قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
ۇيدەن حات كەلمەدى. ەكى ۇيگە مەنىڭ جازعان حاتتارىمنىڭ دا ءبىرى تيمەگەنى انىق بولدى. قايدا كەتكەنىمدى بىلمەيتىندىكتەرىنەن بىرەۋىنىڭ مۇندا ىزدەپ كەلۋى دە مۇمكىن ەمەس قوي. ال، قالپاعىمنىڭ نە ەكەندىگىن قاساقانا ءالى دە بەلگىلەمەي، اپات جاۋدىرىپ جاتقاندارىندا قايتارۋى مۇمكىن بە، كەتۋىم كەرەك! قايدا كەتسەم امان قالاتىندىعىمدى، بارعان سوڭ ءۇي ىشىمەن سويلەسىپ، اقىلداسىپ شەشپەيمىن بە!.. كيىم! ءتۇس وزگەرتۋ! ازىق! جول راسحوت!...
جاتسام-تۇرسام وسى قاممەن عانا بولىپ قالىپ ەدىم. وتىن تاسيتىن ءبىر قازاق جىگىت ەرتەڭ دەمالىس ەكەندىگىن ۇقتىرىلعان ءبىر كەشتە ماعان جەكە كۇبىرلەپ قانا شىعىپ كەتتى: «ءبىر دوسىڭىزدان حات كەلىپتى. لاتيپاعا تيگەن ەكەن. ەرتەڭ ءدال تۇستە جول ورتاداعى الاسا شاعىلعا كەلىپ توسىپ تۇرامىن، الىپ قايتسىن» دەپتى. «ءسايدادان بولسا دا ءلاتيپا ارقىلى ماعان ءبىر حابار كەلگەن شىعار» دەگەن ۇمىتپەن بىرەۋدىڭ بەشپەت-سىمىن سۇراپ كيە سالا ايتقان ۋاقىتىندا جەتتىم سول شاعىلىنا. مايدان دوقتىرحاناسىنا باراتىن جولدىڭ جاعاسىندا بولاتىن. سىرت جاعىنان ءبىر ايەلدىڭ داۋىسى ەستىلدى:
- مۇندا كەلىڭىز!
اڭقالاڭ قاعىپ جەتىپ بارسام، ءلاتيپا اپاي ەمەس، ادەمى كيىنگەن تىعىرشىقتاي قىزىل سارى كەلىنشەك قولىمنان تارتا جونەلدى ءبىر شۇڭقىرعا قاراي. سۇلۋ بەزەنىپ العان جورتۋىلشى كەلىنشەگىمنىڭ ءدال ءوزى. اڭتارىلا قالدىم.
VI
ۇيدەن حات كەلمەدى. ەكى ۇيگە مەنىڭ جازعان حاتتارىمنىڭ دا ءبىرى تيمەگەنى انىق بولدى. قايدا كەتكەنىمدى بىلمەيتىندىكتەرىنەن بىرەۋىنىڭ مۇندا ىزدەپ كەلۋى دە مۇمكىن ەمەس قوي. ال، قالپاعىمنىڭ نە ەكەندىگىن قاساقانا ءالى دە بەلگىلەمەي، اپات جاۋدىرىپ جاتقاندارىندا قايتارۋى مۇمكىن بە، كەتۋىم كەرەك! قايدا كەتسەم امان قالاتىندىعىمدى، بارعان سوڭ ءۇي ىشىمەن سويلەسىپ، اقىلداسىپ شەشپەيمىن بە!.. كيىم! ءتۇس وزگەرتۋ! ازىق! جول راسحوت!...
جاتسام-تۇرسام وسى قاممەن عانا بولىپ قالىپ ەدىم. وتىن تاسيتىن ءبىر قازاق جىگىت ەرتەڭ دەمالىس ەكەندىگىن ۇقتىرىلعان ءبىر كەشتە ماعان جەكە كۇبىرلەپ قانا شىعىپ كەتتى: «ءبىر دوسىڭىزدان حات كەلىپتى. لاتيپاعا تيگەن ەكەن. ەرتەڭ ءدال تۇستە جول ورتاداعى الاسا شاعىلعا كەلىپ توسىپ تۇرامىن، الىپ قايتسىن» دەپتى. «ءسايدادان بولسا دا ءلاتيپا ارقىلى ماعان ءبىر حابار كەلگەن شىعار» دەگەن ۇمىتپەن بىرەۋدىڭ بەشپەت-سىمىن سۇراپ كيە سالا ايتقان ۋاقىتىندا جەتتىم سول شاعىلىنا. مايدان دوقتىرحاناسىنا باراتىن جولدىڭ جاعاسىندا بولاتىن. سىرت جاعىنان ءبىر ايەلدىڭ داۋىسى ەستىلدى:
- مۇندا كەلىڭىز!
اڭقالاڭ قاعىپ جەتىپ بارسام، ءلاتيپا اپاي ەمەس، ادەمى كيىنگەن تىعىرشىقتاي قىزىل سارى كەلىنشەك قولىمنان تارتا جونەلدى ءبىر شۇڭقىرعا قاراي. سۇلۋ بەزەنىپ العان جورتۋىلشى كەلىنشەگىمنىڭ ءدال ءوزى. اڭتارىلا قالدىم.
- تەزىرەك، جولدان بىرەۋ كورىپ قويماسىن!... كەشىرىڭىز بيعان، ءبىر سويلەسىپ الايىن دەپ الداپ شاقىرتتىم، كەشىرىڭىز! - شۇڭقىرعا جايىپ قويعان لاۋجياۋ شاپاننىڭ ۇستىنە وتىرعىزا سالا ءتاتتى ءسوز، جۇپ-جۇمساق قۇشاعىمەن وراپ كەپ الدى. - پو، ءشاشىڭىز اعارىپ كەتىپتى! ... كوڭىل دەگەندى كوتەرىپ جۇرمەسەك مۇلدە تۇگەسىپ كەتەمىز عوي!- دەگەننەن باسقا «عاشىقتىق قۇشتارلىقتارى» قۇلاعىما كىرمەي دە قالىپتى. جاستىقتىڭ وزىمە تانىس-بەيتانىس جىندارى تۇگەلىمەن قاپتاپ، قۇرىشتاپ الا جونەلدى. جاۋابىم، «ال ەندەشە» عانا بولدى، باسسالدىم. ەس-اقىلىمنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي دە قالىپپىن...
لەزدەن سوڭ سايقالدىڭ ءبىر ولىمنەن ارەڭ قالعانداي بەينەمەن قولتىعىمدا جىلامسىراي القىنىپ جاتقانى عانا كورىندى. اتىن دا بىلمەيتىنمىن ەسىمە ەندى ءتۇستى.
- ايتپاقتايىن، اتىڭ كىم ەدى؟
- اتىمدى بىلمەيدى-مىش تاعى، تىللا قىز ەمەس پە! ەكى جىلدان بەرى كۇيىگىڭدى تارتىپ جۇرسەم، تانىمايتىن بولا قالىپتى، شۇم! - يەگىمدى تىستەپ كەپ الدى دا ەرنىم مەن تاماعىمدى ايمالاي جونەلدى. - بەك اپات ەكەنسىڭ، قورقىپ كەتتىم. جانىمدى شىعارىپ... ءۇش جىلدان استى، ۇمىتىپ كەتكەنمىن مۇنى!...
اقىلىمنان لەزدە تاعى دا اداستىم، سايراي جونەلدى.... ەسىمدى ەكىنشى رەت جيعان سوڭ ەستىلدى ءبىر تالابى.
- ءوزى مەنى ءالى ءبىر رەت سۇيمەيدى تاعى!- دەدى دە ەرنىمدى ءتىپتى قاتتى ءسۇيدى. ءلاتيپانىڭ «مۇندايلارعا جۋىما، پالەسى تيەدى!» دەگەنى ەسىمە ەندى ءتۇسىپ، اۋزىنان ءجۇزىمدى تارتا سۇرادىم.
- ءجا، ءوزىڭ نە جەپ سەمىرگەنسىڭ وسىنشا؟
- سەمىردىڭ دەيدى تاعى!... شۇم!... وسى ءبادانىمدا قانشا سەمىزدىك بار! - قىزىقتى دەگەن جەرلەرىن ءبىر-بىردەن اشىپ كورسەتە بەردى. - مىنە، مىنە، وسى ارتىق پا ماعان، مىنە!... اقىرى كورىپ بولدىڭ عوي، اۋرۋى بارما دەيتىن شىعارسىڭ، انىقتاپ كورىپ ال!...
ءاليا سياقتى مۇنىڭ دا ايەلدىك فيزيولوگيامەن قىزىقتىرعانى بولسا كەرەك، سويتسە دە بۇل ءتىپتى سولەكەتتەۋ جايدى جايماسىن. وزىمە بايلانىس جاساپ جۇرگەن «ارلانداردىڭ» اۋرۋدان ساقتانۋ ءۇشىن دەنەسىن تۇگەل تەكسەرىپ، ابدەن ادەتتەندىرىپ قويعانى سەزىلدى. شىمىرىكپەيدى. ءوزى كورسەتكەن سوڭ مەن دە زەيىن سالا قارامايمىن با. ەش جەرىنەن بۇرىندى-سوڭدى دەرت بەلگىسى كورىنبەدى. سىرتىنا شىعا قويماعان مەرەز سىندى جاسىرىن پالەسى بولماسا، تاپ-تازا، مۇرسىنداي ەكەن.
- جازعىتۇرىمعى اۋرۋىڭنان قالاي جازىلدىڭ؟... ول اۋرۋ، ءدارى، ءيا تاماقپەن عانا جازىلمايتىن «ايەل اۋرۋى» ەدى عوي؟
- عاشىقتىق دەرتى، سەنى كوپ ويلاۋدان اۋىرعانمىن، ايتقانمىن عوي وزىڭە!
- مەنى ويلاۋدان اۋىرعان بولساڭ، ەندى جازىلماي، الدەقاشان «جازىلىپ الىپسىڭ» عوي؟- دەپ كۇلىپ جىبەردىم.
- قالاي جازىلدىڭ دەيدى تاعى، سۇم!- دەپ ءوزى دە كۇلدى دە يەگىمە كۇشەي جابىستى. - مىنە، مىنە!... شەگىنەن اسقان سۇمسىڭ، قۇم تاسىپ جۇرگەن ماشينانىڭ دوڭگەلەگىن اتقانىڭنان-اق بىلگەنمىن!
- ءۇي، سول دوڭگەلەكتى مەن اتتى دەپ جۇرمە ەدىڭ؟
- بىلەمىن، مۇساپىرلەردى قۇتقارعانسىڭ جانىم! سودان باستاپ ساداعاڭىز بولعىم كەلگەن، مىنە ەندى جەتتىم!... بىراق، بەك قيىن... ءولتىرىپ قوياتىن ۇقشايسىز! وسىنداعى بۇرىن ۇيلەنبەگەن جىگىتتەردىڭ دە ەشقايسىسى سىزدەي ەمەس ەكەن!
- باسە، ءبارىن كورىپ بولعامىن دەشى! -«عاشىعىما» قارقىلداپ كۇلدىم.
