بۇقارباي بەيسەن. تۇركى تۇگەلدەنسە، ورىس قايدا بارادى؟
پۋتين قازاقتى رەنجىتسە قاران قالادى
سوڭعى ءبىر جىلدان بەرگى ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ تىرلىكتەرى تۇسىنىكسىز بولىپ بارا جاتىر. ءتىپتى، ورىس پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين دە شالىس باسىپ ءجۇر. اسىرەسە، پۋتين مىرزانىڭ كەدەن وداعى توڭىرەگىندەگى اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارى قارىندى اشىرادى. سەبەبى، كەدەن وداعىندا قولداۋ جوق، تەك مۇددە ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر. وسى مۇددە ساياساتىنىڭ ءوزى دە وتە تار شەڭبەردە ىسكە اسۋدا. كەزىندە قازاق پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان «ەۆروازيالىق وداق»، «كەدەن وداعى» دەگەن يدەيالاردىڭ العاشىقى جەمىسى رەتىندە قۇرىلعان كەدەن وداعى روسسيا ءۇشىن ماي شەلپەك بولىپ تۇر. ال قازاق ەلى ءۇشىن ساياسي جاقتان شالا، ەكونوميكالىق جاقتان پايداسىز ءبىر ۇيىم بولىپ قالۋدا.
پۋتين قازاقتى رەنجىتسە قاران قالادى
سوڭعى ءبىر جىلدان بەرگى ورىس ساياساتكەرلەرىنىڭ تىرلىكتەرى تۇسىنىكسىز بولىپ بارا جاتىر. ءتىپتى، ورىس پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين دە شالىس باسىپ ءجۇر. اسىرەسە، پۋتين مىرزانىڭ كەدەن وداعى توڭىرەگىندەگى اتقارىپ وتىرعان جۇمىستارى قارىندى اشىرادى. سەبەبى، كەدەن وداعىندا قولداۋ جوق، تەك مۇددە ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر. وسى مۇددە ساياساتىنىڭ ءوزى دە وتە تار شەڭبەردە ىسكە اسۋدا. كەزىندە قازاق پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ اۋزىمەن ايتىلعان «ەۆروازيالىق وداق»، «كەدەن وداعى» دەگەن يدەيالاردىڭ العاشىقى جەمىسى رەتىندە قۇرىلعان كەدەن وداعى روسسيا ءۇشىن ماي شەلپەك بولىپ تۇر. ال قازاق ەلى ءۇشىن ساياسي جاقتان شالا، ەكونوميكالىق جاقتان پايداسىز ءبىر ۇيىم بولىپ قالۋدا.
روسسيا، بەلارۋس، قازاقستان اراسىنداعى كەدەن وداعىنىڭ سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىز ەكونوميكاسىنا كەدەرگىسىن ناقتى ستاتيستيكا كورسەتتى. ءبىز ميلليونداعان قارجىدان قاعىلدىق. «كو» قۇرىلعالى بەلارۋستىڭ ەكسپورتى - 22 پايىزعا، رەسەيدىكى - 28-گە وسكەن. ال، قازاقستاندا كەرىسىنشە، 30 پايىزعا كەمىگەن! «كو» دەيىن دە رەسەيمەن ساۋدادا 0 پايىزدىق كەدەندىك ستاۆكا بولاتىن. «كو» اياسىندا 92 پايىز كەدەندىك تاريف ساياساتى رەسەيدىكى بولعاندىقتان، شەتەل تاۋارلارىنىڭ باعالارى كۇرت ءوسىپ جاتىر. كەدەندىك سالىقتاردان تۇسكەن قارجىنىڭ 88 پايىزى رەسەي بيۋدجەتىن، 7 پايىزى عانا قازاقستان بيۋدجەتىن تولىقتىرادى (http://www.ult.kz/kz/article/view?id=621). ال، ورىستار وسى جاعدايدى كورە تۇرىپ، ناقتى قادامعا بارمادى، سەبەبى ولار ناعىز ساياساتتى تۇسىنسەدە، بولاشاقتارىنا جۇمىس جاساۋدى ۇمىتىپ قالعان سىڭايلى.
مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم، ءدال وسى قازاق ەلىنىڭ كەدەن وداعىنىڭ ءبىراز سالماعىن كوتەرە تۇرا، پايداسىنان قاعىلۋىنا پۋتين مىرزانىڭ ەشقانداي اڭىس بىلدىرمەۋى بولىپ تۇر. بۇل شىنىن ايتقاندا، كەدەن وداعىنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى ماسەلە ەكەنى ءپۋتيندى ويلاندىرماي ما؟ گرەتسياعا ەسەپسىز اقشا اۋدارعان ەۆروپا وداعىنان ۇلگى الىپ، اقشاسىن بەرمەسەدە تىعىرىقتان شىعۋىنا بار كۇشىن سالىپ كومەكتەسۋگە مىندەتتى. بۇل جاعدايدى كورە تۇرىپ باسقا ەلدەردىڭ بۇل وداققا كىرۋگە تالپىنۋى مۇمكىن ەمەس. تەك ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ، پايدا كەلتىرگەندە عانا بارلىق مۇشە بىرىگە الاتىنىن ورىستار تۇسىنبەي مە؟ مىنە، بۇل ورىستاردىڭ تاكاپپارلىعى مەن ساياسي تانىمدارىنىڭ قانشالىقتى ەكەنىن كورسەتپەي مە؟
بىزگە بولاشاققا ستراتەگيا كەرەك. ول - تۇركى وداعى
بۇل جەردە قازاقتىڭ «ءوز ولتىرمەيدى، جات جارىلقامايدى» دەگەن ماقالى ءبىراز نارسەنى ءتۇسىندىرىپ بەردى. ورىستار ءبىزدى ەشقاشان جارىلقاعان ەمەس، جارىلقامايدى دا. ءدال سولاي تۇركيا رەسپۋبليكاسى دا ەۆرو وداقتان دامەتە-دامەتە «قوشقاردىڭ ەنەگىنەن دامەتكەن كارى قاسقىرداي» سالپاڭداپ-سالپاڭداپ، اقىرى ءۇمىتىن ۇزگەلى قاشان. ەندى سول ەۆروپا وداعىنا كىر دەسەدە كىرمەيتىنىن ەرەجەپ تايىپ ەردوعان اشىق ايتقانىن جۇرت بىلەدى. قازاقستاندى ورىستار «بىلاي» لاقتىرىپ وتىر. ءدال وسى سەبەپتەن تۇركيا ەلى جاڭا ساياسي باعىت جاساۋعا تالپىنىپ وتىر، وعان «ىزدەگەنگە سۇراعانداي» بولىپ قازاقستاننىڭ قوسىلۋ زاڭدى.
بۇل جەردە ماسەلە كوتەرگەن ساياساتكەرلەر «وزبەك سيندرومىن» العا تارتىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگۋىنە كۇمانمەن قارايدى. شىن مانىندە، وزبەكستان سياقتى بىرەر ەلدىڭ بۇل يدەياعا ەشقانداي پايداسى دا زيانى دا جوق. ولار ەشقانداي وزگەرىس اكەلە المايدى. تۇركى حالىقتارى وداعىن قۇرۋ شىن مانىندە ءبىراز ۋاقىتتان بەرى جەمىستى تۇردە العا جىلجىپ كەلەدى. ەگەر وسى تۇركى جۇرتىنىڭ بىرىگۋى ىسكە اسىپ جاتسا، نەگىزىنەن كىشى ازيا تۇبەگىنەن تۇركيا، ورتا ازيادان قازاقستان، قاپ تاۋىنان ازەربايجان، روسسيادان تاتارستان ەلدەرى باستى ءرول وينايدى. ال وعان شىعىس ەۆروپادان ۆەنگەرلەردە قوسىلاتىنى سوڭعى 5-6 جىلدان بەرگى ساياسي جاعدايدان بەلگىلى بولىپ وتىر.
