بەيسەن احمەتۇلى. ورىستار تەگىن نەگە بىزدەن ىزدەي باستادى؟
قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ سوڭعى اپتاداعى قوس ساپارى باتىس پەن ورىستىڭ ەندى ساياسي سالادا كىممەن ساناسۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتىردى.
ورىس يمپەرياسىنىڭ قالدىعىن باسقارىپ وتىرعان ۆلاديمير پۋتين مىرزا پرەزيدەنتتىك تاققا وتىرا سالا «دوس كورشىسىن ۇمىتىپ» نۇرسۇلتانعا مۇرنىن شۇيىرە قاراپ، وزبەككە قاراي ەنتەلەگەن بولاتىن. ەندى مىنە، ۇيقىدان شوشىپ وياناتىن كەزى كەلگەنىن تۇسىنە باستاعانداي. ورىس باسىلىمدارى نۇرسۇلتاننىڭ تۇركياعا ساپارىن ءار ءتۇرلى باعالاسا دا، تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگە باستاۋىنا قىزعانا قارايتىنى حاق.
«ارامزادان پايدا جوق، قۋدان ەلگە پايدا بار» دەيتىن قازاقتىڭ دانالىق ءسوزى سوڭعى اپتادا ءبىر دالەلدەندى. ءبىزدىڭ نۇرەكەڭ ورىس پرەزيدەنتىنىڭ تۋىلعان كۇنىن قۇتتىقتاي بارىپ، 2 مارتە ماقتاپ، «كوپشىكتى قاباتتاپ قويدى» دا، بىردەن تۇركيا ەلىنە ات باسىن تىرەپ، تۋىسقان اعايىنمەن بىرگە قاۋقىلداسىپ، 3 كۇن جاتىپ الدى. تىنىش جاتقان جوق، كۇللى ورىستار «وتتەرى اۋىزدارىنا تۇسكەندەي» شۋىلداپ كەتتى. بىرەۋ قىزعانسا، بىرەۋ قۋانا قارادى. سەبەبى، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كۇللى تۇركىنى ءبىر ارناعا بۇراتىن قاعانات جوباسىن ءبىر قادام العا جىلجىتىپ، تۋىن كوتەرىپ، ءتىل مەن ءدىلىن بىرىكتىردى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 200 ميلليوننان استام تۇركى جۇرتىن بىرىگۋگە ۇندەدى.
قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ سوڭعى اپتاداعى قوس ساپارى باتىس پەن ورىستىڭ ەندى ساياسي سالادا كىممەن ساناسۋ كەرەك ەكەنىن ۇقتىردى.
ورىس يمپەرياسىنىڭ قالدىعىن باسقارىپ وتىرعان ۆلاديمير پۋتين مىرزا پرەزيدەنتتىك تاققا وتىرا سالا «دوس كورشىسىن ۇمىتىپ» نۇرسۇلتانعا مۇرنىن شۇيىرە قاراپ، وزبەككە قاراي ەنتەلەگەن بولاتىن. ەندى مىنە، ۇيقىدان شوشىپ وياناتىن كەزى كەلگەنىن تۇسىنە باستاعانداي. ورىس باسىلىمدارى نۇرسۇلتاننىڭ تۇركياعا ساپارىن ءار ءتۇرلى باعالاسا دا، تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگە باستاۋىنا قىزعانا قارايتىنى حاق.
«ارامزادان پايدا جوق، قۋدان ەلگە پايدا بار» دەيتىن قازاقتىڭ دانالىق ءسوزى سوڭعى اپتادا ءبىر دالەلدەندى. ءبىزدىڭ نۇرەكەڭ ورىس پرەزيدەنتىنىڭ تۋىلعان كۇنىن قۇتتىقتاي بارىپ، 2 مارتە ماقتاپ، «كوپشىكتى قاباتتاپ قويدى» دا، بىردەن تۇركيا ەلىنە ات باسىن تىرەپ، تۋىسقان اعايىنمەن بىرگە قاۋقىلداسىپ، 3 كۇن جاتىپ الدى. تىنىش جاتقان جوق، كۇللى ورىستار «وتتەرى اۋىزدارىنا تۇسكەندەي» شۋىلداپ كەتتى. بىرەۋ قىزعانسا، بىرەۋ قۋانا قارادى. سەبەبى، قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كۇللى تۇركىنى ءبىر ارناعا بۇراتىن قاعانات جوباسىن ءبىر قادام العا جىلجىتىپ، تۋىن كوتەرىپ، ءتىل مەن ءدىلىن بىرىكتىردى. قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 200 ميلليوننان استام تۇركى جۇرتىن بىرىگۋگە ۇندەدى.
