىپ، زيانداۋدان ساقتاعانىمىز تۇرمە باسقارماسىنا دا جەتكەن ەكەن. ءبىر كۇنى تۇستەن كەيىن قاعاز الىپ شاپقىلاپ كوپ ءدۇيجاڭنىڭ بىرەۋى جەتىپ كەلدى دە ءتىزىم بويىنشا قۇيىنسوققان ەكەۋىمىزدى الدىمەن شاقىرىپ ەكى جەرگە تۇرعىزدى. ەكەۋىمىزدىڭ سوڭىمىزعا بەس-بەستەن ون مىقتى لاۋجياۋ ءتىزىپ ايداي جونەلدى. تۇرمەگە قايتارىپ اپارىپ، جۇمىستى تۇندە ىستەيتىندىگىمىزدى ۇقتىردى دا جاتاعىمىزدا قامسىز ۇيىقتاۋعا بۇيىردى. كۇن باتا اسپاز اسحاناعا شاقىرىپ اپارىپ، ايىرىم تاماقتاندىردى. ءوزىمىز وندىرگەن كاپۋستانىڭ كۇندەگىشە كوك جاپىراعىن بەرمەي، قازىر جوعارى مارتەبەلىلەر عانا جەيتىن اق جاپىراعىن بىرگەنىنە تاڭدانىسىپ وتىرعانىمىزدا ءبىر قىزىل، ءبىر سارى ەكى مومىدان ۇلەستىرگەنىنە قايران قالىستىق.

- استاعىپراللا،- دەدى  قۇيىنسوققان كۇلكىشىل كوزىن بادىرايتىپ. - بيعابىل ءافاندى. ءبىزدى قىسقا جاقىن بورلاعانى، قايتپەك بولعانى؟

مەن اڭىرا قارادىم دا توقتى باسيت كۇبىرلەپ قانا جاۋاپ ايتتى.

- تۇنگى ۇرلىققا اتاندىرماقشى!... ەندى اۋزىمىزدى بەكىتىپ تاستاۋىمىز قاجەت. مۇنىڭ ۇرلىق ەكەندىگىن سەزگەندىگىمىزدى ءبىلدىرىپ قويساق، ءوزىمىزدى ۇرلاپ جوعالتادى!

جىم بولا قالدىق. قاتتى مۇڭايدىم. «حالىقتىڭ جانىن ۇرلاپ ساقشىعا اپەرەتىن ەڭ زيانكەس ۇرى بولعانىم با ەندى!» دەگەن وي كومەكەيىمدى بۇلكىلدەتىپ اكەتىپ بارا جاتتى. بۇل ءحالىمدى قۇيىنسوققان بايقاپ قالىپ سويلەدى:

- سىزدەي ۇستازعا ۇرى بولۋ قيىن-اق شىعار، وقۋشىلاردى ۇرلىققا قارسى تاربيەلەپ كەلگەنسىز عوي!... ال، مەنىڭ ساحنالىق شىعارمالارىمداعى ۇرلىق-كازەپتىككە قارسى ءتىلىم ۋداي ەدى. ءوز ءتىلىم ەندى ءوزىمدى شاعاتىن بولدى دا!

- اناڭدى... ۇرى دەپ، جازالاۋعا اكەلىپ، ەندى ءوزىنىڭ ۇرلىققا سالعانىن!... قاپ-قاپ-قاپ!- دەپ توقتى باسيت شايقادى باسىن...

تاماق جەپ بولىسىمىزبەن ءدۇيجاڭ سارى قۇيىنسوققان ەكەۋىمىزدى بولىمىنە شاقىرىپ اپارىپ، «ءوز ادامدارىمىز دايىنداپ قويعان قۇمدى تاسيسىڭدار» دەپ ۇقتىردى. قول استىمىزداعى لاۋجياۋلاردى قاشىرىپ الماۋدى قاتال تاپسىردى سونسوڭ. «ەگەر بىرەۋىنەن ايرىلساڭدار وزدەرىڭ جازالاناسىڭدار!» دەدى. مەن، بارماي قالۋ ءۇشىن سىلتاۋ ايتتىم.

- مەن يە بولا المايمىن، ولار شەتىنەن جۇدىرىقشى، ۇرىپ جىعىپ كەتە بەرەدى!

- ءار گرۋپپاعا بىردەن قۇرالدى ادام قوسىلادى. قاشپاقشى بولعانىن، قارسى شىققاندارىن دا سوعان ايتىپ قويساڭدار بولعانى. ءاۆتوموبيلدى تەزدەتىپ تولتىرۋعا عانا قۋزاپ، باقىلاپ تۇراسىڭدار. وزدەرىڭ جۇمىس ىستەمەسەڭدەر دە بولادى! - ءدۇيجاڭنىڭ بۇل سوزىنە قارسى ايتارلىق جاۋاپ تابىلمادى. ايتەۋىر مۇساپىرلەردىڭ ەڭبەگىن ۇرلاتپاۋعا شارا ويلاستىردىم دا شارفىم جاتاقتا قالعانىن سىلتاۋراتىپ بارىپ، ءبىر جاماۋشى لاۋجياۋدىڭ ۇسكى ءبىزىن جاسىرىن سۇراپ الىپ شىقتىم.