- جوق ەي، مەن ونداي نايساپ ەمەسپىن. ءبىر اۋداننىڭ يمام حازىرەتىنىڭ قىزىمىن. ۇزبەي ناماز وقيمىن، جۇما، باسقا ايەلدەردەن سۇراپ كورىڭىز!... «ەشقايسىسى سىزدەي ەمەس» دەگەنىم، ەشكىم مەنى سىزشە... باسىنعان ەمەس. وقىعان ادام بولعان سوڭ سىزدەن، كەلە سالا مۇنداي زورلىق ىستەر دەپ كۇتپەگەنمىن. ءوزىم عاشىق بولعان سوڭ نە ىستەسەڭىز دە امىرىڭىزدەمىن عوي. ءسىز ەمەس، باسقا ءبىرى بولسا كورسەتەر ەدىم!... مۇنداي ءىس حيالىمدا دا بولماعان. ءسىزدى مەن مۇنداي حارام ويىن ءۇشىن ەمەس، باسقا ءبىر ءسوز بولىپ شاقىرتقانمىن... ومىرلىك حالال نەكەڭىزدە بولايىن، مەنى ءبىر جاققا الىپ كەتىڭىز، ءومىرىمىز وسى جەردە ءوتىپ كەتپەسىن، قايدا بارساق تا جول راسحوتىنا جەتەرلىك اقشامىز بار!
- مەنىڭ نەشە جىل كۇتىپ ءجۇرىپ العان ايەلىم بار، بالام بار!
- ءسىز كۇتىپ ءجۇرىپ العانىڭىزبەن ول ايەل كۇتىپ وتىر دەپ ويلاماڭىز! ەستۋىمشە ءسىز ونىڭ قاسىندا بولماعانىڭىزعا ءتورت جىل بولىپ قالىپتى. جاس ايەل دەگەن ءتورت جىل تۇگىل ءتورت كۇن دە كۇتە المايدى، ءبىتىپ كەتتى ول، باسقادان بالا تاۋىپ تا العان شىعار!
- سەن وزدەرىڭ سياقتى ويلاما ونى!... ءدال قازىر مەنەن شاپالاق جەيىن دەمەسەڭ ايتپا مۇنداي ءسوزدى! - ايقايلاپ جىبەرىپپىن. - ول ەكەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە عانا تابىنامىز!..
- اقىرىن سويلەڭىز، جانىم دەيىن، اقىرىن!... ساداعاڭ كەتەيىن دەدىم عوي، جولدان وتكەن بىرەۋ ەستىپ قويماسىن! -تىللا قىز بۇعىپ بارىپ قىراتتان باسپالاپ، جولدىڭ ەكى جاعىنا دا قاراپ كەلىپ جالىندى. - ال، ۇرىڭىز جانىم، ۇرىڭىز مەنى! تاياعىڭىزدان ولسەم دە ارمانىم جوق. تەك مەنى مۇنان سوڭ اۋىرتىپ قيناماڭىز!... وسىلاي زورلاپ قوسىلىپ الىپ، تاعى دا كورىنبەي قويساڭىز... ولگەنىم - ولگەن! ياكي جىندى بوپ اۋزىما كەلگەندى سويلەپ كەتەرمىن! - ءۇنسىز سازارىپ وتىرىپ قالىپپىن. موينىما تاعى دا اسىلدى. - شۇم!- دەدى سىقىلىق قاعىپ، بار كۇشىمەن جابىستى. - ءسىزدىڭ شاپالاعىڭىزعا دا عاشىق ەكەنمىن!... ۇرشى جانىم، ۇرشى، اياماشى!... جاڭاعىداي باسىپ-مىجىپ ۇرساڭىز دا ىقتيارىڭىز!.. ءار اپتانىڭ ەكىنشى، التىنشى كۇندەرى... جوق، جوق، ءۇشىنشى كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا وسى جەردەن كورىسىپ تۇرايىق، ماقۇل ما؟... ماقۇل دەشى!
- ماقۇل!- دەي سالدىم. الگى جاڭىلىسىنان، وعانعا دەيىن بۇل پالەدەن قۇتىلۋدىڭ ورايى بارىن سەزبەگەندەيمىن. - بىراق، ايەلىم جونىندە بۇلاي بىلجىراۋشى بولما!- دەپ بەتىنەن ادەيى ءسۇيىپ قوشتاستىم. - اپتانىڭ ءۇشىنشى كۇنى دەدىڭ بە، ەكىنشى كۇنى تۇستە كەلسەم، بولماي ما؟
- ەكىنشى كۇنى كەلمەڭىز، كەلمەڭىز!... ءوزىم ول كۇنى كەلە المايدى ەكەنمىن. ءۇشىنشى كۇنى، ياعني سارسەنبى كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا دەدىم عوي، ۇقتىڭىز با، باسقا كۇنى شارشاپ اۋرە بولماڭىز!- ول دا سۇيگىشتەپ، مەنىڭ جولىمدا ولە تىنىسىپ ايىرىلدى.
«قالاي بولسا دا مەنى مىقتاپ جۇگەندەپ الىپ، موينىما سونسوڭ مىنبەك سياقتى. قازىر اقشا كوبەيتۋ قامىندا بولسا كەرەك»- دەگەن تۇسپالعا كەلدىم قايتىپ بارا جاتىپ. مۇنداي ايەلدەر قازىر ءتىرى قالعان لاۋجياۋلاردىڭ الدەنگەن ۋاقىتىنان پايدالانىپ، جانقالتالارىن قاعىپ جۇرگەنىن ەستىگەنمىن. بۇل سالداقى وسى ساۋدامەن ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ، «وقىمىستىعا» ءتيىپ الماق. ءوزى ورتا مەكتەپ ءبىتىرىپ، «فەودال قىزى» بولعاندىقتان جوعارى مەكتەپكە كىرە الماي، ءيا قىزمەت تابا الماي قالعاندىعىنان قاعىنعان...
وسى جىن ويناعىنا ءوزى كەلمە دەگەن سەيسەمبى كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا قىلمىسىنىڭ ۇستىنەن ءتۇسۋ ءۇشىن كەلسەم، جوق بولىپ شىقتى. راسىندا دا كەلمەي قالعان ءتارىزدى. سوندا دا قاپىسىن وسى جەردەن تابامىن دەگەن سەنىممەن قايتتىم. بۇل شۇڭقىر باسقا كەزبەلەر كەلمەيتىن، سونىڭ ءوزىنىڭ عانا «ساۋدا دۇكەنى» ەكەندىگى ىزدەرىنەن ايقىندالدى: ماڭايى ماعان تانىس ءبىز وكشە تۋفلي مەن باسقا جالپاق تابان شاقايلاردىڭ شيرىنا اينالىپ الىپتى.
سارسەنبى كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا «قۇداي قوسقان» ءوز وشىرەتىمە كەلمەۋىمە بولماي قالدى: ماشينا دوڭگەلەگىن جارۋىمنىڭ ۇستىنە «زورلىق» -باسقىنشىلىق قىلمىسىنا دا كىرىپتار بولىپ قالمادىمبا. ءوزىن باسقالاردان ۇستاپ العانىمشا وسى قىلمىسىمدى ءبىر ءپاتۋا مەن جەڭىلدەتە تۇرۋىم ءجون كورىندى.
ۋاعداعا باعىنىپ ءدال ۋاقىتىندا كەلسەم دە ىڭعايىنا باعىنباي - «زورلىق ىستەمەي» قويدىم. ءوزى وكتەمدىك ىستەپ تە كوندىرە المادى.
مەن انەۋ كۇنى قاتتى قاتەلەسىپپىن تىللا قىز،- دەپ كۇرسىندىم. - راسىندا دا ايەلىم مەنى كۇتپەي بۇزىلىپ كەتسە، سەنىمەن ۇيلەنەمىن عوي. سەن دە جاقسى قىز ەكەنسىڭ، نەكەلەنگەنشە «حارام» جولعا جۇرمەيىك. مۇنان سوڭ سەن دە، مەن دە وسىلاي، تانىسۋ قاعيداسىمەن عانا كورىسىپ تۇرالىق! - قالاي تولقىسا دا جاۋابىم وسى ەرەجە بولدى. - دوسىما جازعان حاتىما جاۋاپ كەلسىن، نە ىستەيتىنىمىزدى سونسوڭ وزىڭمەن اقىلداسامىن!
- «زورلىق ىستەدىڭ» دەپ مەن دە قاتتى قاتەلەسىپپىن!- دەپ كۇلە تۇرەگەلدى «تىللا قىز». - ونداي سىرىمىزدى ەشكىمگە ايتپايمىن عوي، راسىندا زورلىق ىستەمەگەنسىز!... ەندىگى اپتادا، يە؟... ەگەر كەلمەي قالساڭىز...
كەلمەي قالسام قايتەتىندىگىن ايتپاي ەركەلەي بۇرتيعانسىپ قانا ەسكەرتىپ قايتتى. ەسى-دەرتىم وسى سايقالدى قىلمىس ۇستىنەن ناقتاپ ۇستاپ، اۋزىن مىقتاپ جابۋدا قالدى. ەگەسسە ءاليادان كەمبە مۇنىڭ ازازىلدىگى. ونداي جالا جاپپاي-اق، «ۇرىمجىدە ۇكىمەت ءاۆتوموبيلىنىڭ دوڭگەلەگىن جاردى. مۇندا كەلىپ باسقىنشىلىق قىپ مەنىڭ ءىشىمدى جاردى، مىنە كورىڭدەر!» دەپ تۇرىپ السا بۇلتارتا ما بۇل پالە!...
مەنى تيعان سەمبىنىڭ كەشىندە تاعى جۇگىردىم جىن ويناعىنا. جاقىنداي بەرگەندە تاپىر-تۇپىر اياق دىبىسى ەستىلدى. شاعىلعا جەتىپ شىققانىمشا كەتىپ بولىپتى. بىرەۋى قاراڭ قاعىپ بۇلت-بۇلت جۇگىرىپ، الىستاپ بارادى. كورىنبەۋ ءۇشىن وتىرا قالىپ باقىلادىم. بەتالىسى ايەلدەر اتىرەتى. ول، تىللا قىزدىڭ ءوزى بولعانى. ال، مەيمانى قالاي قاشقانىنان دەرەك تابىلمادى. ماعان انىقتالعانى، تۇندىككە ۋاعدالاسقان «عاشىعىن» ءدىل وسى شاعىل ۇستىنە قابىلدايتىندىعى عانا بولدى. جازىقتاعى جالعىز توبەدەن ماڭايىن تۇگەل باقىلاپ جاتادى ەكەن دە ءحاۋىپ سەزىلسە-اق جوعالادى ەكەن. مۇنداي «ستراتەگيالى» جەردەن قولعا ءتۇسىرۋ وڭايما! سىرىڭكە شاعىپ تىللا قىزدىڭ ءتۋفليىنىڭ ءىزىن انىق تانىدىم. بىراق بۇل، كوپ جەزوكشەنىڭ قايسىسىنىڭ ءىزى بولىپ دالەلگە سيماق. دەمالىس كۇندەرىنىڭ ءبىر كەشىندە وزىنەن بۇرىن كەلىپ جاسىرىنىپ جاتىپ ۇستاماسا، شالما تۇسىرەتىن كيىك ەمەس ەكەن.
وزىمەن مەنشىكتى سارسەمبى كۇنى تۇستىككە لاجىسىز تاعى كەلدىم. ەشتەڭە سەزبەگەندەي قۇشاقتاپ قىسا ءتۇستىم. قۇلقى مەن قىلىقتارىنا تانىسا كەلە قاتتى جيرەنەتىن بولعانىمدى سەزدىرمەۋگە تىرىسقانىم ەدى. بىراق مۇنىمنان باسقا ناتيجە شىقتى: جىنىستىق سەزىمىن قاتتى قىتىقتاپ قويىپپىن، انەۋ كۇنگى قاعيداما كونبەيتىندىگىن اشىق ءبىلدىرىپ، ءتىپتى جابىسا شابۋىلدادى ول. سولعان كوڭىلىمنىڭ «سوپىلىعىنا» شامداندى.
- ءسىز مەنەن باسقا بىرەۋىن تاۋىپ العان ۇقسايسىز! -دەپ كۇرسىنە شىتىندى. - مەنىمەن ويناماي وسىلاي سۋىتىپ، تاستاپ كەتپەكسىز!...
