قىمبات سىلامبەكوۆ. تىندەي نازىك تانىم
«توبەڭنەن ءتاڭىرى باسپاسا، استىڭنان جەر ايىرىلماسا، تۇركى حالقىن، ەل-جۇرتىن كىم قورعايدى؟ ىنتىماق قاجەت!»
كۇلتەگىن
ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن ەنشىلىگەن كوكجال كوشپەندىلەر دۇنيەنى تالاي ءدۇر سىلكىندىرىپ، سىلتىدەي تىندىرىپ ەدى. ايبىنىنان اي جاسىرىنعان قاھارلى عۇندار باتىستىڭ بوزامىق تاڭىن قىلشا شاۋىپ، قۇلدىق ءداۋىردىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ، قۇر سۇلدەرىن قالدىردى. ۇيسىندەر كۇنشىعىستا ايداھار ايدارلى قىتاي قاۋىمىن توقسىرتىپ، وزىنە ءتاۋ ەتكىزدى. قىپشاقتار Cاقلاپ سلاۆيانداردى سارساڭعا سالىپ، سەرگەلدەڭگە ءتۇسىردى...
سوندا ءتاڭىر تەكتى تۇرىكتىڭ تۇيسىگىنىڭ تۇيىتكىلى نە؟ بولمىسىندا بۇعىپ جاتقان بۇل قانداي بۋىرقانىس؟ كوكىرەگىن كەرنەگەن نەندەي «كوكسەۋ»؟ ەركىندىك. ءيا، ەركىندىككە دەگەن ەمىرەنىس. ەركىندىك ءۇشىن ەگەس. ەركىندىكپەن ەرتەڭىن ەرتتەۋ. ەركىندىك پەن ەلدىك - تەل باۋىرلار. م. جۇماباەۆ تىلىمەن تۇرلەسەك: «تىرشىلىك كوركى - ەرىك».
«توبەڭنەن ءتاڭىرى باسپاسا، استىڭنان جەر ايىرىلماسا، تۇركى حالقىن، ەل-جۇرتىن كىم قورعايدى؟ ىنتىماق قاجەت!»
كۇلتەگىن
ەۋرازيانىڭ ەن دالاسىن ەنشىلىگەن كوكجال كوشپەندىلەر دۇنيەنى تالاي ءدۇر سىلكىندىرىپ، سىلتىدەي تىندىرىپ ەدى. ايبىنىنان اي جاسىرىنعان قاھارلى عۇندار باتىستىڭ بوزامىق تاڭىن قىلشا شاۋىپ، قۇلدىق ءداۋىردىڭ قابىرعاسىن قاقىراتىپ، قۇر سۇلدەرىن قالدىردى. ۇيسىندەر كۇنشىعىستا ايداھار ايدارلى قىتاي قاۋىمىن توقسىرتىپ، وزىنە ءتاۋ ەتكىزدى. قىپشاقتار Cاقلاپ سلاۆيانداردى سارساڭعا سالىپ، سەرگەلدەڭگە ءتۇسىردى...
سوندا ءتاڭىر تەكتى تۇرىكتىڭ تۇيسىگىنىڭ تۇيىتكىلى نە؟ بولمىسىندا بۇعىپ جاتقان بۇل قانداي بۋىرقانىس؟ كوكىرەگىن كەرنەگەن نەندەي «كوكسەۋ»؟ ەركىندىك. ءيا، ەركىندىككە دەگەن ەمىرەنىس. ەركىندىك ءۇشىن ەگەس. ەركىندىكپەن ەرتەڭىن ەرتتەۋ. ەركىندىك پەن ەلدىك - تەل باۋىرلار. م. جۇماباەۆ تىلىمەن تۇرلەسەك: «تىرشىلىك كوركى - ەرىك».