«ءبىز بۇكىل تۇركى حالقىنىڭ اتا جۇرتىندا تۇرىپ جاتىرمىز. 1861 جىلى قازاقتىڭ سوڭعى حانى ولتىرىلگەننەن كەيىن، ءبىز رەسەي پاتشالىعىنىڭ، ودان كەڭەس وداعىنىڭ بودانى بولدىق. 150 جىلدىڭ ىشىندە قازاق دەگەن حالىق ءوزىنىڭ ۇلتتىق سالت ءداستۇرىن، ءتىلىن، ءدىنىن، ءداستۇرىن ۇمىتۋعا از قالدى. جاراتقاننىڭ قولداۋىمەن 1991 جىلى ءبىز ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاريالادىق. سىزدەردىڭ بابالارىڭىز اتاجۇرتتان بەرى قاراي جىلجىعان كەزدە تۇركى قاعاناتىنىڭ ىشىنەن تۇرىك دەگەن اتتى وزدەرىمەن الىپ كەتتى. قازىرگە دەيىن تۇركىنىڭ ىشىندە جىگىتتىڭ سۇلتانى، ەڭ جاقسى جىگىت قانداي دەگەندە «قازاق» دەيدى. سول قازاق - ءبىزبىز»، - دەدى پرەزيدەنت نازارباەۆ.
وسىلايشا اعىنان اقتارىلعان پرەزيدەنتىمىزگە، اتاپ ايتقاندا تۇركى جۇرتىنىڭ اقساقالىنا تۇركيا اياماي قۇرمەت كورسەتتى. كوزى ءتىرى قازاق باسشىنىڭ اتىنا كوشە بەرىلگەنى ءوز الدىنا. ال بۇدان دا ماڭىزدىسى - سوڭعى 10 جىلدا تۇركى حالىقتارى اراسىنداعى بايلانىس دامىپ، ەندى تۇركى كەڭەسى رەسمي تۋىن بەكىتىپ جەلبىرەتتى. سوعان ساي حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى قۇرىلدى. ءتىپتى، تۇركى اكادەمياسى حالىقارالىق مارتەبە الماي تۇرىپ،نازارباەۆتىڭ پارمەنىمەن 2010 جىلى قۇرىلىپ، ىسكە كىرىسكەن ەدى. سول عىلىمي وردا 2011 جىلدى تۇركىتانۋ ماسەلەلەرىنە ارنالعان 24 عىلىمي ەڭبەكتەر جيناعىن شىعارىپ ۇلگەردى. بۇل ءداستۇر بيىل دا جالعاسۋدا. جۋىردا تۇركى دۇنيەسى ءداستۇرلى دە سۇبەلى باسىلىمدارمەن تولىقتى. حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسى بيىل تۇركىتانۋشى عالىمدار مەن تاريحي مۇراعا قۇشتار وقىرماندارعا ارناپ، «تۇركى دۇنيەسى» اتتى حالىقارالىق الماناح پەن تۇركى الەمىندەگى كەسەك تۋىندىلاردىڭ «اسىل مۇرا» اتتى انتولوگياسىن جارىققا ءبىر-اق شىعاردى. بۇل باسىلىمدار العاش رەت، 2012 جىلى 23 تامىزدا قىرعىزستاننىڭ استاناسى بىشكەك قالاسىندا وتكەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ ءىى سامميتىندە مەملەكەت باسشىلارىنىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ، كورىمدىگىن الىپ ەدى. اتالمىش باسىلىمدار تۇركى وركەنيەتىن الەمگە پاش ەتۋدەگى قادام. وسىلايشا اعىل-تەگىل الىپ تۇركى جۇرتى ءبىر ارناعا توپتاسا باستادى.
رەسەي، بەلارۋس، قازاقستان اراسىنداعى كەدەن وداعىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىز ەكونوميكاسىنا كەدەرگىسىن ناقتى قيساپ كورسەتتى. ءبىز ميلليونداعان قارجىدان قاعىلدىق. كو قۇرىلعالى بەلارۋستىڭ ەكسپورتى - 22 پايىزعا، رەسەيدىكى 28-گە وسكەن. ال قر كەرىسىنشە، 30 پايىزعا كەمىگەن! كو دەيىن دە، رەسەيمەن ساۋدادا ءنول پايىزدىق كەدەندىك ستاۆكا بولاتىن. كو اياسىندا 92 پايىز كەدەندىك تاريف ساياساتى رەسەيدىكى بولعاندىقتان، شەتەل تاۋارلارىنىڭ باعالارى كۇرت ءوسىپ جاتىر. كەدەندىك سالىقتاردان تۇسكەن قارجىنىڭ 88 پايىزى رەسەي بيۋدجەتىن، 7 پايىزى عانا قازاقستان بيۋدجەتىن تولىقتىرادى (http://old.abai.kz/content/ashyk-khat-kedendik-odaktan-shyguymyz-kerek ). ال ورىستار وسى جاعدايدى كورە تۇرىپ، ناقتى قادامعا بارمادى، سەبەبى ولار ناعىز ساياساتتى تۇسىنسە دە، بولاشاقتارىنا ەمەس، بۇگىنمەن عانا شەكتەلىگەن ساياسات ۇستانۋدا.