- ولاي ەمەس تىللام، نەكەلەنبەي تۇرىپ زورلاپ، ساعان وبالدى ءىس ىستەگىم كەلمەيدى! ەگەر ءوز ايەلىم كۇتىپ وتىرسا، سەن ەكەۋىمىز ۇيلەنە المايمىز، بالا بار عوي. ودان ءبىر حابار كەلگەنشە سەندەي اسىل زاتتى قورلاماي-زورلاماي كۇتۋىم قاجەت!
- وھو...و..ي، زورلاسام وبال بولادى دەيدى تاعى! ۇمىتقان نارسەمدى ەسىمە ءتۇسىرىپ ۇيرەتىپ قويىپ!.. ەندى قويايىقشى سول ءسوزدى! ءبىر قالجىڭىمدى ۇمىتپاپتى تاعى!... سول زورلىق بولىپتى-مىش!.. ماعان وبال بولادى-مىش، ھى-ھى....ھى...
تىللا قىز بار ونەرىن سالىپ قۇيقىلجىپ، بارلىق انتىن ايتىپ جالىنىپ جاتىپ، جىندارىمدى ءوزى شاقىرىپ كەلتىردى.
«بۇل سايقال شىنداپ وشتەسكەنگە دەيىن قۇتىلىپ تا بولارمىن!»- دەدىم قايتىپ بارا جاتىپ. «قايداسىڭ نۇرياشىم-ماقپالىم! جان سەرىگىم -ار سەرىگىم!...»
قىس تۇسسە دە جۇمىس اۋىرلاي بەردى. تاعى دا «زور سەكىرۋ»، تاعى دا تىڭ اشۋ، تاعى دا «اپات»، تاعى دا اشارشىلىق... ءوندىرىس الەمى بۇتىندەي كەرىسىنە سەكىرگەنىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ-اق زورلاپ سەكىرتۋىن قويار ەمەس.
كوكتەمدەگى مىلتىق كەزەنۋىنەن اششى سىقاق ەستىپ، قورلانىپ قالعاندىعىنان با ەكەن، ءيا، تىڭنان نۇسقاۋ كەلدى مە ەكەن، ءمات سوپى، «ۇستارا ءبىزدىڭ قولىمىزدا» دەيتىندى تاپتى ەندى. «داياۋجىڭعا قارسى ءسوز-ارەكەتتە بولعاندارىڭ مەن قاشقاندارىڭدى ەندى ايامايمىز»، «استىق گاۋھاردىڭ گاۋھارى». «بۇل ساياساتتارىمىز ماڭگى وزگەرمەيدى» دەيتىن تاقىرىپتارمەن ءتىپتى ساقىلداي ءتۇستى. «قىستىق تاربيە» دەپ اتالاتىن ۇيرەنىس ارەكەت وسى «دۇعالارىمەن» ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى: ىڭىردە گرۋپپا بويىنشا «قۋاڭشىلىق اپاتىن»، «شۋجىڭجۋي»[1] مەن «وڭشىل وپپورتونيزم» اپاتتارىنا قوساقتاپ تىلدەپ-تىلدەپ الامىز دا، اشارشىلىققا تاعى ۇشىراعان وبالىمىزدى سولاردىڭ موينىنا ارتىپ قويىپ سۇمىرەيتىمىز. «توڭكەرىسشىل» يدەيامىز ونداي «كەرى توڭكەرىسشىلدەر» الدىندا تىزە بۇكپەك پە! «تىزە بۇگۋشىلىك» تە سونداي ۇلكەن اپاتتاردىڭ ءبىرى. ەگەر جازاتايىمدا تاماققا جارىماعاندىعىمىزدى اشكەرەلەپ قويساق، وسى كەرى توڭكەرىسشى قۇل اپاتتىڭ ءدال ءوزى بولىپ شىعاتىندىعىمىز ءىس جۇزىنەن كورىنىپ بولعان. «ايىنا باقانداي توعىز كيلوگرام نورمى تۇگىل بەس كيلو جەسەك تە شىدايمىز!» دەپ سەندىرەمىز ءمات سوپىنى. «كەتپەنىمىزبەن جەر سەرىگىن ۇشىرىپ جەڭەمىز اپاتتاردى!»، «بيىل بار كۇشپەن سەكىرەمىز، باسىپ وزامىز جاۋلاردان!» - ارباي قاراپ كوپىرەتىن ءمات سوپىعا وسى انتپەن ەرىكسىز ەرە كوپىرەمىز. ءتۇن ورتاسى بولا بەرە اۋلاعا شىعىپ اتىرەت بويىنشا تۇگەل تىزىلەمىز دە سول كوبىگىمىزدى ەندى اسپانعا بۇركەمىز - ۇراندايمىز-اي كەلىپ. جاۋلاردىڭ ارقايسىسىنا «جولعالسىندى» ءبىر-بىردەن اتىپ الىپ، كوسەمىمىزگە «جاساسىندى» ءۇش رەت جاۋدىرىپ جىبەرىپ تارايمىز. قۇرساعىمىزدا باقا شۇرىلداپ، جىلان جالاڭداپ، قاسقىر ۇلىپ، شۋلاپ-ىسقىرىپ كەتكەنىن جاسىرۋ ءۇشىن اۋزىمىزدى باسا كەلىپ بۇك تۇسەمىز ورنىمىزعا.
وسى قىستىق ۇيرەنۋمەن بىرلەستىرىپ كەتپەندى جاقسى شاپقانداردىڭ قالپاعى الىناتىندىعىن تاعى دا جاريالادى. تاعى دا جىنىكتى لاۋجياۋلار. بىلتىرعى اشقان جەرىمىز تارلىق ەتكەندەي ايدالاداعى بور باسقان تاعى دا تىڭ اشىپ، توعام قازىپ، بۇرقىلداتتىق تا جاتتىق.
باسقا گرۋپپاداعىلاردان اشىعىپ سولۋشىلار قايتا كوبەيە باستادى ءسويتىپ. كۇزدەگى جيىن-تەرىمدە كوبىرەك ۇرلاي الماي قالعاندارى الدىمەن بۇرىسە باستادى. قويماسى مولىراقتارى ونىڭ كەرىسىنشە ەسىرە ءتۇستى. ەسىرگەندەر سەكىرگەننەن سەكىرىپ، جەزوكشە ايەلدەرگە قاراپ قارعۋدى كوبەيتتى.
بۇلار قىس ىشىندە قالاي قۇتىردى دەپ جۇرسەم، «بازار» ارزانداي قالىپتى: جاقىن رايوندارداعى حالىق تا بيىل قاتتى اشىقققان ەكەن. ايىنا ءتورت-بەس يۋان بولسا دا ۇكىمەتتەن اقشا شىعىپ تۇراتىن، كەبەك بولسا دا مومىسى بار لاۋجياۋ مايدانى حالىق كوممۋناسىنداعى ايەلدەرگە ءجانناتتاي كورىنەتىن بولىپتى. سول سەبەپتەن قاماۋداعى جىگىتتەردى اۋلايتىن ەركىن جەزوكشەلەر كوبەيىپ، ءوزىمىزدىڭ قالپاقتى جەزوكشەلەرىمىزدىڭ باعاسىن ءتۇسىرىپ جىبەرگەن ەكەن. ءبىر جولىعۋىن ءبىر مومى، نەمەسە ەلۋ تيىنعا ءتۇسىرىپ كۇرت سىندىرىپتى «ساۋدالارىن»:
ءوز جەزوكشەمنىڭ «دۇكەنىنە» ءبىر بارعانىمدا سول احۋالدى سۇرايمىن دەپ ۇلكەن پالەگە قالا جازدادىم: - ساۋدالارىڭ كۇسەت بولماي قالدى عوي دەيمىن، ءا؟- بۇل سۇراعىما تىللا اڭىرعانسي قاراپ، قىزاراقتاي قالعانىندا، - باعالارىڭ ەلۋ تيىن، ءيا، ءبىر مومىعا ءتۇسىپتى عوي! -دەپ ايقىنداي ءتۇسىپپىن.
- ونى قايدان ەستىدىڭىز؟... ول جالا!... وللاھي مەن وندايدا جوقپىن، بىلمەيمىن!- دەي سالا شاپ ەتە ءتۇستى وزىمە. - ءا...ءا... ەندى ءبىلدىم، وتكەن اپتادا كەلمەي قالعانىڭ سول ەكەن دا!... تاپقان ەكەنسىڭ دا!- ىشقىنىپ جىبەردى. مەن، جۇمىستىڭ اۋىرلاپ كەتكەنىن، اقتىعىمدى ايتىپ سەندىرە الماي قويدىم. - جوق، جوق، سەنبەيمىن. ونداي بۇزىقتارعا بىلعاتپايمىن سەنى، جىبەرمەيمىن! -ەندى قايتايىن دەپ وتىرعانىمدا قايتا جابىستى وسى ەگەسپەن. ءوز باسەكەلەستەرىنىڭ «سەپىلىسىن»، «قويانشىعىن»، «ءىرىڭىن-شىرىك، ساسىعىن»، «قولاڭساسىن» قويماي سويلەپ كەلىپ، ولاردىڭ قوناقتارىنىڭ دا «قوتىرىن»، «جارىق-شارتىعىن»، «قاراقاپتالىن»، «كارىلىگىن»، ءتىپتى كۇندەستەرىنىڭ ارقايسىسىندا ونداي «قوتىر شالداردىڭ» نەشەۋى بار ەكەندىگىنە دەيىن جايىپ سالدى. - سوندايلارمەن كەزدەسكەنىڭىزدى ەستىسەم، مەنى ەستىمەي قالادى ەكەن دەمەڭىز، ءسوزسىز ارىز جازامىن!- دەپ جىبەرگەنىندە جۇرەگىم تاس توبەمە ءبىر-اق شىقتى. ءاليانىڭ سيىناتىن پىرىسىمەن تابىسقانىمدى ەندى ءتۇسىندىم. - ىزدەگەنىڭىزدىڭ ءبارى وزىمنەن تابىلادى جانىم! -دەپ قامسىزداندىردى سونسوڭ. مۇنداي «ونەرلى ۇستاز» كورمەپپىن، تاربيەگە بەلشەمنەن باتىردى. وسى دۇنيەگە مۇنداي «ءجاننات» ورناپ، مۇنداي «قور قىزدارى» پايدا بولارىن كىم ويلاعان!...
- كۇندەستەرىڭە كەلگەن قوناقتىڭ قۇيرىق جىقبىلارىنا دەيىن كورىپ ءجۇرىپ، ولاردىڭ بەرگەنىن «بىلمەيتىنىڭ» عاجاپ ەكەن!- دەپ بەتىن قاتتى شىمشىپ قايتتىم.
استىق قويمامىز جەتەرلىك بولعاندىقتان ءبىزدىڭ گرۋپپا بيىلعى اشارشىلىقتان اۋلاعىراق ەدى. باسقا گرۋپپاداعىلار مىندەتتەرىنىڭ جارىمىن بىتىرە الماي وتىرىپ قالعاندارىندا ءبىز ۇشتەن ەكى ۇلەسىن ءبىتىرىپ تاستاپ، تۇستەن كەيىن ءوز كاسىبىمىزگە بىردەن-ەكىدەن سىتىلىپ شىعىپ كەتەمىز.
بىراق، اش قاسقىرلاردىڭ اڭدۋىنا ءتۇسىپ، قويمامىزدان استىق الىپ كەلۋدە قيىنداپ قالعان. قاي توبەگە بارعانىمىزدى كوزدەرى شالىپ قالسا-اق تاڭ اتقانشا سول توبە ويراندالىپ، استىعىمىز قاپ-داعارىمەن جوعالادى. ال، ءبىر توبەدەگىنى ءبىر-اق تاسىپ اكەتسەك، كادرلارعا ءبىلىنىپ قالادى دا ولاردىڭ تاۋىقتارى مەن ۇيرەكتەرىنە جەم بولىپ كەتەدى.