ىمىرت جابىلىسىمەن ماشينا رەمونت اتىرەتىنىڭ قاقپاسىنا بارىپ ەدىك. ايەلدەر اتىرەتى جاقتان جالاڭ قاققان ەكى «ۇيىتكەن باس» شىعا كەلدى.

- بيعابىل ءافاندى ءسىز بە؟- دەپ بۇراڭ قاقتى بىرەۋى. - مەن ءسىزدىڭ گرۋپپاڭىزعا قوسىلدىم!

- سىقىلىڭنان اينالايىن-اۋ بىزگە قوسىلىپ نە بىتىرمەكسىڭ؟

مويىنىن سىلقىلداتىپ سىقىلىق قاعا كۇلدى دە تاياي ءتۇسىپ سىبىرلادى:

- جول باستايمىن.

- ە، كۇندىز بارىپ كورىپ كەلگەن ەكەنسىز دە، شولعىنشىمىن دەڭىز!

- جىم! - بىزگە جاقىنداپ قالعان ءبىر ساقشى الدىمىزدان ءوتىپ كەتكەن سوڭ جاۋاپ بەردى. - كۇندىز بارىپ جولىن ءبىلىپ قايتپاساق تابىلمايتىن جەردەگى قۇم!

- كىمدىكى ەكەنىن بىلەسىز بە؟

- بىلمەيمىن، ايتەۋىر ءبىر يدارانىڭ كوپ كادرلارى تاسقاپ، ماشينا بارا الاتىن جەرگە ءۇيىپ جاتقانىن كورىپ قايتقانبىز. ەگەر بۇگىن بارىپ الىپ قايتپاساق، ەرتەڭ وزدەرى تاسىپ اكەتەدى!

قاقپادان ءبىر «جەفاڭ»[4] ماركالى اۆتوموبيل شىعا كەلدى دە، «قۇيىنسوققاننىڭ قاتىنى» سونىڭ كابيناسىنا كىرىپ وتىرا قالدى.

- ول گرۋپپانىڭ باراتىن جەرى الىسىراق،- دەپ ءتۇسىندىردى «مەنىڭ كەلىنشەگىم» - الدىڭعى ماشينا سولاردىكى.

- ءار كۇنى بارىپ كورىپ قايتىپ تۇراسىزدار ما؟

- ويتپەيشى، وزەن ارناسىنداعى قۇم ازايىپ كەتتى. تاسقاۋشىلار ءار كۇنى ورىن اۋىستىرىپ تۇرادى ەكەن!

- قۇم تاسقاپ ساتىپ كۇن كورەتىن جەكەلەردىڭ قۇمىن دا الامىز با؟

- قۇم بولسا بولدى دا بۇلارعا!...

- جەكە كەمباعالداردىڭ قۇمىن دا سىزدەر تاۋىپ ايتىپ كەلەسىزدەر مە؟... وبال بولماي ما؟

- ءبىز ايتپاساق، ءبارىبىر، ارتىمىزدان جۇرەتىن جالاپتار ايتىپ قويادى. ءدۇيجاڭ سونسوڭ، جاسىردىڭ دەپ ءبىزدى سىندايدى!... اۋ كۇنى ەكى ۇيعىر بالا تاسقاپ جاتقان قۇمدى ايتپاي قويىپ ەدىم، ارتىمىزداعى قىتاي جالاپتار ءپاش قىپ قويىپتى. ەندى جاسىرماۋعا مىڭ قاسام قىلىپ ارەڭ قۇتىلدىم!

- جەكەلەردىڭ قۇمى مەن مەكەمە كادرلارى تاسقاعان قۇمنىڭ پارقىن قالاي ايىراسىزدار؟

- كۇندىز بارىپ كورىپ كەلەمىز عوي. جانە كوپ ادام تاسقاپ ۇيگەندىكتەن يدارا ورىندارىنىڭ قۇمى كوپ بولادى...

تۇرمە شەكتەۋىمەن بايسىراپ جۇرگەن سايقالىم ءسويتىپ ەشتەڭەسىن ىركپەي سويلەپ بەردى دە كۇلە قاراپ كۇبىرلەپ قانا ەسكەرتتى.

- ءوزىڭىز كوپ سۇراپ كەتتىڭىز عوي؟... مۇنداي سىردى باسقالارعا ايتىپ قويساق... بەك چوڭ شاتاق، جۇمو![5]

- مەن، بۇل مىندەتكە بۇگىن عانا شىققاندىقتان ءبىلىپ العىم كەلگەن عوي، ەشتەڭە ەتپەس!