ەركىندىك جايلى تەبىرەنىس-تولعانىسىما جازۋشى، عالىم ت. جۇرتباي پايىمداعان «ماڭگىلىك ەل» ءپالساپاسى تيەك بولادى. سوناۋ ورحون جازبالارىندا قايتالاناتىن «تۇركى ەلىنىڭ» بالاماسى «ماڭگىلىك ەل». عالىم تىلىمەن جەتكىزسەك: «ماڭگىلىك ەل» - تۇركى تەگىنىڭ تۇتاستىعى مەن تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلدىگىن قامتاماسىز ەتۋگە دەگەن ارنالعان تەكتىك، ءيا! - تەكتىك تازالىق پەن ەركىندىك يدەولوگياسى». «ەرلىك پەن بىرلىكتى يدەال ەتكەن» (ا. سەيدىمبەك) يدەولوگيا! ل. گۋمەلەۆ ەڭبەگىندە ءجيى ايتاتىن «ۆەچنىي ەل» تانىمى. ماسەلەن، ريمدىكتەر ءوز استاناسىن ماڭگى قالاعا تەڭەيدى ەكەن، ال اعىلشىندار مەن فرانتسۋزدار وزدەرىن بۇرىننان بار ۇلتپىز، سوندىقتان الدا دا ماڭگى جاسامپاز ەل بولامىز دەپ سەنەدى ەكەن، سول ءتارىزدى الەمنىڭ جارتى بولىگىن ءوز وكتەمدىگىندە ۇستاعان ەرجۇرەك تۇركتەر دە ءوز ەلىن «ماڭگى ەلگە» بالاعان عوي، قايران اتا-بابام...
ايبىنىن اسىرماي-اق، التىن تاۋ مەن جاس اسپان (وتۇكەن) تاۋىنىڭ اقيىعى بولىپ، «ەل تۇتاتىن جەر وتۇكەن جىنىسىندا» بەرەكەلى ءومىر سۇرە بەرمەدى مە؟ «تۇركى قاعانى وتۇكەن-جىنىستا /قونىستانسا/ ەلدە مۇڭ جوق»، - دەپ جىرلاعانداي جىلى ورنىندا جاتقا بەرمەي وتىرا بەرمەدى مە؟ نەمەسە م. جۇماباەۆ جىرلاعانداي، «... ءجۇر كەتەلىك التايعا، التىن تاققا» دەپ «التىن تاعىن» كۇزەتىپ وتىرا بەرمەدى مە؟ بىراق، «ءتورت بۇرىشتىڭ ءبارى دۇشپان ەكەن». سول سەبەپتى اسىل تەكتى قىران قۇزارتتا قۇلديلايتىنى ءتارىزدى، تۇرىك تە ەركىندىگى ءۇشىن «ساربازدارمەن اتتانىپ، ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى كوپ الدى، ءبارىن بەيبىت ەتتى، باستىنى ەڭكەيتتى، تىزەلىنى بۇكتىردى». سول ەركىندىككە، ەرلىككە ۇمتىلىسىنان ۇلى دالادا جولبارىستاي جورتىپ، كوكبورىدەي كۇجىرەيدى. بۇل - «ماڭگىلىك ەلدىڭ» ىرگەسىن قالار - نەگىزگى كەپىل ەرلىگى.
نەگە تۇرىك ءوزىنىڭ توتەمىن كوكجال بورىگە تەليدى؟ نەگە؟ تابيعي زاڭدىلىق پا؟ سول كوكبورىنى سيمۆولدىق ەمەس، تانىمدىق ماندە الىپ كورەيىكشى.
كوكبورى نەمەسە قازىرگى تۇسىنىكتەگى قاسقىر ءالى كۇنگە دەيىن ادامزاتقا يلىگىپ كورمەگەن. ادامزات پەن وسى ءتۇز تاعىسىنىڭ تايتالاسى ءالى كۇنگە دەيىن ءتامام ەمەس. ءدال وسىنداي كۇرەسپەن وزگە جانۋارلار كۇرەسسە، باياعىدا-اق تۇقىمى تۇزداي قۇريتىن ەدى. ال قاسەكەڭ قىڭىرلىعىن قويار ەمەس. بار قۇپيا - كوكبورىلەردىڭ تەزگە كەلمەس كەربەز مىنەزى - ەركىندىكتى سۇيەتىندىگىندە جاتىر. ال سول بورىلەر ءوز مەكەنىن قورعاۋدا جان الىسىپ، جان بەرىسەتىن كورىنەدى. تۇرىكتىڭ قانىندا دا وسى اتالمىش قاسيەتتەردىڭ بارلىعى بۋسانىپ جاتىر. بۇل كەزدەيسوقتىق پا؟ «كوك» تۇرىكتەر ءۇشىن قاسيەت. كوك ءتاڭىرى، كوك اسپان، كوكبورى، كوكتەڭىز. بىراق «كوك» تۇسىنىگىندەگى ءبورى سيمۆولى الدەقايدا تەرەڭ فيلوسوفياعا تارتاتىن ءتارىزدى. اسقان فيلوسوف اناقارىس تا گرەك پاتشاسىنىڭ ساۋالدارىنا «تابيعات زاڭىنا باعىنعان اڭداردى مەڭزەي وتىرىپ، ءوز حالقىنىڭ ۇلىلىعىن جەتكىزگەن» (ت. جۇرتباي) ەكەن. سونداعى دانىشپاننىڭ جاۋابى بويىنشا: ەڭ وجەت جان-جانۋار - ەڭ تاعى اڭدار، سەبەبى ولار ءوزىنىڭ بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسەدى، ەڭ ادىلەتتى جان-جانۋار - تاعى حايۋاناتتار، سەبەبى ولار تابيعات ىرقىمەن ءومىر سۇرەدى، ال تابيعات - قۇدايدىڭ جاراتقان جاراتىلىسى. مىنە، بارلىق سىر سول «تابيعاتتىڭ ۇلىلىعىن مويىنداۋعا» (ت. جۇرتباي) كەلىپ تىرەلەدى. سوندا كوك تۇرىكتەردىڭ بۇل توتەمدىك تانىمىنىڭ ءوزى بىتپەس بولجامدار بايانى...