سارىتەكە، قالىڭ توسەنىش قامىستارىمىزدىڭ استىنان قازىپ العان كىشكەنە-كىشكەنە ۇرالارىمىزدى دا كورىپ الىپتى. سوعان دانىگىپ، كۇندىز ءبىزدى اڭدۋدى قويدى دا سول ۇراشىقتارىمىزدى اۋلايتىن بولدى. جۇمىستان ءبىز قايتىپ كەلگەنشە توسەك-ورنىمىزدى ءتىنتىپ قورىس-قوپاسىن شىعارادى. «بيدايدى قايدان الىڭدار؟» دەپ كەشىندە باقىلداي جونەلەدى سونسوڭ. ءبىز، ءبىر-ەكى رەت، «تىشقان ىندەرىنەن قازىپ العانبىز» دەپ قۇتىلدىق. دالاداعى قويمالارىمىزدىڭ ماڭىنا بارماي، سودان باستاپ شىنىمەن تىشقان ءىنىن قازىپ كۇن كورە تۇرۋعا كىرىسكەنبىز. تۇستەن كەيىنگى كاسىبىمىز وسى.
تاراق قۇيرىق قىزعىلت سۇر جانۋارلاردىڭ سىرىن بىلە كەلە مۇنىڭ دا ءونىمدى كاسىپ ەكەندىگى كورىندى. بىراق، مۇنى دا ادال كاسىپ دەۋگە بولماس ەدى: تاراق قۇيرىقتار سەميالى، بالا-شاعالى جان يەسى. ەگىننىڭ جيىم-تەرىم كەزىندە بۇلار دا ۇيقى-كۇلكىدەن بەزىپ ەڭبەكتەنەدى. اتىزدان ىندەرىنە قالاي جەتكىزەتىندىگىن بىلسەڭىز، تىم جاپالى - جان اشيتىنداي ميقىناتتانادى ەكەن. قۇرعاق دوڭدەگى ىندەرىنە ءبىر-ءبىر باستان تاسۋدىڭ ونىمسىزدىگىن بۇلار دا بىلەدى. ءبىر-ەكى بالاپانىن شالقاسىنان جاتقىزىپ، باس ءبيدايدى باۋىرىنا ايقاستىرا تيەيدى دە ۇلكەندەرى الدىڭعى ەكى اياقتان تىستەپ، شاناشا سۇيرەتىپ اپارادى. قاۋىزدى باس بيدايدى كلەتتەرىنە كىرگىزىپ، تاعى دا ايقاستىرىپ ساڭلاۋ قالدىرماي، تىعىز تىزەدى دە ۇرتتارىمەن اكەلگەن جالاڭاش بيدايدى سوعان وراپ قىمتاپ، دىمدانۋدان ساقتايدى.
ال، ءىن قۇرىلىستارىنىڭ وزىندە دە ادام تاڭدانارلىق ماماندىق بار: سۋ شىقپايتىن قۇرعاق دوڭدەردەن قازعاندا جاتىن ورىندارىن تەرىسكەي جاعىنان، استىق كلەتتەرىن ىڭعاي كۇنگەي جاعىنان قازادى. جاتىن ورىندارىنان ايلانىپ كەلەتىن جاسىرىن كوريدوردىڭ ەكى بۇيىرىنەن قاتارلاپ بولەك-بولەك بولمە ەتىپ قازىلعان كلەتتەرى كەڭ جانە تەپ-تەگىس، تازا جاسالادى. دارەت ورىندارى بۇدان مۇلدە الىس، اۋىز جاقتا بولادى. بۇل دا جەمىن دىمنان، بىلعانىپ، بۇزىلۋدان ساقتاۋدىڭ ەڭ تۇيسىكتى امالى.
ەكى-ۇشتەن ارتىق بالا وسىرگەن ۇلكەن سەميالىلارى 20-30 كيلودان ارتىعىراق استىق جيا الادى ەكەن. ونداي قورلى-قوردالى سەميالار بىزگە سىرتىنان قاراعاندا-اق تانىلاتىن بولدى. اتىز ماڭىنان ارقان سۇيرەتكەندەي ىزدەرىن قۋىپ بارىپ تا تاباتىن بولدىق. ول، سۇيرەتىلگەن تىشقاننىڭ جونىنىڭ ءىزى. ارقالارىن اياپ جانە جەڭىلدىك تابۋ ءۇشىن دە ىڭعاي سول ءبىر ىزبەن سۇيرەتەتىندىگى بەلگىلى.
ءبىز ولاردىڭ ارحيتەكتۋرالىق ونەرلەرىن جەتە تۇسىنگەن سوڭ ءىن قۋىپ قازىپ قينالۋدى قويدىق. كەتپەندى سكلاتىنىڭ ءدال ۇستىنەن سالىپ، استىعىن جارق ەتكىزەتىن ماماندىققا جەتتىك.
ماڭايىمىزعا قاراي تۇرىپ، قايدان شىققانى بەلگىسىز، پۇتا ارالارىنان دىردەكتەي قاراپ تۇرعان سول ەڭبەكشىلەرگە جانىمىز اشيدى. بۇلار دا ميقناتپەن تاپقان ازىعىنان بىزشە ايرىلىپ، بىزشە اشتىقتان قىرىلاتىندىعىنا قابىرعامىز قايىسادى. بىراق لاج نە، تەكە سارىنىڭ جاۋىزدىعىنان تاراعان جاۋىزدىق ءبارى دە!... جازداي سۇيرەتىلىپ جاۋىر بولعان سورلىلارىن كورگەنىمدە كوزىمنەن جاس ىرشيدى مەنىڭ. بيگەلدى، بيعازى اعالارىمنىڭ دا وتكەندەگى ءدال وسىنداي حالدەرى ەلەستەيدى. بيداي شاشسام، اقىرى ازىقتارىنان اۋىز تيمەي جونەلەدى زاتتە جاندى سورلىلار!...
ءسويتىپ تاراققۇيرىقتارمەن بىرگە قالتىلداپ، بىرگە جىلاي ءجۇرىپ تاپقان بيدايىمىزعا جاۋ تاعى ءتوندى. تەكەسارى ءبىر تۇندە جاتاعىمىزعا اسكەر ەرتىپ كىرىپ، اياماي تونادى. توسەگىمىزدەن جالاڭاش قۋىپ شىعارىپ، تۇنگى ايازدا سول تىشقاندارشا دىردەكتەتىپ قويىپ تونادى. «ۇيامىزدى» كوزبە-كوز ويرانداپ، ەدەنگە دەيىن قوپارىپ، تالقانداپ كەتتى.
تاڭ اتىسىمەن سول بيدايىمىزدان شي اياق ءتايتايى تەگەنەلەپ الىپ شىعىپ، تاۋىعى مەن ۇيرەكتەرىنە شاشقاندا شىرايىمىز قاتتى بۇزىلدى. دامەلقاننىڭ مۇرتى جىبىرلاپ، مەنىڭ ءتىسىم شىقىرلادى. مۇنى كورىپ ەدىلبايدىڭ تاناۋى ۇراعا اينالدى دا زامان جورعالاي جونەلدى. سونىڭ ەكىنشى تۇنىندە كادرلاردى وتىنمەن قامداپ جۇرگەن ەكى اتان وگىزىنىڭ كوزگە ءتۇسىپ جۇرگەن ەڭ سەمىزى جوعالدى. ءۇشىنشى ءتۇنى ونىڭ سىڭارى دا جوعالعانىن، ءبىزدىڭ گرۋپپا ەستىمەي دە قالىپتى. تاۋىقتارى باسقا تۇندەردە تاۋسىلىپ، ۇيرەكتەرى قىرقىلداپ ءجۇرىپ تاپا تال تۇستە عايىپ بولدى.
الدىڭعى وگىز، جۇمىس مايدانىمىزدىڭ سىرت جاعىنداعى قالتارىس ءبىر كىشكەنە شاعىلعا مۇشەلەنىپ كومىلىپ، ءبىزدى مايلا ەت-سورپامەن دالدا قالجالاپ جاتقانى، ءوز گرۋپپامىزعا عانا ايان. ال، تاۋىق-ۇيرەكتەردىڭ ءىزى، باسقا اش گرۋپپالاردىڭ بەت شىرايلارىنا ءتۇستى. ەكىنشى وگىز توقتى ءباسيتتىڭ الىستاعى شاعىلىنا كەتتى. ءىزى سولاي بەتتەپ بارىپ، بۇلتارىپ، سولتۇستىككە كەتكەن بولىپ جوعالدى.
زىر جۇگىرىپ سارىتەكە ءجۇردى. ادام قانىمەن بورلانعان كوپ قۇسىنىڭ بۇل ماڭنان ءبىر تال تۇگى دە تابىلماۋى، لاق تاستاعان كارى ەشكىدەي جۇدەتتى ءوزىن. تەكسەرۋشى-تىنتۋشىلەرى قىزمەتتەرىن ءبىزدىڭ جاتاقتان باستاپ، اتىرەت ماڭىنداعى ولىكتەردىڭ كورلىك ۇرالارىنا دەيىن اقتارىپ ءتىنتىپ، ەشتەڭە تابا الماي تورىقتى. ءتايتايى تايىنشا-قۇنان وگىز جەگىلگەن وتىن ارباسىنان، جاقىنداعى جاس جىڭعىلدان باسقا قۇرعاق وتىن تابا الماي بىقسىپ، مۇرنىنىڭ سۋىن جيا الماي قالدى. ەندى ءوزىمىزدىڭ ارقالاپ اكەلگەن وتىنىمىزدىڭ كونفەسكاتسيالانۋىنان ساقتانۋ ءۇشىن ارتىق وتىن كوتەرە كەلۋدەن ءبىز دە تيىلدىق.
ەڭ جاقسىسى، تەكەسارىنىڭ ىنىنەن قازىپ اكەلگەن استىعىمىزعا وسىدان سوڭ سۇعىن قاداي الماي قالعانى بولدى. تاۋىق-ۇيرەك اتتى كوپ تاجالى جويىلعان سوڭ، وزدەرىنە كىلەتتەگى ءبىزدىڭ نورمامىزدان ەلەنگەن شاڭمياندارى[2] تۇرعاندا تىشقان اۋزىنان شىققان ءبيدايدىڭ قاجەتى نە.
جازعا سالىم «زور سەكىرۋدىڭ» قۇتىرىعى قاتتى قوزاتىنى بەلگىلى. اشارشىلىق پەن اۋىر جۇمىس باسقا گرۋپپالارداعى تاينيلەردى دە كۇيرەتىپ جاتقاندا قويمامىزداعى استىقتى «تىشقان ىنىنەن اكەلگەن» بولىپ جەي بەردىك. لوپنورلىق دەپ اتالاتىن اسا ادال حالىقتىڭ اتى-جوندەرى مەن تۇراقتارىن بىلمەسەك تە ەسەكپەن تيىرمەنگە كەتىپ بارا جاتقانىن كورسەك بولدى، بيدايىمىز سولار ارقىلى تيرمەننەن مايدا ۇن بولىپ تا كەلىپ جاتتى. ولار ءبىزدى ءدىن جولىمەن «ءمۇساپىر» اتايدى دا، مۇساپىرلەرىنىڭ ءبىر ءتۇيىر دانىنە قيانات قىلماي ۇنعا اينالدىرىپ، ىزدەپ ءجۇرىپ اكەلىپ بەرەدى. ال، كۇرىش اقتاۋعا ءوزىمىزدىڭ بوتەلكە شاكتاسىمىزدان شەبەر تيىرمەن جوق.