بۇل ساياساتتا ەتنوگرافيالىق تۋىسقاندىق وتە ماڭىزدى ءرول وينايدى. ياعني، قازاق، قىرعىز، تاتار، باشقۇرت، قاراقالپاق، نوعاي، قۇمىق قاتارلى ۇلتتاردىڭ ءتىلى ەشقانداي اۋدارماشىسىز تۇسىنىلەدى، تىلدەرى 95 پايىز ۇقساس. وعان دىندەرى مەن قاتار جاعىراپيالىق جاعىن قوسساڭىز، بۇل ۇلتتار ءبىرىن-ءبىرى ءبىر ۇلتتاي سەزىنە الادى. بۇل حالىقتار ءبىر-بىرىنە جۇتىلىپ كەتەمىز دەپ تە قورىقپايدى سول ءۇشىن كەز كەلگەن ىستە بىرگە بولاتىنى داۋسىز. ال، وزبەكتەر باياعىسىنشا انادان ءبىر قىزعانىپ، مىنادان ءبىر قىزعانىپ ەكى ورتادا جۇرەدى. وزبەكتەرگە جاقىندىعى بار ۇيعىرلار مەن تاجىكتەردىڭ ازعانتاي ىقپالى بولۋى مۇمكىن. بىراق جالپى تۇرعىدان ولار شامالارىنىڭ كەلىسىنشە ورتاق توپتا بولعىسى كەلەدى. ازەربايجاندار مەن تۇركيا تۇرىكتەرىنىڭ ايىرماشىلىعى شامالى عانا، ەندى وعان قاپ تاۋى حالقى جاقىن ەكەنى بەلگىلى. مىنە، وسى ەلدەر ءوزارا ءبىر بلوك بولۋى مۇمكىن. بۇل جەردە تاعى حاكاستار (قازاقتار كاپىر قىرعىز دەيدى، يسلام ءدىنى تاراماي قالعان ەنەسەي قىرعىزدارى) مەن التايلاردى (يسلام ءدىنى جەتپەي قالعان قازاق تايپالارى) تەگى مەن تىلىنە قاراي وتىرىپ، ورتاق توپقا قوسۋعا مۇمكىندىك بار، سەبەبى ولار سوندا عانا ءوسىپ-وركەندەي الاتىنىن تۇسىنسە، بىردەن بىزگە تارتىلادى جانە وزدەرىنە پايدالى بلوك جاساۋىنا بارىنشا كومەكتەسكەن ءجون. ال، ونان ارمەن جاقۇتتار (ياكۋتيا) مەن تۆالاردى، چۋاشتارعادا كەڭەيتىپ، اقىرىنداپ كومەكتەسۋگە بولادى.
مۇمكىن بىرەۋلەر روسسياداعى تۇركى جۇرتىمەن قالاي بايلانىسقا تۇسەدى دەپ ويلاپ قالار. مەنىڭ كوزقاراسىمشا، بۇل دا مىنا بىرنەشە ساياسي سەبەپتەردەن ءبىزدىڭ پايدامىزعا شەشىلۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، روسسيادا تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلكەن توبى تۇرادى، ونىڭ ۇستىنە ولار ساياسي، علىمي، شارۋاشىلىق جاقتان نىعايۋ ۇستىندەگى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالار. جالپى روسسيا حالقىنىڭ 25%-نان استامىن ۇستايتىن حالىقپەن ساناسپاۋى مۇمكىن ەمەس. ەكىنشىدەن، روسسيا ورتا ازياداعى ءوز ىقپالىنان ايىرىلىپ قالۋدان قورقادى، ءتىپتى ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە ەلدەرمەن اتاپ ايتقاندا، تۇركى ءتىلدى مەملەكەتتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولۋعا مۇددەلى بولادى. ۇشىنشىدەن، قازىرگى حالىقارالىق گەوساياسي جاعداي بارعان سايىن كۇردەلەنۋدە. مىنە، بۇل ورىستارعا سەنىمدى سەرىكتى، مۇددەلى وداقتى كەرەك ەتەدى. ەۆروپا وداعىنىڭ ەشقاشان روسسياعا پايدا اكەلمەسى انىق، ارابتار كۇيرەۋدە، ەندى ماسونداردىڭ سيونيستىك ءتارتىبى ورىس يمپەرياسىنا باعىتتالۋدا. سوندىقتان روسسياعا ءبىز ەڭ سەنىمىد وداقتاس بولا الامىز، ول بىزگەدە پايدالى، بۇل جەردە ورىس بىزبەن ساناسپاسا ارينە وپىق جەيدى. تورتىنشىدەن، تۇركى جۇرتى تاريحي سىننان ءوتتى، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن ءتۇسىندى. اتا سالتى مەن ءدىنىن ساقتاعان، رۋحاني جاقتان ورنىققان جۇرت. ال روسسياداعى تۇركى رەسپۋبليكالارى دامۋ جولىندا ءارى سىندارلى ساياسات قولدانۋدا، قازىردىڭ وزىندە جانە بولاشاقتا ولار ساياسي ساحنادا رووسيانىڭ اتويشىلارى بولا الادى.