سوندا دا سەكەم الا كۇلگەن كەلىنشەك جۇتىنا قاراپ قالدى ماعان. بۇل دامەسىن بايقاپ، ادەيى مەن دە ۇناتقانسي قاراپ ىرجيدىم. ءسويتىپ كوڭىلىن اۋلاپ قويماسام، ءدۇيجاڭىنا كويتىپ ءوزىمدى اۋلاپ قويۋدى دا مۇمكىن عوي!

جورىق ماشينامىز قاقپادان شىعا بەرگەندە مىقىنىنان شىمشىپ قاپ، قيقاڭ ەتكىزدىم دە كابينكا ەسىگىن اشىپ كىرگىزدىم، التاۋىمىز كۋزوپقا شىعىپ ەدىك. شوفەر حانزۋ كابينكادان باسىن شىعارىپ، كوشەگە شىققان سوڭ كورىنبەي جاتىپ الۋىمىزدى تاپسىردى. ۇلكەن قاقپاعا جەتكەنىمىزدە جاي بۇقاراشا كيىنگەن ءبىر جىگىت كۇزەت ۇيشىگىنەن شىعا كەلىپ، اۆتوموبيل قابىرعاسىنا جارماستى دا، كۋزوۆتىڭ بىزدەن اۋلاعىراق ارتقى بۇرىشىنا ىرشىپ ءتۇسىپ، وتىرا قالدى. ءدۇيجاڭنىڭ بىزگە قوسىپ بەرمەكشى قۇرالدى ادامى وسى ەكەنىن ءتۇسىندىم.

بۇل اۆتوموبيلدەر، وسى زاۆوتقا رەمونتتاتۋعا بەرگەن باسقا مەكەمەلەردىكى ەكەنى بەلگىلى. رەمونتتاپ بولعاننان كەيىن دە ءار ءتۇرلى سىلتاۋمەن ءبىر اي ىستەتىپ الىپ قايتاراتىندىعىن بىلگەنبىز. ۇرلىققا تۇگەلىمەن وسىنداي اۆتوموبيلدەر پايدالانىلىپ، نەلەر ۇزاق جورىققا دا جورتادى. ورمان كۇزەتشىلەرىن ەبىن تاۋىپ قورقىتىپ العان سوڭ قاراعايدى دا وسىلارمەن تاسيدى. ماشينا نومەرىن الىپ تاستاپ، ىڭعاي شەتپەن ايداپ ۇرلايتىندىعىن دا ەستىگەنبىز.

سول ەستىگەندەرىمىزدىڭ ءبارىن وسى ءاۆتوموبيلدىڭ قىلىعىنان قالت جىبەرمەي بايقاپ جاتتىم. جولسىزبەن بۇرىلا-بۇرىلا توڭقالاڭداپ، وزەندى ورلەپ كەلدى دە شىراعىن وشىرە سالا تىك ەڭىستەن ءتۇسىپ تۇرا قالدى. باسىمدى ءبىر كوتەرىپ، وزەن ارناسىنا تۇسكەنىمىزدى ءبىلدىم. ايەل مەن شوفەر جاياۋلاپ، الدىڭعى جاقتى شولىپ كەلدى دە تاعى ايدادى. موتور دىبىسىن شىعارماي ىڭىلداتىپ، شىراعىن دا جاقپاي ايدادى. بايقاسام، الدىڭعى ەكى دوڭگەلەكتىڭ اراسىنان مىسىق كوزىندەي عانا كىشكەنە شىراق ورناتىپ العان ەكەن. وسى ىڭىلمەن جارىم ساعاتتاي ءجۇرىپ كەلىپ توقتادى. دىبىس شىعارماي جاتۋىمىزدى بۇيىرعان شوفەر كەلىنشەككە جول باستاتىپ، الدىعا ەندى جاياۋلاپ بۇعا ۇمتىلدى. ءبىر شاقتا ءوزى جالعىز قايتىپ كەلىپ، بىزگە ءۇنسىز جاتا تۇرۋدى تاعى بۇيىردى. كەلىنشەك قۇم كۇزەتشىسىن باقىلاۋعا قالعان سياقتى. ءبىر ساعاتتان سوڭ ەلپەك قاعىپ جۇگىرىپ جەتتى. شوفەر كىشكەنە شىراقتى دا جاقپاي ماشينانى نىسپى قاراڭعىدا، قۇم تاسقالعان كوپ وردىڭ اراسىنان ىڭىلداتىپ قانا وتكىزدى. بۇرىلا-بۇرىلا جىلجىتىپ اكەلىپ، ءبىر ۇلكەن ءۇيىندىنى جاناي توقتاتتى. كۇرەكتەردى دە دىبىس شىعارماي تۇسىردىك.

كۋزوۆتا قىمىرسىز جاتىپ توڭىپ قالعان ۇرىلارىم جىلىنۋدىڭ شيپاسىن ەندى تاپقانداي، دايار قۇمدى وسقىلاي جونەلدى. سپور سالداقى سىپ ەتىپ قاسىما جەتىپ كەلدى.