مەن وسىنداي كۇيلى شاعىمدا كۇرىش ەگىسىنىڭ لايساڭىنا تۇسۋدەن بۇرىنىراق كەتىپ قالۋعا اسىقتىم. بۇل جەردىڭ كۇنى جىلىنعانىمەن سولتۇستىكتىڭ قارى كەتە قويماعاندىعى عانا كىدىرتىپ ءجۇر ەدى. قالپاعىمنىڭ ءبىر جاقتىلى بولعان حابارى ءدال وسى كەزەڭدە جەتىپ كەلدى: ءمات سوپى ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ اتىرەت شتابىنا شاقىردى دا تاڭبا باسىلعان قالىڭ قاعازدان «بيعابىل جاپپاردىڭ قالپاعى وڭشى، باسقا قالپاعى جوق، بلوك-ۇيىمسىز دارا وڭشى» دەگەن ءسوزدى انىقتاپ وقىپ بەردى. حانزۋشا، ۇيعىرشا ەكى تىلدە جازىلعان ەكەن. ورنىمنان سەكىرىپ تۇردىم. ءبىر عانا قالپاق جەپ-جەڭىل سەزىلىپ ەدى. ءمات سوپى ونى دا جەڭىلدەتە ءتۇستى.
- وڭشى، جەرلىك ۇلتشىلداردىڭ قارا شاھارداعى ساياسي كۋرسى بيىل كۇزدە جانە اشىلادى. وعان دەيىن قاتەلەسىپ، ماسەلە وتكىزىپ قويماساڭ، ەندى بۇل قالپاعىڭنىڭ دا الىنۋى مۇمكىن!- دەدى.
وتكەن جىلدىڭ كۇزىندەگى كۋرستا ەكى-اق وڭشىنىڭ قالپاعى الىنىپ، باسقاسى جىل سوڭىنا تامان تۇگەل قايتىپ كەلگەن بولاتىن. بۇلاردى «تاربيە مايدانىندا ستيل ماسەلەسىن وتركىزگەن»، «قاشقان» دەگەن سياقتى ءتۇرلى سىلتاۋلارمەن قايتارىپتى. ال، مەن، تىللا قىزدىڭ كەسىرىنەن عانا امان قۇتىلسام، قولعا ىلىنەرلىك باسقا ماسەلە سەزدىرمەگەنمىن، وشكەن ءۇمىتىم قايتا جىلتىراي قالدى. قالپاقتان قۇتىلىپ شىقسام، مىنا باۋىرلارىمنىڭ «بۇزىق ەلەمەنت» ەمەس ەكەندىگىن دە ءتۇسىندىرىپ اقتاي الامىن عوي!... قاشىپ شىعۋ ويىمدى شەكتەپ قويدىم دا كۇرىش كولىندە بەلشەدەن باتپاقتاپ ىستەي بەردىم. دىردەكتەي ءجۇرىپ، تىللا قىزدان تونەتىن پالەنى دە تۇنشىقتىرىپ تاستاۋدىڭ امالىن ويلاستىرىپ بولدىم.
بىراق، كۇرىش ەگىلىپ بولا بەرە اسپانىما تاعى ءبىر قارا بۇلت قاپتاپ شىعا كەلدى. بۇلت بولعاندا دا مەنىڭ كوڭىلىمە عانا ەمەس، سوقىر سولشىلدىقتىڭ بۇكىل قوعامعا توندىرگەن نايزاعايلى بۇلتى بولىپ شىقتى. ءوزىمنىڭ ۇلكەن-كىشى ەكى سامايىم دا سونداي قاتەر استىنان ەلەستەدى: ىلە، تارباعاتاي ايماقتارىنىڭ شەكاراعا جاقىن حالقى اشارشىلىق سالدارىنان سوۆەت وداعىنا ۇركىپ كەتىپتى. شەكارا ەكى تاۋلىك قانا اشىلىپ، ءۇشىنشى كۇنى بەيىش قاقپاسىنداي تاس بولىپ قايتا بەكي قالىپتى. ەندى اشىلماستاي مىقتاپ، «ماڭگىلىككە» بەكىپتى. «سول جاققا ەندى جاقىنداعان ادام، تاباندا اتىلادى. اتىلماي قالسا قاتال سوتتالادى ەكەن» دەگەن ۇرەيلى حابارلار گۋلەدى.
شەشەمنىڭ باسشىلىعىنداعى ۇركىپ ۇيرەنگەن ۇلكەن سەميانىڭ بۇل ۇركىننەن قالمايتىن مۇمكىندىگى ەسىمە ءتۇستى: «بيعابىل ءبۇيتىپ قورلانعانشا ءوز جەرىمىزگە قايتىپ كەتسىن. ءبىز سوڭىنان تاۋىپ الامىز» دەگەن پىكىرى بارىن ەستىگەنمىن. مەنىڭ تاپسىرۋىم بويىنشا دوربىلجىنگە قايتقان بولسا ماقپال مەن اسقار دا سولارمەن بىرگە كەتتى. ولاردان تىم بولماعاندا ءبىر حاتتىڭ ماعان جەتپەي قالۋى، جازعان حاتتارىندا وسىنداي سوزدەرى بولعاندىعىنان شىعار دەپ تە جورامالدادىم.
بىراق، مەن ەندى قاشىپ ماسەلەمدى قايتا قاعىندىرسام بولمايدى. ءوزىمدى عانا ەمەس، مەنىمەن قوساقتالعان باۋىرلاردى دا، اسىرەسە ىنتىقباي مەن كۇلاندى ەندى «شۋجىڭجۋيشى» دەگىزىپ كۇيدىرەيىن بە!... «قالپاقتارىمىز تۇگەل الىنىپ بولعانشا، شەكارا جاعدايى بوساڭسىعانشا تاپجىلماي كۇتۋىم قاجەت» دەگەنگە بەكي ءتۇستىم.
مايدان باسشىلىعى بۇل حاباردى بىزگە «تاعى دا قۋاڭشىلىق اپاتىنا ۇشىراعان» استىعىمىزدىڭ تامتىعى ءپىسىپ، اشتىق ازابىنان ءبىراز قۇتىلعان شاعىمىزدا جاريالادى. ەندىگى قاشقاندار اسا قاتال جازالاناتىندىعىن بىرقانشا ستاتيامەن ۇقتىرا جاريالادى. حرۋششەۆتى تىلدەگەن تىلدەسى دە، بىزگە كورسەتكەن ىزعارى دا اسا قۇتىرىق. ىلە-شالا «قىلمىس اشكەرەلەۋ» ناۋقانى جۇرگىزىلە باستادى. «سوۆەتشىلدەر، سوۆەت وداعىنا قاشۋ نيەتىندەگىلەر ءوزىن-ءوزى اشكەرەلەسە كەشىرىلەدى. باسقالار جاعىنان اشكەرەلەنسە قاتال جازالانادى. ولاردى اشكەرەلەۋشىلەردىڭ قالپاعى الىنادى. ەڭ بولماعاندا زاتتىق سيلىققا يە بولادى...».
ءسويتىپ، ەندىگى جۇعۋى مۇمكىن بولعان جالادان دا، سوعۋى مۇمكىن بولعان پالەدەن دە قۇتىلىپ، امان جۇرە تۇرۋىمىزدىڭ قاجەتتىگى تولىق ايقىندالدى. جالعىز-اق، كەلۋى مۇمكىن بولعان قازادان ساقتايتىن» زاڭدى ۇرلىعىمىزعا» تارباعاتاي حالقىنشا باسقا جاققا اۋىپ كەتكەن ەكەن. ءىزى تۇگىل ىندەرى دە ورمەكشى ورمەگىمەن تورلانىپ، جەلدىڭ ۇردەسىنىمەن بىتەلىپ قالىپتى. ودان دا ءۇمىت ۇزىلگەن سوڭ جان ساقتايتىن ۇرلىقتى جويۋعا بولا ما!...
تىللا قىزدىڭ كوڭىلىن قالدىرۋدان ساقتانا تۇرۋ ءۇشىن «دۇكەنىنە» ۋادەلى ۋاقىتىندا بارىپ كورىنىپ تۇرعانمىن. وسى پالەدەن ەندى نەعۇرلىم تەز قۇتىلۋعا اسىقتىم. ايعاق ءۇشىن ءبىر-ەكى جىگىت ەرتىپ اپارىپ، تۇنگى قوناعىمەن بىرگە ۇستاپ قاتتى قورقىتسام، وزىمە اۋىز سالۋدان مۇلدە تيىلار دەپ مەجەلەگەنمىن.
ەرتەڭ «ۇلكەن جەكسەنبى» دەپ جاريالانعان ءبىر كۇنى كەشكە جاقىن قاپاس پەن ەدىلبايدى ەرتىپ شىعىپ، اۆتوموبيل بالونىنان جابىسقان قىرسىق پەن ودان قۇتىلۋ جولىنداعى وسى امالىمدى ءتۇسىندىردىم. جىن ويناققا كۇن باتا جەتىپ، قاشاتىن جولدارىنا جاقىن دالدالارعا ءبولىنىپ بەكىندىك. ىلە-شالا تىللا قىز دەدەك قاعىپ كەپ، «دۇكەنىنە» كىردى. ەكى-ءۇش مينۋت وتپەي، ءبىزدىڭ اتىرەت جاقتان جولمەن كەلگەن ءبىر مەيمانى توبەگە شىعىپ جاتا قالدى دا، شيىق ەتە تۇسكەن ءبىر دىبىستى ەستىپ، «دۇكەنگە» قاراي دومالادى.
ۇستاۋعا ىڭعايلانىپ ەندى تۇرەگەلە بەرگەنىمدە ەدىلباي بۇقپانتايلاپ ماعان جاقىنداپ قالعان ەكەن. «جاتا تۇر، تاعى بىرەۋى كەلە جاتىر، ءبارىن ۇستالىق!» دەپ سىبىرلاي سالا قايتا قايتتى. ايتقانداي-اق كۇنشىعىس جاقتان پۇتا سىبدىرى ەستىلدى. ءبىرىنشى مەيمان شۇڭقىردان باسپالاي شىعىپ، جولىنا تۇسە جونەلىپ ەدى. قاپاستىڭ قولىنا ءتۇسىپ، وتىرا قالعانىن بايقادىم.
كۇنشىعىس جاقتان كەلگەن ەكىنشى مەيمان اسىعار ەمەس، توبە باۋىرىنا كەلىپ توقتاپ، قولساعاتىنا قاراعانى كورىندى كەزدەسۋلەرى ساعاتقا باعىناتىندىعىن ءتۇسىندىم. باسپالاي قاراپ ورلەگەن بۇل مايمان دا توبەگە شىعا سالا قۇلاپ جاتا قالدى. «دۇكەن» يەسىنەن دىبىس جوق. مەن دە قارادىم ساعاتىما. «عاشىقتار» مينۋت كورسەتكىشى ون ەكىگە ىلىنبەگەندىكتەن كورىسپەي جاتىپتى. بۇل سايقالدىڭ شىپ-شيراق ازاماتتاردى مينۋت تارتىبىنە قالاي باعىندىرىپ قويعانىنا تاڭداندىم.
تىللا قىزدىڭ شيقىلى ساعات تولىسىمەن ەستىلدى. نەسىن شيقىلداتىپ جاتقانىن بىلسەم بۇيىرماسىن. ەكىنشى مەيمان دا دومالاپ ءتۇسىپ، ەڭكەڭدەي جۇگىرىپ بارىپ كىردى «دۇكەنگە». ەندى ءبىر ساعاتسىز شىقپايتىندىعىن مولشەرلەپ ەدىلبايدىڭ قاسىنا باردىم. ءتۇن اسپانى كۇنباتىس جيەككە ەندى جەتىپ، ىمىرت ۇيرىلە باستادى. قاپاس پەن ءبىرىنشى مەيمان دا تۇرەگەلىپ، ءبىزدىڭ قاسىمىزعا كەلدى. ول، بىزگە جاقىن جۇرەتىن «جەرلىك ۇلتشىل» قالپاقتى ۇيعىر جىگىت ەكەن. كۇلىسە قول الىستىق. قاستىق ىستەمەيتىندىگىمىزدى قاپاستان ءتۇسىنىپ، مىنا سيقىردىڭ سىرىن بىلۋگە كەلىسىپتى.