جەر - «ماڭگىلىك ەلدىڭ» كيەلى كەپىلى. «جەر - وتاننىڭ بەلگىسى، ەلدىڭ ماڭگىلىك ەنشىسى» (ت. جۇرتباي), - دەپ نامىسىن قايراپ، الماسىن بىلەپ، مودە تاڭىرقۇتى جاۋىن جاستاندىردى. «مەندە ەشتەڭە جوق، تەك جەرىم بار، ەلىم بار»، - دەپ، تۇمار پاتشايىم دا كىرەۋگە (كيرگە) اتتانعان جوق پا؟ كەشە عانا ولجاس سۇلەيمەنوۆ اقىنىمىز دا اتا زاڭىمىزعا «جەر - ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ يگىلىگى» دەپ جازايىق دەپ جار سالعان جوق پا؟ الاشوردالىقتاردىڭ دا بەس تۇعىرلى ماقساتىنىڭ باستى ۇيىتقىسى - جەر ەدى: جەر-وتان، جەر - ەكونوميكا، جەر - قورعانىس، جەر - مادەنيەت، جەر - نامىس. ءا. بوكەيحانوۆ: «جەر جەكەمەنشىككە بەرىلدى دەگەنشە، قازاق تا ءوز بوستاندىعىنان، تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلدى دەپ ەسەپتە»، - دەگەن ەكەن. ال اسان قايعىنىڭ جەرۇيىقتى ىزدەۋى شە؟ ال كيەلى كەڭىستىكتە عۇمىر كەشكەن جيدەلى-بايسىن شە؟ ال سوڭعى جىراۋ جامبىلدىڭ وتەگەنى نەگە جيدەلى بايسىندى ىزدەيدى؟ جاڭا ناۋبەتتىڭ الدىن الۋ ماقساتىنداعى ماڭگى قيال ما؟ قازتۋعان ەدىلىن جەرۇيىققا تەڭەسە، جىر الىبى جامبىل جەرۇيىقتى تاپتى، ول - قازاقستان. سول سياقتى قاسىم دا «قويسىن ەندى قورقىت كۇيى سارناماي، اتام اباي ارمانىنا بەر تىنىم، «گۇلجازيرا»، «جەرۇيىقتان» كەم بە ەكەن، سەن تاپپپاساڭ، بىزدەر تاپتىق جەر تىڭىن» دەپ تەپسىنەدى ءوزىنىڭ كەڭ تورقالى قازاقستانىن توڭ كەۋدەسىنە تۇپتەپ. ماعجان ايتقان، قارا شاڭىراقتىڭ يەسى - قازاق، جەرۇيىقتىڭ دا يەسى. ەجەلگى ءداۋىر ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى سانالاتىن «ەرگەنەقون» داستانىنداعى تۇرىك تەكتەستەردىڭ جۇماق جەردى اقتابان بولىپ شۇبىرىپ كەزگەنى، شۇبالىپ كەلىپ قونعانى تاريحي وقيعانىڭ ادەبي تۋىندىداعى سيممەترياسى بولار. بۇل دا «ماڭگىلىك ەلدىڭ» سەيىلمەس رۋحىنىڭ ءبىر ساعىمى... ۇلتتىق رۋح وسى جەر تانىمىندا، جەر ءدىلىنىڭ تابيعاتىندا جاتىر.