- جيىرما كادر اناۋ شۇڭقىرلاردان ءبىر كۇن تاسىپ، وسىندا اكەلىپ ءۇيىپ جاتقانىن كورگەنمىن!- دەپ سىبىرلاي كۇلدى. - كۇزەتشىسى جاڭا عانا قايتتى! -دەپ تاعى كۇلدى. جانقۇرالدى ساقشى الدىمىزدان وتە بەرىپ ىم قاقتى دا ءوزى اۋلاعىراق شەتكە بارىپ تۇردى. ساق بولىڭدار دەگەنى ەكەن. ءاۆتوموبيلدىڭ سىرت جاعىنا جىلجىپ بارىپ كەلىنشەك تۇردى دا، بەس مىقتىنىڭ سىرت جاعىنا بارىپ مەن تۇردىم. سول ءۇيىندىنىڭ جارتىسىمەن لەزدە تولعان اۆتوموبيل، ۇستىنە قايتا شىعىسىمىزبەن ىڭىلداي جونەلدى. ەندى ارنانىڭ كۇنشىعىس جاعىنا وتە تارتتى. ۇلكەن جولعا شىعا سالا شىراق جاعىپ، ءبىرىنشى حوتقا باستى. كوپىرمەن ايلانىپ قايتساق تا قارا قاقپاعا لەزدە جەتتىك.

ەكىنشى رەت سول جولدارىمىزبەن تاعى جورتىپ، تاڭ بوزارعانشا سول ءۇيىندىنى تاقىرلاپ قايتتىق.

كۇندىز ۇيىقتاپ تۇندە جورتىپ، قاراقشىلىقپەن ناتيجە جاراتىپ جۇرگەن سول كۇندەرىمنىڭ ءبىرى جەكسەمبى ەكەن. الدەقاشان ۇمىتىلعان «كىشكەنە جەكسەمبى». مەنى ىزدەپ كورىسۋگە بىرەۋ كەلگەنىن ايتىپ، ءدۇيجاڭ سارىنىڭ ءوزى حابارلادى. جۇگىرىپ شىعىپ، الىستان تاني كەتتىم، اسقاردىڭ قولىنان ۇستاپ نۇرياشىم تۇر!... سەكىرە جۇگىردىم. ولار دا ۇمتىلدى. كۇن كۇڭگىرت، سۋىق بولسا دا بەتتەرىنەن نۇر ويناپ، جايناپ كورىندى. «اكە!...اكە!» دەپ ءبىر قولىن كوتەرە قالتاقتاپ جەتكەن اسقاردى كوتەرىپ الدىم دا، قۇشاعىما باستىم. وكسىپ قالىپ، بەكي قويعان ماقپال، قادالا قارادى جۇزىمە.

- ايتەۋىر جۇدەمەپسىڭدەر!- ەكەۋىن كەزەك-كەزەك ءسۇيدىم.

- سەن دە جاقسى تۇرىپسىڭ جانىم! - نەداۋىر قاراپ الىپ تىلگە كەلدى ماقپال. - كەشە كەشتە مەكتەپتەن اپەكەمنىڭ ۇيىنە قونىپ قايتۋعا رۇقسات الىپ شىققانمىن. مۇندا كەلگەنىمدى تانيتىنداردان ەشكىم كورمەدى. سەنى، قارىنداسىمىن دەپ شاقىرتتىم.

- كۇلان قانداي، دەنساۋلىعى جاقسى ما؟

- جاقسى!... قانشا جۇك ارتىلسا دا ءوڭ بەرمەس مىقتىنىڭ ءوزى ەكەن!... بار ءمازىرىن مىنا ەكەۋىمىزگە اكەلىپ تۇرادى. كەشە تاۋداعى باۋىرى اكەلگەن كۇزدىك سوعىمنىڭ قاق جارىمىن كوتەرتىپ، ءبىزدىڭ ۇيشىككە بۇگىن تاعى جىبەردى. كوپ ايتىپ توقتاتا المادىم. ساعان سالەم ايتتى. «دەن ساۋلىعىنان باسقانى ويلاماسىن، ءدال وسىلاي ايت!» دەپ تاپسىردى. بىراق، ىنتىقبايدىڭ قايدا بارعانىنان ءالى حابار جوق. ءبىزدىڭ ۇيلەردەن دە حات كەلدى، امان ەكەن. ول جاق ءالى دە قىسپاق كورمەگەندەي. تۇرمىستارى جاقسى سياقتى. بيعازى اعا مۇندا كەلىپ قايتپاق ەكەن. كەلمەي تۇرا تۇرۋلارىن ايتىپ، حات جازىپ جىبەردىم. حال-جايىمىز راسىندا دا جامان ەمەس. كوشەدەن ساتىپ الۋعا تابىلماعانىمەن مەكتەپتىڭ ءوزى تاۋىپ، قامداپ تۇر. ءناسىلدى سيىر فيرماسى دا بار عوي، اسقارعا دەپ كۇنىنە ءبىر ليتر ءسۇت جازدىردىم، ءار كۇنى ءوزى كەلىپ تۇرادى...