سىبىرلاسىپ وتىرعانىمىزدا تىللانىڭ قاتقىل ءۇنى ەستىلدى.
- ءاي، توقتاپ تۇرىڭىز!... پۇل قانە، پۇل![3]- دەدى. شۇڭقىردان شىعىپ، قايتۋعا بەتتەگەن ەكىنشى مەيمانىنا داۋىستاپتى.
ەرتەڭ ءبار پۇلدى ءبۇتىن بەرمەيمىن بە، پارشا پۇل جوق!
- بولمايدى، مەنىڭ نەسيەدەن تالەيىم جوق!...
اقشا ماسەلەسىنىڭ قالاي شەشىلگەنىن ۇعا الماي قالدىق. ەكىنشى مەيمان شۇڭقىرعا قايتا ءتۇسىپ شىقتى. ءبىزدىڭ وتىرعان جەردەن قيىستاپ وتە بەرگەنىندە ەدىلبايدىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سىبىرلى ءامىر بويىنشا ءۇنسىز وتىرا كەتتى. ەندى كەتەر دەپ جەزوكشەنىڭ جولىن توسۋعا ۇمتىلعان قاپاس، ءبىر ءتۇپ جىڭعىلدى دالدالاپ جاتا قالعاندا ءبىز دە بۇعا تۇستىك. تىللا قىز ەندى دوڭگە شىعىپتى. ءوز اتىرەتى جاققا قاراپ ءبىراز تۇردى دا وتىرا قالدى. ايەلدەر اتىرەتىنىڭ ار جاعىندا حانزۋ اتىرەتى بار ەدى. سول جاقتان بىرەۋىنىڭ كەلە جاتقانىن كورىپ وتىرعانىن سەزدىك.
ىڭىردە ەكى كەدەي قاريدارىن جولعا سالىپ، تۇتاس تۇندىك مەيمانىن ماساسىز ءدوڭ ۇستىندە قابىلداۋعا شىققانى ەكەن. بۇل مەيمانى ەنتىگە جەتىپ، توبەگە شىعىسىمەن تىللا قىز ەندى حانزۋشا اۋەنمەن ءسويلاي جونەلدى.
- ءايا، مەنى سونشالىق كۇتتىرىپ قويىپ قايدا كەتتىڭ؟... توسا تۇرشى ءجۇزسىز، شۇم!... قويا تۇرشى ءوزىم، ءوزىم!... ءايا، ءايا، ءايا..ا...
ەكى «باجاما» تۋرا قاراي الماي تۇقىرا ءتۇستىم، قورلانىپ بارامىن. ءبىرىنشى «باجا» كۇلىپ جىبەردى دە، ەكىنشى «باجا» پىشاعىن سۋىرا ۇمتىلدى اشناسىنا. ەدىلباي ەكەۋىمىز ەكەۋلەپ ۇستاپ، پىشاعىن الدىق تا، قول تيگىزسەك قاتەلەسەتىندىگىمىزدى ۇقتىردىق.
جەر تىڭداپ وسكەن سايقال بۇل دىبىسىمىزدى ەستىپ قالىپتى. ۇستىندەگىسىن كوتەرە تۇرەگەلگەندە مەنەن وزگە تورتەۋى ءتورت جاعىنان شىعىپ تۇرا قالدى. زىتا جونەلمەك بولعان ءۇشىنشى مەيماندى ۇستاي الىپ، قولىن قايىرا قويدى ءبىرى.
- قايىرما قولىن، بۇل، مەنىڭ ەرىم!- دەپ قارسى شىعا كەلدى مەنىڭ «ايەلىم».
- جالاپ، قاشان ءتيىپ ەدىڭ قىتايعا؟... جاڭا عانا مەنىڭ...
- ۋاعدامىزدى پىسىرىپ قويعانبىز، قالپاعىمىز الىنىسىمەن توي قىلماقشى!... ەي، ۇرما سەن، نە حاقىڭ بار ءبىزدىڭ ماحابباتىمىزدا!... ۇلتتار ارا قوسىلۋىمىزعا قارسىلىعىڭ بار ما!... ۇلتشىلدىقتارىڭدى قاشان قوياسىڭدار؟.. حانزۋعا تيەمىن، قانە، نە قىلماقسىڭدار!
يمام حازىرەتتىڭ موللا قىزى سەرىكتەرىمنىڭ قورقاتىن جان جەرىنەن ۇستاپ، بۇرە تۇسكەندەي بولعاندا قارقىلداپ كۇلە شىقتىم توبەگە.
- ءۇي، تىللا قىز با، ءسىز؟ نە بولدى، مىنالار باسقىنشىلىق ىستەدى مە سىزگە؟... الگى ءسوزىڭىز نە ءسوز، قايتادان ايتشى؟ - بەتىن باسىپ ەڭىرەپ جىبەرگەن سالداقى، سىتىلا جونەلگەندە ۇستاي الدىم. - سويلەڭىزشى، ءبارى دە ءوز ەرلەرىڭىز سياقتى عوي، تالاسىپ تۇر ما؟... جۇرىڭىزدەر، قازىرشە كورىنبەيتىن جەردە سويلەسەلىك! - تارتىپ ءتۇسىردىم «دۇكەنىنە» قاراي. شۇقىرعا شومشەك اپارىلىپ، وت جانىپ تا ۇلگەردى. - تورلەتىڭىز سۇيىكتىم، تورگە وتىرىڭىز! -بەتىن جاۋلىعىمەن باسىپ العان جەزوكشەنى يىعىنان باسىپ وتىرعىزدىم. - ءجا، سويلەڭىزدەر، نە تالاس؟... قاپاس، سەن جاز، ءبىر ءسوزىن دە قالدىرماي جاز! ۇلتشىلدىق ماسەلەسى بولسا، مايداننىڭ ءتالىم-تاربيە بولىمىنە تاپسىرامىز، قۇيرىق ساتۋ ماسەلەسى عانا بولسا... ءوز مويىنداۋلارىنا قاراپ كورەلىك، اقىرىن سويلەڭدەر!..
ءسوزدى بىرىنشىسىنەن باستاپ، ۇشىنشىسىنە دەيىن سويلەتتىم. ءبارى دە تىللا قىزدىڭ ءوزىنىڭ توقتاتقان ۋاقىتى بويىنشا كەلىپتى. الدىڭعىسى توقتامدى ەلۋ تيىن وتەپتى دە، ەكىنشىسى ءبىر سوم بەرىپ، ەرتەڭگە قارىزداندىرىپ قويىپتى. ءۇشىنشىسى ۇلگەرە الماپتى دا اقىسىن وتەي الماپتى.
- سەن مۇنىمەن ۇيلەنبەكشى مە ەدىڭ؟- دەپ حانزۋ جىگىتتەن سۇرادىم. ازاردا-بەزەر بولدى ول: ءوزىنىڭ ءۇش بالاسى مەن ايەلى الىستا قالعاندىعىنان عانا ەرمەك ءۇشىن جۇرگەنى ەكەن. تىللانىڭ بەتىندەگى ورامالىن جۇلىپ الىپ سۇراپ، جاۋاپ الا المادىم.
- جاۋاپ بەرمەسەڭ ءجۇر! ءباجى تولەمەي ىستەگەن وسىنشالىق قالايماقان ساۋداڭمەن عانا قويماي، نە ءۇشىن ساياسي جالا جاباسىڭ بارىنە!
- سويلەيىن، سويلەيىن!... جاسسىزدار عوي، كەشىرىڭىزدەر مەنى! - تۇقىرىپ الىپ ءۇن سالا جىلادى جەزوكشە. - ءبىر جولعا كەشىرىڭىزدەر!... مۇنان سوڭ قويامىن، ەشكىمدى شاقىرمايمىن، ەشكىمگە جالا جاپپايىن!... وسى انتىما وپاسىزدىق ىستەسەم، نە قىلساڭىزدار دا... ولتىرسەڭىزدەر دە وبالىم جوق!... مەن سياقتى ايەلدەردەن مىنا جاقتاعى مىنا جىڭعىل ىشىندە ءدال قازىر ەكەۋى جاتىر، ءتۇس ۋاقىتىندا دا، كەشتە دە... مىنا جاقتاعى، توراڭعى تۇپتەرىندە، اناۋ دوڭدەردە بىرنەشەۋى جاتىر!... ءبارى سولاي بولعان سوڭ... جانە ەرسىز بولعان سوڭ وسىلاي بولىپ كەتكەنبىز!... مەن قويامىن، بىراق يدەيامدى باسقا جالاپتار بۇزادى. بىراق ەندى مۇلدە قويدىم. مۇنان سوڭ ۇستاپ الساڭىزدار اياماڭىزدار، وسى جولى عانا كەشىرىڭىزدەر!...
وسى انتىنىڭ اياعىنا انىقتاپ جازدىرىپ قول قويعىزدىم. تىڭداپ وتىرعان كۋالاردىڭ اتتارى دا ءتىزىلدى. جەزوكشە ەكىنشى قوناعىنان نەسيەگە قالعان ەلۋ تيىندى جىبەك بايپاق قونىشىنان الىپ، يەسىنە لاقتىرا سالعاندا ءبارىمىز كۇلدىك. «مۇنان سوڭ تىللا مۇنداي پالە-قازالى جۇرىستەن تيىلىپ-تۇزەلىپ كەتسە» بۇل قىلمىسىن جاۋىپ تاستايتىندىعىمىزعا ءبىز دە ۋادە ايتتىق.
ءاليانىڭ پىرىسىنەن كەلەتىن ءحاۋىپ-قاتەردى وسىلاي جەڭىپ - جەڭىلدەپ قايتتىم.
مەن ءۇمىت كۇتكەن ساياسي مەكتەپ بيىل اشىلماي قالىپتى. ءوز اتىرەتىمىزدەگى قىستىق ءتالىم-تاربيە ساقىلداي جونەلدى. «شۋجىڭجۋيعا» جانە ونىڭ ەل ىشىندەگى تىلەۋلەس «وڭشىل وپپورتونيزمگە» قارسى ناۋقان رەتىندە ساقىلدادى. «ءشۋجىڭجۋيدىڭ» جەتى اتاسىن جەزدەي قاقتايتىن قارا ماتەريالدارى قايتا-قايتا وقىتىپ تالقىلاتتى دا سولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇقسايتىن قاتىستى-شاتىستى ماسەلەلەرىمىزدى يىسكەلەپ ىزدەپ، ءوزىمىزدى-وزىمىزگە تىنتكىزە بەردى. ءسويتىپ تاعى دا قورقىتىپ، تاعى دا شوشىتىپ الىپ سالدى جۇمىسقا...
سوندا دا ءوندىرىس ارتقا سەكىرە بەردى. ءونىم تاعى دا قۇلدىرادى. بۇل قىلمىستى تاعى دا «قۋاڭشىلىق» اتتى جاراتىلىستىق اپاتقا ارتىپ، قالعانىن «سوۆەت شۋجىڭجۋي» مەن «وڭشىل وپپورتونيزمگە» تەڭدەي سالدى.
«وسى جۇمىس بىتىسىمەن باعالاۋ جۇرگىزىپ، ەڭبەكتە، يدەيادا شارت تولتىرعاندارىڭنىڭ قالپاقتارىڭدى الامىز» دەپ كادرلارىمىز تاعى دا الدادى. ءبىز تاعى دا «سەكىرىپ ورلەپ» ۇرلاي بەردىك.