تۇپتەپ كەلگەندە، «جەردى جەتى رەت جاڭارتقان» (شاكارىم), «ءورىسىن كەڭەيتىپ، ورەسىن بيىك بايلاعان» (ا. ەگەۋباي) كوك ءتاڭىرلى كوك تۇركىلەردىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەولوگياسىنىڭ ءيىن-يىرىمىندە - ەركىندىك، ەرلىك، ەلدىك. ەركىندىك ەرلىكپەن ولشەنسە، ەرلىكپەن ەنشىلەنەدى. ال بىرلىكپەن ورىلەدى. سول ءسىرى سانا سوناۋ تارعىتاي افراسيابتان (الىپ ەر تۇڭعا) يدانبارىس پاتشا پەن تۇمار پاتشايىمعا، ودان مودە تاڭىرقۇتىنان ەلساۋ كۇنبيگە، ەدىل پاتشادان كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعانعا، ودان تونىكوكتەن مايقى باباما، ودان ساحارا باردتارى مەن كەرەي، جانىبەك بەكتەرگە، ودان ابىلاي سىندى اقيىققا، سوڭعى كوكجال كەنەسارىعا دەيىنگى كوكتۇرىك قانىنان ۇيىعان ءاربىر كىندىكتىگە بەرىلىپ، جەلىسى ۇزىلمەي بۇگىنگىمەن «ساباقتاستى»...
تۇرىك دەگەن الىپ بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعىن بۇتارلاساڭ، تاعى ءبىر بۇتاعى بۇرشىگىن اتىپ، كوكتەي كەتەدى، تاعىسىن تاعى... تۇرىك جۇرتىنىڭ ماڭگىلىگى سول - تۇعىرىنان ءبىرى تايسا، ءبىرى تاريح توسىنە تىرمىسادى، ول بويكۇيەزدەنسە، ەكىنشى ءبىر ادۋىندىسى ارانىن اشىپ ايداي الەمدى وزىنە قاراتادى. سوناۋ سارباز ساق، قارىمى قاتتى عۇندار، ۇيسىندەر، ودان قالسا، تۇرىكتەر، قارلۇقتار، وعىز-قىپشاق، كەرەي-نايمان، ودان قالسا قازاق.... ءتىپتى، مۇسىلمان توپىراعىن باسىپ، ادال ساربازدارى بولعان قىپشاق، سەلجۇق، قاراحاندار اراب ەلىن ەركىن بيلەپ، توستەدى ەمەس پە؟ سەلجۇقتار «يسلام سۇلتاندارى» اتاندى. ءبىر سوزبەن ايتساق: «تۇرىكتەر - اللانىڭ ادىلەت ساربازدارى» (م. قاشقاري).
سوندا تۇرىك تەكتەستەردىڭ تۋىرلىعىنىڭ تايقىماۋى نەدە؟ ەڭ ءبىرىنشى، تۇرىك ادامگەرشىلىك قوعامىن، فيلوسوفيالىق قوعامدى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، دەموكراتيانى قۇرا ءبىلدى. تۇرىكتەر وزىنە بەرەكە-بىرلىك، ال دۇشپانىنا بەيبىت تىلەيدى. دۇشپانىن دوس، دوسىن تاتۋ ەتۋ، جۇرتتى بىرىكتىرىپ، ەركىن ەلدىك قۇرۋ. مىنە، تۇرىكتىڭ تاڭىرلىك تۇيسىگى. «بىرىككەن حالىقتى وت-سۋ قىلمادىم»، «ءبارى بەيبىت، ءبارى تاتۋ» (كۇلتەگىن). تۇرسىن جۇرتباەۆ: «ول («ماڭگىلىك ەل» نىساناسى - س.ق.) ناسىلدىك جىكشىلدىكتى وياتپايدى، بىراق اتامەكەننىڭ ازاتتىعىن، اتا-تەگىنىڭ تازالىعىن، تۇرىك ۇلتىنىڭ رۋحاني جانە داستۇرلىك، تىلدىك تاۋەلسىزدىگىن باستى قاسيەت رەتىندە ۇستانادى»، - دەپ قارىمتالى تۇجىرىم جاسايدى. ءتورت دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ساقتاۋلى تۇرعان 15-20 مىڭ سىنا جازۋىنىڭ سارىنى دا وسى - «ماڭگىلىك ەل». ءتىپتى «ماڭگىلىك ەل» تانىمىنىڭ سانا تۇبىندە ۇيىعانى سونشالىق - شىڭعىسحاننىڭ اتىن شىعارعان «موڭعول» ەتنونيمىنە دە نەگىز بولعان كورىنەدى (ح. قوجا-احمەت زەرتتەۋى بويىنشا، شىڭعىسحان قاعان سايلانعان قۇرىلتايدا ەجەلگى تۇرىك يمپەرياسىن قايتا قۇرعان تۇركى تايپالارىنىڭ شاتتانا قۋانۋىڭ سەبەبى: «موڭعول» ەتنونيمىن ەمەس، «ماڭگى ەل» يدەولوگياسىنىڭ نەگىزىندەگى وداق بىرلىگىن قابىلداعانى، «ماڭگى ەل» تانىمىن جاڭعىرقانىنا قۋانۋى ەدى). وسىدان شىعاتىن قورىتىندى: «ماڭگى ەل» - مەملەكەتتىك يدەولوگيا...