ماقپالدىڭ ءىشىپ-جەم جاعىنان قينالماي تۇرعاندىعىن ەستىگەن سوڭ، بۇل جونىنەن مەندە دە «قيىنشىلىق جوقتىعىن» ايتىپ ماقتاندىم. زاڭ ورنىنان بىرەۋدىڭ كەلىپ تەرگەپ، انىقتاۋ نيەتىن ءبىلدىرىپ قايتقانى دا ايتىلدى.

اسقاردىڭ اۋزىما كونفەت تىقپالاپ سويلەتپەي تۇرعانىنا شەشەسى ۇلكەن كوزىن كەڭ اشىپ، ەلجىرەي قارادى. «مىرزانىڭ» وزىنە باسقا بىرەۋدىڭ بەرگەن، بازاردا جوق، اياۋلى كونفەتى ەكەن.

- بۇل دا قاتتى ساعىندى!- دەگەندە ىركىلىپ تۇرعان كوز جاسى ىرشىپ كەتتى.

- گۇلنيسا بارىپ تۇرا ما؟- ويىن بولمەك بولعان بۇل سۇراۋىما شوشىنا قارادى ماقپال.

- ونىڭ اتىن اتا ما!... اسقان جۇرەكتى قىز ەكەن، كوشەگە نارازىلىق قاعاز جاپسىرىپ، قارسى ۇران جازىپ جۇرگەنىن ءبىلدىم. «سىزگە ەندى كەلسەم، كەسىرىم تيەدى» دەپ ءوزى ەسكەرتىپ كەتتى. بىزگە جاقىن جۇرگەنى اشىلسا، ۇلكەن پالەگە قالامىز!... ال، قاپيا اباقتىداعى قىسپاقتان جىندانىپ كەتتى. ۇستىندەگى بار كيىمىن جىرتىپ، كوشەگە شىعىپ كەتىپتى. «قاپاس!... قاپاس!» دەپ ايقايلايدى ەكەن. قازىر نەرۆى شيپاحاناسىندا جاتىر دەيدى. ءبىراز ساۋىقسا ۇيىنە قايتارماق بولعانىن ايتىپ ءجۇر.

- ال، ءوز ۇيشىگىڭ قانداي، جاۋىن-شاشىن كوپ، كۇن سۋىپ كەتتى عوي؟

- بىرەۋى قۇلاپ قالدى!- دەگەندە ماقپالدىڭ ءجۇزى تومەندەپ كەتتى. - ول ۇيگە، كىتاپتان بوساپ قالعان شكافتارىڭدى قويىپ ەدىك، ءۇيدىڭ توبەسى ورتاسىنا ءبىر-اق ءتۇسىپ، كۇلپارشاسىن شىعارىپتى. سەنىڭ ساداقاڭ بولسىن دەپ قويا سالدىق. ءوز وتىرعان ۇيشىگىمىز امان. سەنىمدىرەك بولعان سوڭ ءوزىمىز سوندا جاتىپ جۇرگەنبىز. جاڭا ءۇي ءبىتىپ قالدى. تەزدەتىپ سوندا كوشىرىپ شىعارامىز دەيدى. قازىرگى ماعان ەڭ قيىن ءتيىپ تۇرعان ءىس، نەكەدەن اجىرايسىڭ دەپ قىستاۋىندا بولىپ تۇر!

- ولاي بولسا، ۋاقىتشا اجىراي سال، مەنى توساتىندىعىڭا سەنىمىم تولىق قوي، ودان قىسىلاتىن نە بار!

- ونى سەن دە ايتپا ماعان! - ماقپالدىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، كوزى وت الا قالدى. - ۋاقىتشا اجىراي تۇرساق، قانشا جىل وتسە دە ارامىزعا ەشكىم كىرە المايتىندىعىن ءوزىم دە بىلەمىن! بىراق، ماعان نامىس كەرەك! ۋاقىتشا اجىراسقان بولساق تا باسقا نەكەلىلەرگە ونىڭ كەسىرى تيەدى. قازىر ءبىزدى ۇلگى ەتىپ اجىراسپاي كۇتىپ وتىرعان ايەلدەر كوپ!... ولسەم دە اجىراتۋ ءسوزىن قابىلداي المايمىن!