ناقتىلى ءوز مانىندەگى «زور سەكىرىپ ىلگەرىلەۋ» شەكارالاردان عانا ەستىلىپ جاتتى: ميلليونداعان اسكەر تاسقىنى الدىمەن ءۇندىستان شەكاراسىندا ءسۇزىسىپ، ونان سوڭ ۆەتنام شەكاراسىندا باسقىنداپ، قاندى كوبىك بۇرقىراتىپ ەدى. كەرەمەتىن بيىل ودان دا ۇدەتىپ، سوۆەت شەكاراسىندا بۋىرقاندى. بىلتىرعى اشارشىلىق ۇركىنىندە «شۋجىڭجۋيعا» قاشىپ وتە الماي قالعان حالىقتى «شەتتىڭ شەكەسى»، «جاۋدىڭ كومىپ كەتكەن ميناسى» دەپ سوققىلاۋعا كىرىستى.
بۇل سىندى قارايعاننىڭ بارلىعىن جاۋ ساناپ، ءوز قۇلاعىن ءوزى جۇلىپ، ءوز كوزىن ءوزى شۇقىپ قۇتىرعان جاعدايدا ءبىزدىڭ قالپاعىمىزدى الۋى مۇمكىن بە!... قاراشاردەگى ساياسي مەكتەپتىڭ قىزمەتتەن توقتاپ قالعان سەبەبىن دە وسىدان تاپتىم.
بىراق، 64-ءشى جىلدىڭ جازعىتۇرىمىنا كەلگەندە تاعى دا كۇتپەگەن كەزەڭدە اشىلا قالدى سول مەكتەپ. «وڭشىلدار» مەن «جەرلىك ۇلتشىلداردى» عانا ەمەس، وڭتۇستىك شىنجاڭنىڭ ءدىن يەلەرىن دە ەڭكەڭدەتىپ-بۇكشەڭدەتىپ اكەلىپ وقىتتى. وقيتىن ساباعىمىز ءبىر عانا شۋجىڭجۋي تاقىرىبىندا، «توعىز باعا» دەپ اتالعان توعىز كىتاپشا بارىندە دە «كونە شۋجىڭجۋيشىلاردى» مىنەپ-شەنەپ كەلەدى دە «قازىرگى زامان شۋجىڭجۋي» دەگەن اتاۋمەن حرۋششەۆتى داتتايدى. اسىرەسە ونىڭ: «تايقازاننىڭ تاتىن ءىشىپ، ەكى ادام ءبىر شتان كيەتىن قايىرشى كوممۋنيزم بولا ما» دەگەن پىكىرىنە قاتتى كەكتەنەدى. پرولەتاريات توڭكەرىسى مەن كوممۋنيزمگە قارسى ەڭ جيرەنىشتى ازعىندىققا ساناپ، وسى شىندىقتى ياناتتايدى. بۇل كىتاپشالار بىزگە ءوز مايدانىمىزداعى «قىستىق ءتالىم-تاربيەدە» جاتتالىپ بولعان.
بۇل مەكتەپتە دە ارناۋلى لەكتور جوق ەكەن. كىتاپشانى بىرەۋىمىزگە وقىتادى دا بارىمىزگە قۇپتاتادى. تالقى دەگەنىمىز وسى، باسقا ءبىر اۋىز ءسوز قىستىرتپايدى. «ءوزىمىزدىڭ قاتەلەسۋ جولىمىز دا وسى شۋجىڭجۋيشىلىق بار» دەگىزۋگە يتەرمەلەيدى. ولاي مويىندايتىن سوزگە مەن ارينە اتتاپ باسپاي قويدىم. وزىمە «ستيل تۇزەتۋ» ارەكەتىندە ماسەلەنىڭ قالاي تۇسكەنىن، ءىس جۇزىندە قالاي ەكەنىن سويلەسەم، وعان دا جاۋاپ شىقپاي قالا بەردى.
ءار كىتاپشانى «ۇيرەنىپ» بىتىرگەنىمىزدە مەكتەپ باستىعى جالپى جيىن اشىپ، ءبىر قورتىندى شىعارادى. ونىڭ قورتىندىلارى دا ءبىر عانا تاقىرىپپەن ءبىتتى دە تۇردى: «قازىرگە دەيىن ماۋجۋشيعا تەڭ كەلەتىن بىرەر ماركسيزمشى شىققان ەمەس. ماركستىڭ ءوزى دە مۇنداي بولعان ەمەس. ماركس، ەنكلستەر قازىر بار بولسا، ءبىزدىڭ كوسەمنىڭ الدىندا جاي عانا كوممۋنيزمشى بولىپ قالا بەرەر ەدى. تەڭدەسى جوق كوممۋنيزمشى فيلوسوف بىرەۋ عانا. ول، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەكەندىگىن ۇمىتۋشى بولماڭدار!» - توعىز رەت شىعارعان قورتىندى وسى سوزدەن اسپادى دا تۇسپەدى.
بۇل رەتكى كۋرس باستالعاننان كەيىنگى ەكىنشى ايدا مەكتەپ باستىعىمىز ۇرىمجىگە ءبىر بارىپ قايتىپ، مەنىمەن باسقا مايدانداردان كەلگەن ءۇش حانزۋ وڭشىنىڭ «قالپىنا كەلەتىندىگىن» اشىق شىرايمەن جاريالادى. مەنى بولمەسىنە ايىرىم شاقىرىپ اپارىپ، قالپاعىمنىڭ الىنعاندىعىن بۇل كىسى دە تاڭبالى قاعازدان كورسەتتى دە ۇرىمجىگە، بۇرىنعى ءوز قىزمەت ورنىڭا باراسىڭ، كۋرس بىتىسىمەن وسى مەكتەپتىڭ وزىنەن جولداما قاعاز بەرەمىز» دەدى. ال، كۋرس اياقتار شاقتا ۇرىمجىگە ەكىنشى رەت بارعان بستىق كۇڭگىرت شىرايمەن تومەن قاراپ قايتتى. «قازىر بۇل مەكتەپ ەشكىمدى توتە قۇتقارا المايتىن بولعانىن، بوساتۋ ماسەلەسىن لاۋجياۋ مايدانىنىڭ ءوزى باسقارىپ، ءوزى شەشەتىن بولعانىن» مۇدىرە سويلەپ ۇقتىردى. - «ەگەر مايداننىڭ ءوزى بوساتپايتىن بولسا، بىزگە مالىمدەپ حات جاز!»- دەدى ماعان. - «قالپاعى جوق ادامدى ساقشى ورىنى ۇستاپ وتىرا المايدى. ءبىز جانە ۇسىنىس جازامىز. جوعارى جاققا دا جەتكىزەمىز. مۇنان سوڭ قايسىسىنىڭ بولساڭ دا بىزبەن بايلانىس جاساپ، احۋالدارىڭدى ۇقتىرىپ تۇرىڭدار!»- دەگەن جاقىن تىلەۋلەستىگىن جاريالاپ جونەلتتى. بۇل سوزدەن بىرلىك ساپ پەن دەكتاتۋرا سالاسىنىڭ ءبىز تۋرالى قايشىكەز پىكىردە بولىپ قالعانىن ءتۇسىنىپ، كوڭىلسىزدەنىپ قايتتىم مايدانعا.
ساۋ حۋلاۋجياۋ مايدانى مەنى بوساتۋ ءجونىن نەسيەگە قالدىردى: «مايدانىمىزدىڭ قالعان ادامى مەن مال-مۇلكى تۇگەلىمەن "شايار تارىم" لاۋگاي مايدانىنا ءوتتى. مۇنداعى اشقان ەگىستىگىمىزگە ىشكەرىدەن كەلگەن كوشپەندىلەر ورنالاسىپ جاتىر. باسقا لاۋجياۋلاردىڭ دا ۇيلەرىنە قايتارىلاتىندارى كوپ ەدى. ءبارى دە سول تارىم مايدانىنىڭ جولداۋىمەن قايتارىلاتىن بولدى. سەنىڭ ءىسىڭ دە كوشىپ بارعان سوڭ سول جەردە شەشىلەدى. كوبى ءوتىپ ازى قالعاندا شىداي تۇرماي قاتەلەسىپ قالما!»- دەپ مولىنان ۇگىتتەپ شىعاردى مەنى.
بۇل مايداننان ايەلدەر عانا قايتارىلعان ەكەن. «ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا» قاراستى ءۇش ايماقتان كەلگەن لاۋجياۋلاردىڭ ءبىرىن قالدىرماي شايار تارىم لاۋگاي مايدانىنا كوشىرىپ جىبەرىپتى. ءتىپتى شىعىس شىنجاڭنان كەلگەن باۋىرلاستارىمنان دا ەشكىم قالماپتى. مەن ەندى سول مايدانعا تەزىرەك جەتىپ، تەزىرەك قايتۋعا اسىقتىم. لاۋجياۋ مايدانىنا قالپاعى الىنىپ قۇتىلعان ادامدى لاۋگاي مايدانى ۇستاپ تۇرماقپا، بارىسىممەن-اق قۇتىلارمىن دەپ اسىقتىم.
بىراق، بىزگە كوشەتىن «وشىرەت تيمەي»، «كولىك جەتىسپەي»، سول 64-65-ءشى جىلدىڭ قىس ماۋسىمىندا سول ورنىمىزدا قىستاپ قالدىق. قىستاعاندا دا بۇرىنعى ۇيلەرىمىز كوشپەندىلەرگە وتكىزىلىپ بەرىلىپ، ءوزىمىز قايتادان جەر ءۇي قازىپ قىستادىق. «تىڭ جەر اشىپ شىنجاڭدى گۇلدەندىرۋ ءۇشىن كەلگەن» كوشپەندىلەرگە سول قىستا تاعى دا بەس مىڭ مۋ[4] تىڭ اشىپ بەرۋگە مىندەتتەلىپپىز. ايتەۋىر تارىمعا كوشكەن مايدانداستارىمىزدىڭ سىبىرلاپ ۇقتىرىپ كەتكەن جاسىرىن قويمالارىنداعى استىعى بۇل ەرۋ قالعان قىسىمىزعا ەركىن جەتتى.
شايار تارىم لاۋگاي مايدانىنا ءبىز، ول ماڭداعى حالىق كوممۋنالارىنا «سوتسياليستىك تاربيە» ناۋقانى جۇرگىزىلىپ جاتقاندا، تاياقتىڭ شەكتەلىپ، مىلتىقتىڭ كەزەلىپ تۇرعان شاعىندا كەلىپپىز. قالپاعىمىزدىڭ جوقتىعىنا قاراماي، كۇندىز-ءتۇنى اۆتوماتپەن كۇزەتىپ ايداپ ءجۇرىپ ىستەتەتىن لاۋگاي اتىرەتتەرىنە ءبولىپ-ءبولىپ قوسا سالدى.
لاۋجياۋ جازاسىنان قۇتىلۋدىڭ ورنىنا ودان دا ارى كەتىپ، لاۋگاي توزاعىنا تاستالعانىمدى ەندى ءبىلدىم. لاۋجياۋ قالپاعىمنىڭ الىنعانىن ايتىپ، قايتارۋلارىن وتىنسەم-اق رەنجيدى كادرلارى: «كەلە سالىپ قايتۋدى تالاپ ەتۋ دەگەن - ۇشىنا شىققان زاڭسىزدىق» دەپ زاڭسىزداردى جازعىرادى دا، زاڭ بىلەتىندەرى جونىرەك جاۋاپ بەرىپ جونەلەدى. - «مايداننىڭ جۇمىسى جاڭا باستالدى، دەلولارىڭمەن دە تانىسقانىمىز جوق، ءتالىم-تاربيە ءبولىمى كورىپ بولسىن، كۇتە تۇر!» دەپ ۇمىتتەندىرەدى. قاراشاھارداعى ساياسي مەكتەپكە بۇل مايداننىڭ وسىلاي بوگەپ جاتقانىن مالىمدەپ، ارىز جازىپ جونەلتتىم.
