اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى قارجى مي­نيسترلى­گىن، ەكونوميكا جانە بيۋد­جەت­تى جوسپارلاۋ مي­نيسترلى­گىن اۋىل­دى-ايماققا سەپ­تەسۋ­گە شا­قىرۋدا. اۋىل شارۋا­شىلى­عى مينيسترلىگىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ەۆگەني امان مىرزا­نىڭ پايىمدا­ۋىن­شا، بولاشاق­تا بۇل ەكى مينيسترلىكتىڭ اۋىلعا قول ۇشىن سوزۋعا دەگەن ىقى­لاس-نيەتى نىق بولسا، اۋىل فەر­­مەر­لەرىنىڭ  جاعدايى دا وڭا­لا تۇسپەك.

جالپى، بۇل ەكى مەملەكەتتىك ورگاننان كومەك سۇراۋدىڭ استارىندا: الداعى قىسقا دايىندىق; جەكە ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى مال باسىن قىستان امان الىپ شىعۋ; مال ازى­­عىن رەتتەۋ; مالدىڭ انالىق باسىنىڭ تومەندەۋىنە جول بەرمەۋ; مال وسىرۋدە شارۋالاردىڭ شىعىندارىنا وتەماقى تولەۋ ءتارىزدى ماسەلەلەر جاتىر. بۇعان قا­تىس­تى ەۆگەني امان مالىمدەگەندەي، ءبۇ­گىندە مال شارۋاشىلىقتارىندا ءىرى قارا  مال باسىنىڭ، سونىڭ ىشىندە انالىق مال با­­سىنىڭ  ءوسىمىن قاداعالاۋ ماقساتىندا ۇكى­­مەت ءوز رەزەرۆىنەن 1,5 ملرد تەڭگەدەن اس­تام قارجى بولمەك. بۇل قارجى شارۋا­لار­­عا  الداعى قىس ماۋسىمىندا  مال باسىن با­عىپ-قاعۋداعى شىعىنداردى ءىشىنارا وتەۋ ءۇشىن بەرىلمەك. قازىرگى كەزدە ۇكىمەتتىڭ ءتيىستى قاۋلىسىنىڭ جوباسى مەملەكەتتىك ور­گاندارعا، ياعني قارجى، ەكونوميكا جانە بيۋد­جەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىكتەرىنە كە­لىسۋ ءۇشىن باعىتتالعان. وسى ورايدا جاۋاپتى حات­شى ءتيىستى مينيستر­لىكتەر­دەن جوبانى  كە­لى­سۋدى جەدەلدەتىپ، اۋىل­عا كومەكتەسۋدى سۇ­را­دى. «كەلىسۋدى جە­دەل­دەتسەك، بۇل ءوز كە­زە­گىن­دە قاراشادان باستاپ شارۋا­­شى­­لىقتارعا مەم­لەكەتتىك كو­مەك كورسەتۋ ءۇشىن قاجەت بول­ماق»، - دەيدى اۋىل شارۋاشى­لى­عى مي­نيستر­­لىگىنىڭ جاۋاپ­تى حاتشىسى ەۆگەني امان...

جەكە شارۋالار مۇنداي كومەككە مۇقتاج

جاۋاپتى حاتشى وسىلاي دەپ تىزبەلەپ جاتقان تۇستا سالا ماماندارى دا وزىندىك وي-پىكىرلەرىن بىلدىرۋدەن قالىس قالمادى. مامانداردىڭ بايىپتاۋىنشا، مۇنداي قارجىلاي كومەككە  شارۋالار وتە ءزارۋ.

ساعىندىق ساتىبالدين، ەكونوميست عالىم:

- ۇكىمەت تاراپىنان كومەك تۋرالى ار­نايى قاۋلى تاعايىندالعانى دا دۇرىس. سەبەبى قازىردە شارۋا قوجالىقتارى ءوز الدىنا،  جەكەلەگەن قولداعى ءۇي شار­ۋاشى­لىق­تارىنداعى  مال ازىعىن رەتتەۋ، مال باسىن ساقتاۋ جايى - اۋىلدىڭ باستى پروب­لەمالارىنىڭ ءبىرى. مىسالى، ەۆگەني امان مىر­زا،  قاراعاندى، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، ال­ما­تى وبلىسى، قوستاناي، شىعىس قازاق­ستان، جامبىل وبلىستارىندا مال ازىعىن دايىن­داۋ جۇمىسى وتە ءالسىز ەكەنىن ءسوز ەتتى. سوندا ەلىمىزدىڭ بەلدى-بەلدى ايماقتارىندا مال ازىعىن دايارلاۋ سولعىن، جەمشوپتىڭ با­عاسى اناعۇرلىم قىمبات بولسا، ءۇي شا­رۋا­شىلىعىنداعى مال باسىن ءوسىرۋ ءۇشىن نەگە سول مال ازىعىنىڭ جوق دەگەندە 25 پا­يى­­زىن مەملەكەتتىك تولەۋدى قولعا الماسقا؟ ەگەر ءبىز مال شارۋاشىلىعىن دامىتقىمىز كەلسە، وسى ماسەلەنى ويلاستىرعانىمىز ءجون. اسىلتۇقىمدى مال ءوسىرىپ وتىرعان شار­ۋاشىلىقتارعا عانا كوڭىل بولە بەر­مەي،  شالعاي اۋىلدا جاتقان ءۇي-جايىندا مال ءوسىرىپ وتىرعان، نە جايىلىمدىق جەرى جوق، نە مەملەكەتتىك كومەك الا المايتىن اعايىنعا  سەپتىك تيگىزۋ قاجەت. ول شارۋالار مۇنداي كومەككە مۇقتاج. جەكە مەنشىگىندە جايىلىمى جوق بولعاندىقتان، ولار جەمشوپتى ساتىپ الۋعا ءماجبۇر. ال قازىر اۋىلدى جەرلەردە ءبىر ماشينە ءشوپتىڭ باعاسى 50-60 مىڭ تەڭگە. جەمنىڭ تونناسى تىپتەن قىمبات. قايسىبىر شارۋالار از-ماز ءشوپ الىپ، قاقاعان قىس ورتاسىندا ازىقسىز قالاتىن جايتتار دا بار.  سوندىقتان مال ازىعىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدى باستايتىن كەزەڭ الدەقاشان جەتتى.

«بەرەگەن قولىم الاعان» ەكەنىن سەزدىرۋ قاجەت

نەگىزىنەن، ءۇي-جايدا مال وسىرەتىن شارۋا­­لارعا دەم بەرۋ قاجەتتىگىن العا تارتقان ما­ماندار «بولاشاقتا كومەكتەسىپ قانا قوي­ماي، ولارعا وزىنەن قايتارا الا­تى­نىن سەزدىرىپ وتىرعان ءجون» دەيدى. ءما­سەلەن، جەرگىلىكتى جەردە مال باسىن ءوسىرۋدى، ونى ازىقپەن قامتاماسىز ەتۋدى مەملەكەت وزىنە مىندەتتەسە، ۋاقىت وتە كەلە ۇكىمەتتىك تاراپتان شارۋاعا ەت جانە ەت ونىمدەرىنە تاپسىرىس بەرۋ جۇيەسىن ەنگىزگەن ءجون.

عاليجان ماديەۆ، ەكونوميست ساراپشى:

- قازىر ءۇي-جايداعى مال وسىرەتىن شارۋالارعا مەملەكەت دەم بەرىپ جىبەرسە، كەيىن مال باسى قىستان امان شىققاندا، شارۋالارعا ەت وتكىزۋگە مەملەكەتتىك تاپسى­رىس بەرۋ كەرەك. ارينە، مەملەكەتكە وتكى­زىلەتىن ءونىم باعامىنا قاتىستى تاعايىنداۋ ەكى جاققا دا ءتيىمدى بولعانى ءجون. مەم­لە­كەتكە ەت وتكىزۋ ارقىلى مالىن  بازارعا اپا­رىپ ساۋدالاعاندا ورتاداعى دەلدالعا جەلى­نىپ قايتاتىن اعايىننىڭ دا ۇپايى تۇگەن­دەلەدى. باستىسى  - مال باسىن ءوسىرىپ وتىر­عان شارۋالارعا جاۋاپكەرشىلىك جۇك­تەلەدى. بۇعان قوسا ايتارىم، شاعىن كلاستەر جۇيەسىن ساۋاتتاندىرۋ كەرەك. ەگەر اۋىلداعى اعايىن شاعىن كلاستەرلىك جۇيەنى ساۋاتتى مەڭگەرەر بولسا، بۇگىندە تاۋ-تاۋ بولىپ ورتەلىپ نەمەسە بولماشى تيىن-تەبەنگە وتكى­زىلىپ جاتقان قويدىڭ ءجۇنى وندىرىلەر ەدى. مىنە، ءۇي شارۋاشىلىعىنداعى مال باسىن ءوسىرۋ­گە قاتىستى شارۋالار جاڭاشىلدىقتى سەزىنسىن دەسەك، وسى جايتتار شەشىمىن تابۋى كەرەك.