- ەكىنشى ءبىر پىكىر،- دەدىم مەن. - «بالامدى ۇلكەن ۇيگە تاپسىرىپ بەرىپ كەلەيىن» دەپ رۇقسات الىپ قايتتا كەلمەي، دوربىلجىنگە ورنالاسىپ تۇر، ءيا، تاۋعا شىعىپ ال، وندا دا وقىتاتىن باۋىرلارىڭ كوپ!... جاقىن جىلداردان بەرگى تىرشىلىگىمىز بىزگە مىناداي ءشۇباسىز اقيقاتتى ۇيرەتتى: عىلىم مەن سانا جاعىنان جالپىلاپ وسپەگەن شاعىن ۇلت حالقىنا قاشان دا تەڭدىك جوق ەكەن. وتارشىلار الداپ بىرىنە-ءبىرىن بايلاتادى. بىرىنە-ءبىرىن كىسەن قىپ سالىپ قۇلدانادى ەكەن. وقىتۋشىلىق كاسىپتىڭ بىردەن-ءبىر مىندەتى حالىقتى جاپپاي ساۋاتتى - ەركى كۇشتى، سانالى حالىققا اينالدىرۋ. وسىنى ۇمىتپاعايسىڭ! - قاراپ تۇرىپ، ماقپالىم باس يزەگەن سوڭ عانا جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - سەن وسىندا رەجيم استىندا وقىتۋشىلىق ىستەسەڭ، «ەكىنى ەكىگە قوسقاندا ماۋجۋشيدىڭ قامقورلىعىمەن ءتورت بولادى» دەپ وقىتۋعا ءماجبۇر بولاسىڭ. ال، ءوز جەرىڭە بارىپ ەركىن وقىتۋشى بولساڭ «ەكىنى ەكىگە قوسقاندا قۇدايدىڭ قامقورلىعىنسىز-اق ءتورت بولادى» دەپ شىندىعىن وقىتا الاسىڭ! - بۇل سوزىمە ماقپال كۇلدى دە، وعان ەرىپ اسقار ساقىلدادى. مۇنىڭ «اۋلەكىلىگىنە» ەكەۋىمىز قوسىلا كۇلدىك. الگى ەكى پىكىرىمدى قايتالاپ تۇجىردىم سونسوڭ. - بيعابىلدان اجىرادىم دەپ جاريالاي تۇرساڭ، قورىقپاي، وسىندا دا سولاي وقىتا الار ەدىڭ. بىراق، بۇل جەردە تۇرعاندا قورقۋىڭ قاجەت!... الگىندەي جولمەن قايتىپ كەتۋدى ويلان!... ءۇي جابدىعىڭ كۇلاننىڭ مەنشىكتى ۇيىندە ساقتالىپ تۇرا بەرەدى. قايدا اپارسا دا بوساپ شىعىسىمەن سەنى تاپپاي توقتامايمىن!...

قاقپا باسقارۋشىنىڭ يشاراسىنان كورىسۋ ۋاقىتىمىزدىڭ تولعانىن بىلگەن ماقپال ۆەلوسيپەتىنە جۇگىرىپ بارىپ، سۋمكا كوتەرىپ اكەلدى. تاماق پەن كيىم-كەشەك ەكەن. ماعان مۇنان سوڭ كەلمەي، قيسىنى تابىلعاندا حات جازىپ قانا تۇرۋىن، تاماق جىبەرۋدى مۇلدە توقتاتۋىن مىقتاپ تاپسىرىپ، كۇلانعا دا وسىنى شىنداپ وتىنگەن سالەم جولداپ قايتاردىم.

ەكەۋىمىز دە بەكەم سياقتى ەدىك. مەنەن ايرىلعاندا اسقاردىڭ «اكە-اكەلەپ» جىلاي قايتقانىنان ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراي الماي، سىرت ايلانىپ وكسىدىك. «اكە، اكە، ءجۇي، ءجۇي!... اكە!...اكە!..»- قوس قولىن ماعان سوزا جايىپ شىرىلداي شىقتى قاقپادان.

- بىزگە الاڭ بولما، دەنساۋلىعىڭدى عانا ويلا! -دەپ نۇرياشىم ءبىر عانا قايرىلىپ داۋىستاي الدى.

سول كۇننىڭ كەشىندە جورتۋىلعا تاعى دايىندالدىق. اۆتوموبيل قاقپاسىنا تاعى باردىق. ماعان ۇيىرلەسىپ قالعان جاساما مەڭدى سارى كەلىنشەك، ىمىرت تۇسە جورعاق قاعىپ تاعى جەتتى قاسىما.

- بۇگىن بەك شارشادىم!- دەپ يىعىما قولىن اسا بەرە، لاۋجياۋ تۇرمەسىندە ەكەندىگىن ەندى سەزگەندەي، جيىلا قويدى.

- نەدەن شارشادىڭىز؟

- جىراق جول باستىق، تابىلماي،- دەي سالا سىبىرعا كوشتى. - ءبىر يدارانىڭ قۇمى ارەڭ تابىلدى. بەس التى جەكە تاسقاۋشى شال-كەمپىر، جانۇپتەن كەلگەن ءمۇساپىر ۇقسايدى، ءبىر قويناۋدىڭ قۇمىنا بۇگىن عانا ءتۇسىپتى. وعان ەرتەڭ بارماساق، ماشينامىزدى بۇگىن تولتىرا المايدى!