ال وسى قازىردە «اعىلشىندىق-امەريكاندىق الەمدىك نۇسقا» مەن «اريلىك ۇلگىنىڭ» ۇستانعان پوزيتسياسى سانالاتىن «عالامداستىرۋ» يدەياسى دا وسى «ماڭگىلىك ەل» ۇلگىسىمەن تامىرلاسىپ جاتقانداي. بىراق ولاردىڭ يدەولوگياسى بولەك: جەر بەتىندەگى ادامزات تەك ءبىر ۇلتقا باعىنىپ، ءبىر ءدىن، ءبىر ءدىل ،ءبىر تىلمەن ءومىر ءسۇرۋى قاجەت. ال «ماڭگىلىك ەلدە» ونداي يدەيا جوق. تەك «ءبارى بەيبىت»، تەڭ دارەجەدە، قۇقىقتىق تەڭگەرۋدە ءومىر ءسۇرۋ. «... بيلىك دەگەنىمىز جاي عانا اكىمشىلىك-الەۋمەتتىك قانا ۇعىم ەمەس، ول تامىرىن تاڭىرىدەن تارتاتىن كيەلى نىسانا» (ت. جۇرتباي).
حاجيب ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ جاۋانمارتتىك ءىلىمىنىڭ ءتۇپ نەگىزى دە وسى. «قايتسەم، تۇرك قۇتىن ساقتاپ قالامىن»، - دەپ، وي شىڭىراۋىنا شومىلىپ، تۇما تۇنىعىن ءسۇزىپ «ەل-جۇرتتىڭ قاسيەتىن ۇلىقتاپ، قادىرىن ارتتىراتىن ۇيىتقى بەكتەر»، - دەگەن بايلامعا بەكىپ، «بەك دەگەن تەك! بەك دەگەن بىلىك!» - دەپ جار سالدى. دال سول سياقتى «قاعان - ەلدىكتىڭ بەلگىسى» («كۇلتەگىن»، كىشى جازۋ) دەگەن سارىن، ءبىزدىڭ اتا زاڭدا: «پرەزيدەنت - مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ كەپىلى» ء(ىىى ءبولىم 40 باپ، 2 تارماق), - دەپ كورسەتىلگەن.
ءبىل، ءادىل زاڭ - باسشىلىقتىڭ تۇعىرى،
بەگى ءادىل مە؟ بەرىك ەلدىڭ جۇلىنى! - دەيدى ج. بالاساعۇن. ءادىل زاڭ دەگەنى - ادامزاتتى جىككە بولمەي، جەلىسىن ۇزبەي بىرتەكتى بيلەۋ بولار. مىنە، تۇرىك قوعامىنىڭ ارتىقشىلىعى دا وسىندا. ماعان سالسا، تۇرىك قوعامىنداعى بۇل قاعيدانى - ەڭ العاشقى دەموكراتيا دەر ەدىم. دەموكراتيانى قازىرگى يتاليا (ريم) ەمەس، تۇرىك حالقى قالادى دەر ەدىم. اسىلىندا، باتىستا قۇلدىق قوعام اسقاقتاپ تۇرعاندا، پروتوتۇرىكتەر، ساق-ساۆراماتتار اسكەري دەموكراتيانى قالاپ قويعان ەدى. شىعىستا ديناستيالىق دۇرىلدەپ تۇرعاندا، تۇرىكتەردە گۋمانيستىك قوعام قۇرىلىمى قۇرىلىپ جاتتى... ءجا، بۇل - تاريح جاۋابىنداعى، جاۋاپكەرشىلىگىندەگى سىر...
سول ادىلەتتىك ءىلىمى ا. ياسساۋيدىڭ سوفىلىق دۇنيەتانىمىمەن سەلبەسىپ ابايعا جەتتى. ال اباي مەن شاھكارىمنىڭ ار ءىلىمى وسىدان باستاۋ العانداي بۇگىنگى جەتتى.