دايەك رەتىندە بىرنەشە ساياساتكەردىڭ كوزقاراسىن بەرۋدى ءجون كوردىك:
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ: (قازاق-تۇرىك بيزنەس-فورۋمىنىڭ جابىلۋ سالتاناتىندا سويلەگەن ءسوزى)
- اتاتۇرىك ايتقانداي، «بۇكىل تۇركىلەردىڭ بىرىگەتىن كەزى كەلەدى». سوندىقتان، مەن بۇكىل تۇركىتىلدەس اعايىنداردى قۋانىشپەن قارسى الا وتىرىپ، ءبىز دوسپىز دەگەندى ايتقىم كەلەدى. التاي مەن جەرورتا تەڭىزىنىڭ ارالىعىندا 200 ميلليوننان استام اعايىندار ءومىر سۇرۋدە. ەگەر ءبىز، بارلىعىمىز بىرىگەتىن بولساق، الەمدەگى ۇلكەن كۇشكە اينالامىز.
كيريلل بەنەديكتوۆ (روسسيا):
- و توم، سمەنيت لي نۋرسۋلتان نازارباەۆ ەۆرازيستۆو نا پانتيۋركيزم؟ ناسەلەنيە ساموگو كازاحستانا - 16,4 ملن چەلوۆەك، يز نيح سوبستۆەننو كازاحوۆ - 10,5 ملن. ەششە 75 ملن تيۋركوۆ جيۆۋت ۆ تۋرتسي. ۆ وبششي سچەت پوشلي تاكجە پروچيە گوسۋدارستۆا سرەدنەي ازي ي ازەربايدجان. نو وستالنىە-تو ميلليونى گدە؟ ۆەروياتنو، ۆ روسسي. ي، سۋديا پو ۆسەمۋ، يمەننو پروجيۆايۋششيح نا تەرريتوري ناشەي سترانى تيۋركوۆ نامەرەن ۆكليۋچيت نازارباەۆ ۆ تو «بولشوە ي ۆلياتەلنوە ۆ ميرە گوسۋدارستۆو»، پرو كوتوروە ون راسسكازىۆال ۆ ستامبۋلە. يدەيا نە نوۆايا. نازىۆاەتسيا ونا، پراۆدا، نە ەۆرازيستۆو، ا پانتيۋركيزم. يدەالوم پانتيۋركيزما ياۆلياەتسيا ۆوسسوزدانيە ۆەليكوگو گوسۋدارستۆا ۆسەح تيۋروك - كوگدا-تو ونو ۋ نيح بىلو ي نازىۆالوس ۆەچنىي ەل (چتو پريبليزيتەلنو سووتۆەتستۆۋەت نەمەتسكومۋ «تىسياچەلەتنەمۋ رەيحۋ»). سۋديا پو سلوۆام نازارباەۆا، نوۆىي ۆەچنىي ەل دولجەن راسكينۋتسيا وت التايا دو بەلوگو موريا، ۆكليۋچايا ۆ سەبيا تۋرتسيۋ، رەسپۋبليكي سرەدنەي ازي، كاۆكازا، پوۆولجيا... سوۆەرشەننو وچەۆيدنو، چتو پودوبنوە ناتسيونالنوە وبرازوۆانيە موجەت ۆوزنيكنۋت تولكو ۆ سلۋچاە پولنوگو راسپادا روسسيسكوي فەدەراتسي. توگدا ەۆرازيسكايا ينتەگراتسيا اۆتوماتيچەسكي مەنياەتسيا نا تيۋركسكۋيۋ - داجە ەسلي پود سۋردينكۋ پريدەتسيا اسسيميليروۆات وستاۆشيحسيا نا نوۆىح تەرريتورياح ۆەچنوگو ەليا رۋسسكيح.