لاۋگايلارمەن بىرگە اۆتومات استىندا ىستەپ جۇرسەم دە دەلومدى كورىپ جاۋاپ بەرۋىنەن ۇمىتتەنە ءجۇردىم. مەن قوسىلعان اتىرەتتە 62-جىلعى ىلە شەكارا وقيعاسىنان لاۋگاي بولىپ سوتتالىپ كەلگەن قازاقتار كوپ ەكەن. مەنىڭ سەميامنان حابارلارى بولماسا دا كوبى ءىسىمدى بىلەتىن، ورتا مەكتەپ بىتىرگەن ساۋاتتى جىگىتتەر. مەنىمەن تەز ىشتەسىپ، سىرلاسىپ كەتتى. 62-جىلدان باستالعان وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن سولاردان قانىقتىم.
سوۆەت وداعىنىڭ ىلەدەگى بۇقارالارى 60-جىلى اشارشىلىق باستالىسىمەن-اق وتانىنا قايتۋدى تالاپ ەتكەن ەكەن. ۇرىمجىدەگى سوۆەت ەلشىلىگى دە كىرىسىپتى بۇل ىسكە. بىراق، جۇڭگو ۇكىمەتى ءسوز بۇيدالاپ، كەيىنگە سوزا بەرىپتى. اشارشىلىق كۇشەيگەن سايىن ءولىم-ءجىتىم كوبەيىپ، ولۋشىلەر كوبەيگەن سايىن كەتۋشىلەر تالابى دا كۇشەيىپتى. بۇرىنعى سوۆەت بۇقاراسىنىڭ پاسپورتتى-پاسپورتسىزدارى تۇگەل شۋلاپتى. سوۆەت وداعىنداعى تۋىسقاندارى شىنجاڭداعى اشارشىلىقتىڭ قىرعىن اپاتقا اينالعانىن ەستىپ، مۇنداعى تۋىسقاندارىنا تۇگەل ۆيزا جىبەرىپ، قايتارىپ الا الماعان سوڭ ولار دا شۋلاپتى.
سوۆەت كومپارتياسىنىڭ باس سەكرەتارى ن.س. حرۋششەۆ دەپلوماتيالىق جولمەن نەشە رەت سۇراتىپ، جۇڭگو ۇكىمەتىن كوندىرە الماپتى. «ءيا، استىقپەن قامدا، ءيا، وزىمىزگە قايتارىپ بەر!»- دەپ سوۆەت ۇكىمەتى، «ءيا، ءبىزدى تاماقپەن قامدا، ءيا وتانىمىزعا قايتار!» دەپ حالىق، ءۇش جىل بويىنا قويعان تالاپتان ەشتەڭە ونبەپتى. سول تالاپپەن حالىق جاعىنان قۇلجادا كوتەرىلگەن ەرەۋىلدى «حالىقازاتتىق ارميا» پليموتپەن قىرعىنداپ جانىشتاپتى. مۇنى ەستىگەن سوۆەت ۇكىمەتى شەكارانى ءۇش تاۋلىك اشاتىندىعىن توسىننان جاريالاپ، توسىننان اشا قويعان ەكەن. مۇنى ۋاقىتىندا ەستىگەن شەكاراعا جاقىن قالا-قالاشىق حالقى مال-مۇلكىن، قورا جايىن تاستاپ، اش-جالاڭاش جاندارىن عانا الا قاشىپ ۇلگەرىپتى دە، ناقتىلى سوۆەت بۇقاراسىنىڭ الىسىراق رايوندارداعى كوپشىلىگى ەستىپ، جيىلىپ-ءتۇيىلىپ جەتكەنشە بەلگىلەنگەن ۋاقىتى ءبىتىپ، شەكارا قايتا بەكي قالىپتى. ءۇش كۇن ىشىندە ءوتىپ كەتكەندەرىنىڭ دەنى جۇڭگو بۇقاراسى ەكەن.
ءسويتىپ، ەكى ەلدىڭ سول تۇستاعى حالقى تۇتاسىمەن سورلانىپتى: ءبىرىنىڭ اتا-اناسى مەن تۋىسقاندارى ءوتىپ كەتىپ، سوقا باسى مۇندا قالعان. ءبىرىنىڭ ءوىز ءوتىپ، سەمياسى مۇندا قالعان. ءبىرىنىڭ شەشە، ءيا، اكەسى ءوتىپ كەتىپ بالالارى قالعان. كەي سەميالاردىڭ جارىمى كەتىپ، جارىمى قالعان. كوبىنىڭ وقۋداعى بالالارى قالعان.... شەكارانىڭ ارعى بەتى مەن بەرگى بەتى تۇگەل زار، ۇلار شۋ بولىپتى دا قالىپتى.
حالىق ۇركىپ بارا جاتقاندا قولدارىن ارتىنا قايىرىپ كۇلىپ تۇرعان قىتاي ساقشىلارى شەكارا قايتا جابىلىسىمەن الدىرىپ-توناتىپ قويعانداي ساقىلداي جونەلىپتى. بورىدەگى ءوشىن قوياننان العانداي كەتپەي قالعان حالىقتى كەسىرلەۋگە كىرىسىپتى. قازىر ءتىپتى قاتال جازالاپ، قاماپ، جەر اۋدارىپ جاتىر ەكەن. «كىشكەنە بالالار كەتىپ جاتقان جولدان تەكەدەي باقىرايىپ سەن نەگە قالدىڭ؟»، «شۋجىڭجۋي ەلىندە تانيتىن ەشكىمى جوقتار كەتىپ جاتقاندا ناعاشىڭ سول جاقتا تۇرعان سەن نەگە قالدىڭ؟»، «سوۆەت وداعىندا جەرلەرىڭ، تۋىسقاندارىڭ بار تۇرىپ، سەندەر مۇندا نە مىندەتپەن قالدىڭدار؟»، «سوۆەت شۋجىڭجۋي سەندەردى نە مىندەتپەن قالدىردى؟»، «قاي ۋاقىتتا جارىلۋعا مىندەتتەلىپ قالعان بومباسىڭدار؟»، «كىمنىڭ ميىنا قادالۋعا قالعان شەگەسىڭدەر؟»، «كىمدى بايلاۋعا قالعان قازىقسىڭدار؟» وسىنداي تەرگەۋلەرمەن قاماي قينايدى ەكەن.
«كەتكەنىمىزدى «جاۋ»، كەتپەگەنىمىزدى «بومبى» دەسەڭىزدە، قايتىپ تىرشىلىك كورمەكپىز، سونى ويلاپ قانا ءبىزدى ءوز قولدارىڭىزبەن وتكىزىپ بەرسەڭىزدەرشى، جارىلۋ تۇگىل پىس ەتپەي-اق كەتەلىك!» دەگەن ءبىر شالدىڭ ءتىلىن قولعا تۇسىرە الماي، ساقالىن جۇلىپ الىپتى...
ماعان وسىنداي ەكى ءجۇز شاقتى تراگەديانى سويلەپ بەرگەن ون جىگىتتىڭ تورتەۋى، كەيىنىرەك قاشىپ، بەكىتىلگەن شەكارانىڭ بەر جاعىنان قايتقان جىگىتتەر ەكەن. بەس جىلدان كەسىلىپتى. التاۋى ناعىز «قىزىلتابان قىلمىستىنىڭ» ءدال ءوزى: شەكارادان ۇرلانىپ ءوتىپ، كەپىل بولارلىق تۋىستارىنىڭ ادرەستەرىن تابا الماي، «قىتاي شپيونى» دەگەن كۇمانمەن ۇستالىپ، شەكارادان قۋىلىپ قايتىپتى. بۇل جاق ولاردى «ءشۋجىڭجۋيدىڭ شپيونى» دەپ ۇستاپ مىلجالاپتى. زاقىمدالعان سۇيەكتەرىن جاماپ-جاسقاپ، ون-ونبەس جىلدان كەسىپتى دە وسى مايدانعا جىبەرىپتى.
ال، سوۆەتكە قاشقالى ءجۇر دەگەن جالامەن قولعا الىنعاندارى ءتىپتى كوپ ەكەن. ولاردىڭ «قاشپايمىن، استىق ساتىپ بەرىڭدەر!» دەگەندەرى سوتتالىپتى دا، «اشتان ولسەم دە قاشپايمىن» دەپ انت ەتكەندەرى عانا كەسىلمەي، جوڭعار شولىندەگى ءبىر لاگەرگە جەر اۋدارىلىپتى. ولار دا تاكلاماكانداعى وسى مايدان سياقتى ەرىكسىز ەڭبەككە سالىنىپ، تىڭ يگەرىپ جاتىر ەكەن. سوۆەت وداعىندا تۋىس-تۋعاندارى بار حالىقتىڭ كوبى شەكارادان الىس قۇمداعى سونداي لاگەرلەرگە قۋىلىپ، بۇرىنعى مەكەن، دايىن قورا جايلارىنا ىشكەرى جاقتان كەلگەن كوشپەندىلەر مەن اسكەري سەميالار ورنالاسىپتى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، سول ۇركىندەگى ەڭ قاندىبالاق قىلمىستى ارينە قاشپاي قالعاندار. ولاي بولاتىنى، كەسىمسىز-مۇدەسىز، اشتان ولسە دە قاشپايتىن لاۋگاي بولۋلارى سونىڭ دالەلى عوي. ەكى ۇكىمەت اراسىنداعى بىتپەيتىن بەدەۋ داۋ قۇلىنداعانشا جازالاناتىن شىعار. ولاردىڭ وزدەرىنە قويىلعان «كومىلگەن بومبى» دەگەن قۇبىجىق اتاۋدى ەستىسىمەن قورقىپ قاشقاندارى، ءسوز جوق، ەكى دۇنيەنىڭ دە قارا ءجۇز قىلمىسكەرى. ولاي بولاتىنى، ەكى ەلگە دە شپيون اتالۋلارى سونىڭ دالەلى. ولاردى ەندى قۇداي تاعالاسى دا شپيون ساناپ، «باقي دۇنيەسىنە» جولاتپاي قويۋعا حاقىلى شىعار. ال، وسىلارعا لاۋجياۋلىق قالپاعىم الىنعان مەنى اكەلىپ قوسۋلارىڭىز ءتىپتى داۋسىز ادىلەت. ولاي بولاتىنى، مەنىڭ دە سىزدەردەن وسىلارشا بەزىنىپ قاشۋدان باسقا تىرشىلىك جولىم قالماعاندىعى ارينە سونىڭ دالەلى...
ءسويتىپ، بىزشە تىرشىلىك ءۇمىتى كەسىلگەن كوپشىلىك قامالىپ تاۋسىلعاندا وسى ادىلەتتەرىڭىز ارينە وزدەرىڭىزگە اۋىز سالادى. ولاي بولاتىنى، بۇل ادىلەتتەرىڭىزدىڭ زور سەكىرمەلى جىننان تۋعاندىعى سونىڭ دالەلى عوي. سوڭىندا قالعان وزدەرىڭىزدەن باسقا كىمدى سوعار. «يت قۇتىرعاندا يەسىن قابادى» قىلمىس جولىنىڭ اقىرعى بەكەتى سول ەمەس پە!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] شۋجىڭجۋي (حانزۋشا) - رەۆيزيونيزم-ماركسيزمدى بۇرمالاۋشىلىق.
[2] شاڭميان - جەز ەلەكتەن وتكەن مايدا ۇن.
[3] پۇل (ۇيعىرشا) - اقشا. ءبىر پۇل - ءبىر يۋان دەگەنى.
[4] مۋ (جۇڭگو جەر ولشەمىنىڭ بىرلىگى.) - 660 شارشى مەتر.