ال سول ادىلەتتىك ءىلىمى بەيبىت پەن بەرەكە-بىرلىكتىڭ بۇعاناعىن بەكەم ەتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتپەي مە؟ «ءتورت بۇرىشتاعى حالىقتى كوپ الدى، ءبارىن بەيبىت ەتتى» («كۇلتەگىن»). مايقى بابام: «ءتۇبى وسى الاش بالاسى ءبىر شاڭىراققا بىرىگەيىك. سوندا عانا مۇراتىڭ ورىندالادى» (ت. زاكەنۇلى. تاريحي رومان. استانا: ەلوردا، 2002. «كوك بورىلەردىڭ كوز جاسى»،184ب. ), - دەپ اسقاق ارمانىن اقتارىپ ەدى. سول بىرلىك اسان قايعىدا «ەدىل بول دا، جايىق بول» دەپ جىرلانسا، اقتامبەردى دە «بىرلىكتە بار قاسيەت» دەپ تۇيىندەلسە، ابايدا «ءبىرىڭدى، قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»، - دەپ عيبراتىن تۇجىرىمدايدى. ماعجان «قوسىلىپ باتىر تۇرىك بالالارى، تاپتاتپا، جولىن كەسىپ، تىزگىنگە ورال» («ورال تاۋى» ولەڭى) دەپ شيرىعا شامىرقانادى. ال ەلباسىمىز ن. ءا. نازارباەۆىڭ: «قازاقتىڭ بۇكىل تاريحى - بىرىگۋ تاريحى، تۇتاستانۋ تاريحى»، - دەگەن ءتۇيىنى تالاي جايتتان سىر تارتادى. ءيا، قازاق قاشاندا ماناۋراپ جۇرگەنىمەن، ەل باسىنا كۇن تۋعاندا ءبىر تۋدىڭ تۇعىرىنا قونىپ، تانابىندا توپتاسا بىلگەن ەدى... ال ەڭ ءبىرىنشى، تاۋەلسىزدىك، ودان كەيىن تۇركستان فەدەراتسياسىن قۇرۋدى ماقسات تۇتقان م. شوقايدىڭ: «ءبىز -تۇرىكمەندەر، وزبەكتەر، قازاقتار، قىرعىزدار، باشقۇرتتار، تاتارلار - ءبارىمىز ءبىر تۇركى وتباسىنىڭ مۇشەلەرىمىز، ءبىرتۇتاس مەملەكەت قۇرۋعا، ءبىر تۇركى ۇلتى بولۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك...»، - دەگەن تىلەك-مۇراتىندا دا سول ءبىرتۇتاس بىرلىك اڭسارى جاتىر.
بىراق، بىراق... بوز تاڭنىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ، قارا تۇنەك تۇنەرىپ، ماعجان «كۇنباتىسىنىڭ» دا كەبىن كيەر كۇن دە كەلەدى ەكەن-اۋ.
«تابعاش حالقىنىڭ ءسوزى ءتاتتى، اقىعى اسىل. [ولار] ءتاتتى ءسوزى، اسىل قازىناسىمەن ارباپ، جىراقتاعى حالىقتى وزىنە سونشاما جاقىنداتار ەدى. [ولاردىڭ] ءتاتتى ءسوزى، اسىل دۇنيەسىنە الدانىپ تۇركى حالقى ءولدىڭ» («كۇلتەگىن»), - دەگەن يوللىع-تەگىننىڭ بۇل ۇزىندىسىندە ۇلكەن استار بۇقپالاپ جاتىر. بۇنى كۇلتەگىننىڭ تىلىمەن ايتساق: «تۇركى حالقى ەرلىككە ەمەس، ەستىلىككە ءزارۋ» (ق. سالعارۇلى). ءيا، سول داۋىردەن باستاۋ العان بەرەكەسىزدىك ءار زاماندا ءار قىرىنان كورىنىپ، بۇگىنگى كۇنگە دە جەتتى. وسىنداي حالىقتىق مىنەز كورسەتۋ قۋ قىتايدىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن عۇندار دا، ورىس وتارىنا تۇسەر الدىنا قازاقتا تا قايتالاندى. ءتىپتى تارپاڭ كوشپەندىلەردىڭ تىزگىنگە قۇرىق بەرمەس باس اساۋلىعى سوناۋ ساق-سكيف داۋىرىنەن بەلگىلى ەدى. ەگەر بۇل ساقتار بىرىگە بىلگەندە باتىستاعى، ءتىپتى، ازياداعى ەڭ الاپات پاتشالىق بولار ەدى. بىراق، بەرەكەسى سوگىلدى...