وتەماقى تولەۋ جۇيەسىنە وزگەرىس كەرەك

بۇعان قوسا ماماندار مال باسى اۋى­رىپ، شىعىنعا ۇشىراعاندا تولەنەتىن وتەماقى جۇيەسىنە وزگەرىس كەرەكتىگىن دە العا تارتۋدا. قازىردە ۇكىمەت اۋرۋ مالدىڭ ەسەبى رەتىندە شارۋالارعا 30 پايىز وتەما­قى تولەۋدە. جاسىراتىنى جوق، مۇنى قاي­سىبىر قاۋىم ازسىنىپ، قوراسىنداعى اۋرۋ مالىن جاسىرىپ قالىپ، ەتكە وتكىزىپ جىبە­رەتىن  جايتتار دا كەزدەسىپ قالادى.

ماكەن تويشىبەكوۆ، مال شارۋاشى­لى­عى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

- ماسەلەن، ءبىر ءىرى قارانىڭ قۇنى اۋىل­دى جەردە 80 مىڭ تەڭگەگە باعالانسا، ونىڭ 80 پايىزدىق وتەماقىسى 64 مىڭ تەڭگەنىڭ اينالاسىندا بولادى. سول 30 پايىزدىق وتەماقىنى ازىرقانعان شارۋا قاۋىمىنا مالىن بازارعا وتكىزىپ جىبەرگەن الدەقايدا ءتيىمدى.  دەمەك، بىزگە اۋرۋدان شىعىن بولعان مال­دىڭ وتەماقىسىن 80 پايىزعا دەيىن ءوسىرۋ قاجەت. بۇل - الدەقانداي توتەنشە جاع­دايدىڭ ورىن الۋىنان ساقتايدى. وسى ارقى­لى ءبىز ەپيزووتيكالىق دەرتتىڭ وڭىرگە كەڭى­نەن جايىلىپ كەتۋ قاۋپىنەن ساقتانا الا­مىز. وعان قوسا تولەنگەن وتەماقىعا شارۋا­لار جويىلعان مال باسىنىڭ ورنىنا مال ساتىپ الا الادى. بۇل  «بانكروتتىققا» جول بەرمەيدى. سونداي-اق شارۋالارعا بەل­گىلى مولشەردە دوتاتسيا، سۋبسيديا ءبولىپ قا­نا قويماي، ناق وسى مال ازىعىن رەتتەۋ جۇ­مىست­ارىن جۇرگىزۋ كەرەك. ماسەلەن، قازىر­دە رەسپۋبليكامىزداعى جايىلىمدىق جەر­لەردىڭ، ەگىستىك ايماقتاردىڭ باسىم ءبو­لىگى  جارامسىز سانالۋدا. وسىعان وراي، مەم­­لەكەت تاراپىنان ارنايى قاداعالاۋ جۇ­مىستارى جۇرگىزىلگەنى ءجون. بولماسا اۋىل­داعى اعايىن جىل سايىن مال ازىعىن دايار­لايتىن شاق كەلگەندە تىعىرىققا تىرەلىپ اۋرە-سارساڭعا تۇسەدى.

ءويتۇيىن:

تىپتەن ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ماسەلەگە قاتىستى مامانداردىڭ قايسىبىرى مال ازىعىن باقىلايتىن، رەتتەيتىن، مال ءوسىرۋدىڭ شىعىنىن ەسەپتەپ جىكتەپ وتىراتىن ارنايى ورگان قۇرىلۋى كەرەكتىگىن دە ءسوز ەتىپ قالدى. «قالاي دەسەك تە، مال باسىن ءوسىرىپ-باعۋدىڭ قاجەتتىگىن الدىمەن شەنەۋنىكتەر ۇعىنۋى ءتيىس»  دەسەدى ماماندار.

بۇل رەتتە ساراپشىلار: «وتكەندە شەنەۋنىك مىرزالار بولاشاقتا بەس جىل ىشىندە سىرتتان ەلگە جوعارى ءونىمدى 72 مىڭ ءىرى قارانىڭ اكەلىنەتىنىنەن حاباردار ەتتى. ولاردىڭ ايتۋىنشا، ءونىمدى مول بەرەتىن مالدى سىرتتان يمپورتتاپ اكەلۋ جىل وتكەن سايىن ۇلعايا بەرمەك. ءبىز وسىلايشا 2016 جىلعا قاراي قازاقستاننىڭ ەكسپورتقا ەت ءونىمىن شىعارۋ الەۋەتىن 60 مىڭ تونناعا جەتكىزبەكپىز. بۇلايشا مال باسىن يمپورتتاپ اكەلۋ ەت ءونىمىن مولايتا المايدى. كەرىسىنشە، ءبىز بولاشاقتا قارجىنى قولدا بار مال باسىن كوبەيتۋگە، ونى اسىلداندىرۋعا جۇمساعانىمىز ابزال»، - دەپ وتىر.

قارلىعاش زارىققانقىزى

"الاش ايناسى" گازەتى