وسى حابارىنان ويىما ءبىر سۇمدىق كەلە قالىپ، باسقالارعا بايقاتپاي، يەگىنەن شىمشىپ قويدىم. موينىن جىعا جىميدى. تومەنگى الىس اعىندا جورتىپ جۇرگەن قۇيىنسوققاننىڭ گرۋپپاسى كەتىسىمەن ءبىز دە شىقتىق اۆتوموبيلگە. جوعارى سانپاكۋ جولىمەن ورلەپ بارىپ، كەلىنشەكتىڭ الگى ايتقان مەكەمە قۇمىن دا تاقىرلاپ الىپ قايتتىق.

اشىنىشتى جورىققا ەرتەڭىندەگى كەشتە تاعى شىقتىق. شال-كەمپىرلەر قۇمدى بۇگىن دە تاسقاپ، مولايتىپ قويعان ەكەن. جۇرەرىمىزدە «ەركە كەلىنشەك» تاعى دا سىبىرلاپ سونى ايتتى. بۇل رەت بوكسەسىنەن شىمشىدىم. بۇلتىڭ ەتە ءتۇسىپ، ءۇنسىز كۇلدى. ماعان جاماندىق ويلامايتىن بولعانىن سوڭعى رەت سىناۋىم ەدى بۇل.

كەشەگى جولمەن ۇزاعىراق جۇردىك بۇگىن. تاۋعا باراتىن ۇلكەن جول، وزەن ارناسىنان الىستاپ كەتكەندىكتەن ءاۆتوموبيلىمىز جولسىزبەن توڭقالاڭدادى. شىراقتى وشىرە سالىپ، ىلديعا سىرعىتقاندا موتور ءۇنى دە ءوشتى. جاقىن-جاقىن ۇيىلگەن بەس-التى ۇيمە قۇمنىڭ ءدال تۇسىنان ءتۇسىپپىز. كۇن كورۋ ءۇشىن قاڭعىپ جۇرگەن مۇساپىرلەردەن ساقشى قورىقسىن با، شوفەرىمىز ماشيناسىن بەيعام ايداپ اكەلىپ، ەكى ۇيمەنىڭ اراسىنا توقتاتتى. مەن تەز ىرشىدىم كۋزوۆتان. ارتىمىزداعى ساقشى تۇسە قويماي ەسىنەپ، كەرىلىپ-سوزىلىپ تۇرعانىندا تەمىر ساپتى ۇسكىنى ارتقى قوس دوڭگەلەكتىڭ ءبىرىنىڭ «جۇقاشابىنان» بويلاتا سۇقتىم. سۋىرىپ الا جونەلگەنىمدە جەل پىس ەتە ءتۇسىپ قانا توقتاپ قالدى. جۇگى اۋىرلاعاندا، «كۇش كەلگەندە كۇيەۋدىڭ دە وسىراتىنى» بەلگىلى عوي. ءبىر ۇيمە قۇمنىڭ سىرتىنا ىرشىپ ءوتىپ بارىپ دابىستادىم ۇرىلارىما. ۇيتكەن باس كەلىنشەك كابينادان ءتۇسىپ، ماعان قاراپ قۇشاعىن جايا كەرىلدى دە، شوفەر موتور قاقپاعىن اشىپ، بەردەمەسىنە تۇقجىڭداپ جاتتى.

ەكى ۇيمە قۇم لەزدە تيەلىپ بولدى. ۇسكى سۇعىلعان دوڭگەلەك مىڭق ەتپەي جىلجىپ، ءۇشىنشى-ءتورتىنشى ۇيمە قۇمعا باردى. ولار دا تيەلىپ، كۋزوۆ لىق تولدى. ونىڭ ۇستىنە لاپ بەرىپ بەس ۇرىم شىقتى. قۇرالدى ساقشى جار قاباقتان قاراپ تۇر. دوڭگەلەكتەن ىسىلداپ جەل شىعا باستاعانىن ەستي سالا كۋزوۆقا مەن دە ىرشىدىم. ماشينا ءبىر «وسىرىپ» الىپ، جىلجي جونەلدى. كەلگەندە تۇسكەن قىراتقا كۇشەنە ورلەدى. مەن تىڭداپ وتىرعان قوس دوڭگەلەكتىڭ ءبىرى شاڭق ەتىپ قاتتى اتىلدى دا ءبىرى بىرس ەتە ءتۇستى. ءاۆتوموبيلىمىز سول وردە شوڭقيا قالدى. شىراق تا ءوشتى، ءۇن دە ءوشتى.

قيسايعان جاعىنان سەكىرىپ-سەكىرىپ تۇستىك. «ۆانلى!»[6] دەدى شوفەر، ۇدىرەيە قارادى بىزگە. قىمىرلاماستاي شوڭقيعان ءاۆتوموبيلدى تاڭ اتقانشا اكەتىپ ۇلگەرمەسە، قولعا تۇسكەنى عوي! الاقتاپ ارقايسىمىزعا ءبىر قاراعان شوفەر ساقشى، جەتىپ كەلگەن قۇرالدى ساقشىعا بۇيىردى.