ج. بالاساعۇن دا «وپا قۇرىپ، جافا تولدى عالامعا» (ا. ەگەۋباي), - دەپ كۇڭىرەنە كۇرسىندى ەمەس پە؟ «كۇلتەگىندە»: «بەكتەرىنىڭ، حالىقتارىنىڭ ىمىراسىزدىعىنان، تابعاش حالقىنىڭ تەپكىسىنە كونگەندىكتەن، ارباۋىنا كونگەندىكتەن، ءىنىلى-اعالىنىڭ داۋلاسقاندىعىنان، بەكتى حالىقتىڭ جاۋلاسقاندىعىنان تۇركى حالقى ەلدىگىن جويدى»، - دەيدى. ءار زاماندا سول ءۇردىس ۇدەپ وتىردى...
«ماڭگىلىك ەل» - ماڭگىلىك اڭسار، رۋحاني اڭسار رەتىندە «قيال پاتشالىعىندا» عانا ءومىر ءسۇرىپ، ەڭ اياعى، سانادا عانا ساۋلەدەي جىلت ەتكەن كوركەم الەمگە اينالىپ تىندى. سول زار «وپاسىز دۇنيە» (الىپ ەر-تۇڭعانى جوقتاۋ) قورقىتتىڭ قوبىزىندا كۇڭىرەنىپ، كورىندە ازىناعانداي. كەتبۇعانىڭ دومبىراسىندا بوزداپ، قارا دومبىرا شاناعىنىڭ شەرمەنەسىنە اينالعانداي. اپىر-اۋ، سول زاھيپ زار «زار زامان» اقىندارىنىڭ دا كوكىرەگىن كەرنەگەن جوق پا؟ ابايدىڭ اقيقات الاڭىندا دا سايراپ جاتىر. كەشەگى «ەر تۇرىكتەر» دەپ وتكەندى جۇرەك جورگەگىندە قۇنداقتاپ، «شارق ۇرىپ ەرىككە ۇمتىلعان تۇرىك جانى، شىنىمەن اۋىردى ما، ءبىتىپ ءحالى؟!»، - دەپ، قابىرعاسى قايىسقان ماعجاننىڭ دا كوكىرەك كورى ەمەس پە ەدى؟ سۇلتانماحمۇت تا جۇرتتىڭ ازعىندىعىن سىناي كەلە: «بۇلاردىڭ تۇرىك ەدى ارعى زاتى، جيھاندى تىتىرەتكەن سالتاناتى، بۇل كۇندە ازىپ-توزىپ كۇلكى بولعان، بۇلار دا سول تۇرىكتىڭ جۇراعاتى»، - دەيدى كەلەكە قىلىپ.
«ەلدى حالىق ەدىم، ەلىم قازىر قايدا، كىمگە ەل جۇرت ىزدەرمىن؟ قاعاندى حالىق ەدىم، قاعانىم قايدا، قانداي قاعانعا كۇش-قۋاتىمدى بەرەمىن!»، - دەگەن كۇڭىرەنىس، ارمان دوسپامبەت جىراۋدا «كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ، كىرەۋكە كيەر كۇن قايدى، تولعامالى اق بالتا، تولعاپ ۇستار كۇن قايدا، كەت-بۇعاداي بيلەردەن كەڭەس سۇرار كۇن قايدا»، - دەگەن سارىنمەن سۇرلەنسە، اقتامبەردىدە «كۇدەرىدەن باۋ تاعىپ، اق كىرەكە كيەر مە ەكەمىز، ەل جازىلىپ جايلاۋدا، جاقسىلار كەڭەس قۇرعاندا مۇرتىمىز ورگە شانشىلىپ، بۇرىن دا سويلەر مە ەكەمىز!»، - دەگەن ورىممەن ورىلسە، "كوشپەلiلەر وركەنيەتiنiڭ وسىناۋ جارىق دۇنيەمەن شىرقىراپ قوشتاسقان سوڭعى ءۇنi" (اقسەلەۋ سەيدىمبەك) ماحامبەتتە «جەلپ-جەلپ ەتكەن الا تۋ، جيىرىپ الار كۇن قايدا؟!»، - دەگەن جارلى ۇنمەن جوق بولادى... كەشەگى ءيسى «الاشتىقتار»: «...سوندا ءبىزدى كىم جۇرت قىلادى؟ وندا ءبىز جۇرت بولمايمىز! جوعالامىز!» (م. دۋلاتۇلى), - دەپ، شىرىلداعان شەرلى ۇنىندە دە ۇزىك وي جاتقانداي...