(http://izvestia.ru/news/537872 )
سەرىك ەرعالي، ساياساتكەر:
- وي، وسى جۇرتتى-اي. ەلباسى ماسكەۋدەن انكاراعا بارىپ ساياسي باعىتتى وزگەرتە سالادى دەگەنگە كىم سەنەدى.وندا وعان ورىس تا، تۇرىك تە سەنبەس ەدى. بۇل جەردە كوپۆەكتورلى ساياساتتىڭ بىرىڭعايلانا باستاعانىن، كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ باۋىر ەكەنىن اجىراتۋ قاجەتىگى تۋعانىن ۋاقىت كورسەتىپ تۇر عوي. بۇدان ناتيجە شىعا قوياتىنى، ارينە مۇمكىن ەمەس. بىراق بولاشاققا ىرگەتاستى وسىلاي نەگە قۇيماسقا.
مۇحتار تايجان، ساياساتكەر:
- قازىر كەدەن وداعىنا كىرۋدەن باسىمىزعا باقتىڭ ورناي قويماعانىنا كوزىمىز انىق جەتتى. كۇندەلىكتى قانت-شايىمىز بەن قۇرت-مايىمىزعا، ەكونوميكالىق ساۋدا-ساتتىعىمىزعا وراسان نۇقسان كەلتىرگەنىن، اسىرەسە، رەسەيمەن شەكارالاس وبلىستاردىڭ ىسكەر ادامدارى ايتىپ-شاعىنعاندا، ەتەكتەرى جاسقا تولادى. مەنىڭ ويىمشا، ەلباسىنان باستاپ، ەلدىڭ ەڭ جاسىنا دەيىن، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىڭ تاعدىرى مەن مەملەكەتتىڭ ءمۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەردى ەڭ ماڭىزدى قاتارعا قويۋى كەرەك. وركەنيەتتى ەلدەردىڭ ونەگەسى ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى جانە ءاربىرىمىزدى ەلدىڭ تاعدىرىنان ءبولىنبەۋگە ۇيرەتەدى. سوندىقتان، قازاقستان وپپوزيتسياسى وكىلدەرىنىڭ جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋ تۋرالى باستاماسى شىرت ۇيقىداعى جۇرتتى شوشىتىپ وياتقانداي بولدى. قازاقستاننىڭ 14 وبلىسىنان جانە الماتى مەن استانا قالالارىنان 30 دەلەگات جينالىپ ءبىر مامىلەگە كەلسە، جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم وتكىزۋگە بولادى. (http://dala.tv/news/reseimen-odak-kursak-tagy-da-otar-elge-ainalamyz )
دارحان قىدىءرالى (تۇركى كەڭەسى باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى):
- ءيا، بۇگىن قازاقستان پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆ پەن تۇركيا پرەزيدەنتى ا.گۇلدى كەڭەستىڭ كوك بايراعىن كوتەرىپ، عيماراتىمىزدى رەسمي تۇردە اشادى دەپ كۇتىپ وتىرمىز. بىلايشا ايتقاندا، تۇگەل بولعان تورتەۋدىڭ تۋى تىگىلىپ جاتىر ستامبۋل كوگىندە. سونىمەن قاتار، كەڭەستىڭ كەڭسەسىندە مۇشە ەلدەردىڭ دە تۋلارى رەسمي تۇردە كوتەرىلەدى. ەندى ستامبۋلدا قازاقستاننىڭ تۋى تۇراقتى جەلبىرەيتىن تاعى ءبىر مەكەمە بار دەپ ايتۋعا بولادى.(اراشا سايىتىنا 2012جىلى 12 -قازاندا بەرگەن سۇحباتى http://arasha.kz/post/1008 )
«Abai.kz»