- سەن جۇگىر، زاپاس دوڭگەلەك الىپ، دەرەۋ تراكتور كەلسىن!... تەز بارماساڭ... تاڭ اتىپ كەتەدى!

- ءوزىڭ بار!... مەنىڭ مىندەتىم،- دەپ قۇرالدى ساقشى يەگىمەن ءبىزدى نۇسقادى. شوفەر قول ساعاتىن نۇسقادى.

- مەن، جارىلعان دوڭگەلەكتى بوساتىپ، دايىنداپ تۇرماسام بولمايدى! بۇلاردى دا ايداي كەت، جۇمىسشى ۇستالاردان ءتورت-بەسەۋىن جىبەرسىن!

- زۋ! - دەدى قۇرالدى ساقشى بىزگە قاراپ.

الدىعا ءتۇسىپ لىپىلداي جونەلدى ۇرىلار. ۇيتكەنباس كەلىنشەك بىلاي شىعا اقساپ، ىلەسە الماي قالدى دا، ساقشىعا سىبىرلاپ، شارشاعان ءجونىن ايتتى. تاڭدى اتىرا ارەڭ جەتەتىن سىلتاۋ تابىلعانىنا قۋاندىم. الدىداعىلارعا جۇگىرمەي ءجۇرۋدى ساقشى بۇيىردى دا «ارامىزداعى جالعىز ايەلدى قيناماي» جاي ءجۇرۋدى مەن كۇبىرلەدىم. ۇيتكەنباس بىلەگىمە اسىلا شويناڭدادى. ارتىمىزداعى ساقشىعا ەستىرتپەي كۇلە قيقاڭدادى. «دوڭگەلەكتى كەمباعالداردىڭ قارعىسى اتتى ما ەكەن؟»- دەپ ماعان كۇبىرلەپ قويادى. مەنىڭ قىلمىسىمدى سەزگەندىگىن بىلدىرگەنى ەدى بۇل ءسوزى...

تۇرمەمىزگە راسىندا دا تاڭ اعارعاندا جەتتىك. ءبىر ۇيىقتاپ قانا وياندىم. كۇن شىعىپ، كوتەرىلىپ قالعان ەكەن. جارىسا شاڭقىلداعان ەكى كەمپىردىڭ داۋىسىن ەستىپ سىرتقا شىقسام، تۇندەگى قۇم تيەگەن ءاۆتوموبيلىمىزدى قورشاپ، التى الارمان جالاقتاپ تۇر. اقىلارىن ارتىعىمەن الماي قايتپايتىن «قاندارى سۇيىلعان جاۋ» ەكەندىگىن رايلارىنان تاني قويدىم. سوڭدارىنان ەرتكەن اش-ارىق بالالارى بار، كوكتەن تونالىپ تۇسكەندەي سىپىرا جالاڭ اياق-جالاڭباس، سىڭىرلەرى بادىرايعان شيدەي سيراق-بىلەكتەرى قالتىراپ، تىستەرىن ساقىلداتا كىجىنەدى. مەنىڭ ۇسكىمنەن دە وتكىر تىلدەرى ساقشىنىڭ ىشەك-قارنىنان ساۋ تامتىق قالدىرار ەمەس. مۇنداي «جيانگەرلەرگە» باستىقتارىمىزدىڭ باسىن جەمەي تويىم قايدا!...

ادىلەتتى تەرگەۋشىم، سول راقىمسىز ۇسكىنى سۇعىپ جىبەرگەن مەنىڭ قىلمىسكەر قولىمدى كەسەتىن كەزىڭىز كەلگەن-اق شىعار. ايتەۋىر، ۇكىمىمە ات قويىپ - ايدار تاعىپ كەسەسىز عوي. «حالىققا قارسى، حالىق ۇكىمەتىنە قارسى، پرولەتاريات دەكتاتۋراسىنا قارسى، ناق كەرى توڭكەرىسشى» دەپ جازارسىز ارينە!

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»

---

[1] رەۆيزيونيزم (حانزۋشا شۋجىڭجۋي) - ماركسيزمدى بۇرمالاۋشىلىق.

[2] قاراڭعى بازار - جاسىرىن بازار (بازار تاپشىلىعىندا جاسىرىپ قىمباتقا ساتاتىن بازار)

[3] ارتقى ەسىك - سىبايلاستارىنا اشىلاتىن جاسىرىن ەسىك.

[4] جەفاڭ (حانزۋشا) - ازات، بوستاندىق.

[5] جۇمو (ۇيعىرشا سىپايىلاسقان ماعىناسى) - ءبىلىپ قويىڭىز.

[6] ۆانلى (حانزۋشا) - ءبىتتى، تۇگەدى.