ءيا، تۇرىك دەگەن اسىل تەكتىلىكتىڭ ۇرپاعى ءار جەردە تارىداي شاشىراپ، قۇمداي سۋسىپ، تاستاي باتتى. تۇرىك تەگى عاسىر سايىن تۇلعا اينالىپ، اسىل قاسيەتتەرىن تارك ەتىپ، تۇتتاي جالاڭاشتاندى دا قالدى. ورلىگى ءوشتى. ءورىسى تارىلدى. ورەسى كەلتە بولدى...
ءسۇيىنباي «بورىلىگى بايراعىندا»:
ءبورىلى بايراق استىندا،
بوگەلىپ كورگەن جان ەمەن.
بورىدەي جورتىپ كەتكەندە،
ءبولىنىپ قالعان جان ەمەن. - دەگەن اسقاق پافوس، رومانتيكالىق رۋح جالىنداپ تۇر-اق. بىراق:
«ءبورىلى بايراق قۇلاسا،
كۇيرەمەي كەتكەن جان ەمەن»، - دەگەندەگى «ءبورىلى بايراق قۇلاۋى» ماعجان پوەزياسىندا:
«كۇش كەمىدى، ايبىندى تۋ قۇلادى»، - دەگەن كوركەمدىك ويعا ۇلاسادى. دەمەك، «ءبورىلى بايراق» - كوكجال تۇرىكتىڭ سيمۆولى، ال ونىڭ سۇلاۋى - تۇرىك تەكتەس ءورشىل رۋحتىڭ جاستانۋىمەن كوركەمدىك-يدەيالىق تۇرعىدا سيپاتتايمىز. «ءبورىلى بايراق» جىعىلدى - تۇرىك عۇمىرى ءۇزىلدى...
حالىق ءوز بولمىسىن ساقتاپ قالماسا، قالاي ەل بولىپ، ەڭسە كوتەرىپ، ەرتەڭگە ەنتەلەمەك؟! قانىندا تۋلاعان نامىس، قايناعان قايرات، بۋىرقانعان قۋات بولماسا، ەلدىككە دەگەن ەمىرەنىس بولماسا، قالاي تاۋەلسىزدىك دەگەن تۇعىردا قومدانباق؟..
قازاق تا ازاتتىق پەن بىرلىكتى يدەال تۇتتى. ال قازاق قازىر سول «ماڭگىلىك اڭسارعا» اۋانى جايىلىپ جەتكەنمەن، اۋسارى باسىپ، ارۋاعى قاشىپ قورعاي الماي ءجۇر. موڭعولدار ايتقان «اساۋ مىنەزدى» ارىندىلىعىنان ايىرىلىپ، ورىسىڭ ايتقان «قوي مومىندىلىققا» سالىنىپ، بويكۇيەزدەنىپ بارادى. كىم كىنالى؟
ءسىرا، سايساتتانۋشى ءازىمباي عالي: «ۇلتتىق مىنەز تاريحتىڭ سوققىلاۋىنا سايكەس وزگەرىپ وتىرادى»، - دەگەنى دۇرىس پا دەيمىن. قايدام... قازىر قازەكەڭە قامشى باسساڭ دا، اۋىزىنا ءشوپ الماس مومىندىلىقتان تانبايتىن ءتارىزدى.
ايتپاقشى، كەشەگى تۇركيا پرەزيدەنتى تۇعرىل وزال دا ەلباسىمىز ن. ءا. نازارباەۆپەن جەكە كەزدەسۋلەرىندە كىشى ازيا مەن ورتالىق ازيا، قازاقستاندى قوسىپ ءبىرتۇتاس تۇرىك بىرلەستىگىن (تۇركى الەمىن بىرىكتىرىپ ۇلى تۇركيا بىرلەستىگىن) قۇرۋعا نيەتتى ەكەنىن ەمەۋرىنمەن جەتكىزگەن جوق پا؟ ەلباسىمىز ن. نازارباەۆ تا تۇركى جۇرتىن رۋحاني تۇتاستىققا جەتۋگە ۇندەيتىن ورتا ازيا وداعىن قۇرۋ تۋرالى يدەياسى دا سول - ورحان بادىزىندەگى «ماڭگى ەل» تانىمىنىڭ الاكەۋىم ساۋلەسى بولار...
قىمبات سءىلامبەكوۆ
ءال-فارابي اتىنداعى
قازۇۋ-دىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى
«Abai.kz»