تاريحتا قازاققا وپا قىلماعان ورىستار ءوز قۇقايلارىن قارۋمەن كورسەتەمىز دەپ ءجۇرىپ، «كەلگەن باقتى كەرگەن باق قايتارادىنىڭ» كەبىنىن كيدى. تاكاپپار ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قازاق سىندى وركەنيەتتىڭ تۇقىمىن شوشىتىپ الدى. ەندى «ورىسقا سەنۋ - وزىڭنەن ءوزىڭ جەرۋ» ەكەنىن جۇرت ءتۇسىندى. ەلباسى دا وسىنى باعامدادى، سول ءۇشىن ودان دا كەرەمەت، ناعىز جاناشىر تۋىسقان حالىقتاردىڭ باسىن قوسقان تۇركى كەڭەسىنىڭ قۇرىلۋىنا مۇرىندىق بولدى. اتى الەمدى جاۋلاعان ھۇندار مەن تۇركىلەردىڭ تۇقىمدارى وسىلايشا ۇيىسا باستادى.
فرانتسۋزدار «ورىستىڭ بەتىن تىرناساڭ تاتار شىعادى» دەپ بەكەر ايتپاعان. سولتۇستىكتەگى كورشى ايگىلى نەمىستەكتى ەكاتەرينا-1-دەن ۇيرەنگەن تالىمىمەن ەشقايدا شىقپايتىنىن ءتۇسىندى دە، اتا-بابالارىن ھۇندار مەن تۇركىلەردەن ىزدەي باستادى. ءتىپتى ۇلى ەدىل حاندى (اتتيلا) ورىستىڭ العاشقى كىنازى دەپ جار سالدى. بۇل تۋرالى ولجاس سۇلەيمەن سىندى عالىم، اقىنىمىز شيرەك عاسىر بۇرىن ايتىپ تاستامادى ما؟! مىنە، وسىلايشا دا، «ارتپەن سۇڭگۋدىڭ ۇلگىسىن» كورىپ وتىرمىز.
ونسىز دا رەسەي حالقىنىڭ 28-30 پايىزى تۇركى حالىقتارى ەكەنىن، ءتىپتى، تاعى 25 پايىزى ورىستانعان تۇركىلەر ەكەنىن ەسكەرسەك، بۇلاردىڭ ءبىزدى جاعالاي باستاۋى قيسىندى دا. كەزىندە «كەڭەس وداعىن» قۇرىپ بەرىپ، جالعاستىرعان لەنين (شۇباش تەكتى) مەن ستالين (گرۋزين) دە ءوزىمىزدىڭ تاعدىرلاس حالىقتار ەكەنىن بىلەمىز. ارينە، وزدەرى كەلىپ قولتىعىمىزعا كىرمەسىنە امالى جوق. ولارعا قازاقستاننىڭ قامقورلىعىنان ايىرىلۋ - ورىس يمپەرياسىنىڭ ىدىراۋىنىڭ العاشقى باسقىشى ەكەنىن تۇسىنەتىن كەزدەرى كەلدى. جىلانداي سۋماڭداعان قىتاي مەن ابجىلانداي ارباعان باتىستىڭ قىسپاعىندا قالعان ورىس ەندى ءبىزدى ىزدەمەسە كىمدى ىزدەسىن؟ بۇل جەردە ءبىز دەگەن كىم دەپ ويلايسىزدار؟ ارينە، تۇركىلەر، تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعى - قازاقستان.
ورىستىڭ تاعى ءبىر ۇتىلار جەرى - جان سانىنىڭ تەز قارقىنمەن ازايۋى بولىپ تۇر، وسى تابيعي ءوسىم 1,37 دەگەن كوەفيتسيەنتپەن جالعاسا بەرسە، رەسەيدىڭ ەندى 50 جىلدان كەيىن ناعىز تۇركىلەر ەلىنە اينالارى حاق. وسىنىڭ بارلىعىن پۋتين مىرزا ءتۇسىندى. بىراق كەش ۇعىپ ءجۇر. كىم ءبىلسىن، قازاقتىڭ «قوناقجايلىلىعى مەن سابىرلىلىعىن» وزدەرىنە دەگەن قۇلشىلىق دەپ ويلاپ، بۇرىنعىداي باسىنىپ، بۇرىنعىداي قۇلداتقىسى كەلگەن شىعار. ال شىن مانىندە بىزگە دەگەن تاۋەلدىلىكتىڭ بارعان سايىن بىلىنە باستاعانىن سەزگەنى دۇرىس. سەبەبى، ءبىز - تۇركى حالقى، توپتاسىپ، تۇگەلدەنىپ، كوركەيۋدەمىز. وسى بويىنشا دامىي بەرسەك، سانىمىز تاياۋ ۋاقىتتا 200 ميلليوننان اساتىن جان سانى بار، ورتا ازيا مەن كىشى ازيا تۇبەگىن، ەۋرازيانى قامتىعان الىپ قاۋىمداستىققا اينالاتىنىمىز شىندىق. بۇل ەندى ءبىر جاعىنان العاندا، ستراتەگيالىق مىندەت. بۇل مىندەتتىڭ العاشقى بولىمدەرىنىڭ ورىندالا باستاۋى - ءبىز ءۇشىن ۇلكەن جەڭىس.
«Abai.kz»
