- بەرىك سەرىكۇلى، ءوزىڭىز بىلەسىز، بيىل وڭتۇستىك جۇرتشىلىعى ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە. وبلىستىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولدى. ارينە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بۇل مەرەيتويعا ءتاۋىر تابىستارمەن جەتكەندىگىنە سەنىمىمىز مول. ال ءسىز نە دەيسىز؟

- بەرىك سەرىكۇلى، ءوزىڭىز بىلەسىز، بيىل وڭتۇستىك جۇرتشىلىعى ءۇشىن ۇلكەن مەرەكە. وبلىستىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولدى. ارينە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بۇل مەرەيتويعا ءتاۋىر تابىستارمەن جەتكەندىگىنە سەنىمىمىز مول. ال ءسىز نە دەيسىز؟

-راس ايتاسىز، بيىل وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ قۇرىلعانىنا
80 جىل تولدى. ەگەر تاريحي تۇرعىدان قا­راستىرساق، بۇل قاس-قاعىم عانا ءسات. ونىڭ ۇستىنە شىمكەنت شاھارىنىڭ دا، كيەلى تۇركىستاننىڭ دا، سايرامنىڭ دا، قىس­قاسى، بۇل وڭىردەگى كەز كەلگەن قالانىڭ تاريحى مىڭداعان جىلدارعا جەتەدى. دەگەنمەن بۇل ايماقتىڭ وبلىس بولىپ قۇرىلعانىنىڭ ءمانى ەرەكشە. شىن ءما­نىندە، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى جەر كولەمى جاعىنان ەلىمىزدەگى ايماقتار اراسىندا كوش باستاپ تۇرماعانىمەن، دەموگرافيالىق كورسەتكىشى جاعىنان، قازاق ۇلتىنىڭ شوعىرلانۋى جاعىنان الدىنا قارا سالمايدى. ەگەر وبلىس ءوزى­نىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا قانداي تابىستارمەن جەتكەنىنە توقتالار بول­ساق، ءوز باسىم وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ
ەڭ باستى جەتىستىگى رەتىندە ۇلتتىڭ ۇيت­قىسى بولىپ، انا ءتىلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتىپ، دەموگرافيالىق ءوسىمدى ساق­تاپ وتىرعاندىعىن ايتار ەدىم. قازاق­ستاننىڭ ەڭ باستى بايلىعى ادام دەسەك، ءبىزدىڭ وبلىس - وسى بايلىقتىڭ قادىرىن بىلەتىن ءوڭىر. ال ودان سوڭ ايماقتىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، رۋحاني-مادەني جەتىستىكتەرىن اتاپ وتكەن ءجون.
جالپى، وبلىستا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بەرگەن تاپسىرمالارى ناقتى ىقتياتتىلىقپەن ورىندالىپ كەلە جاتىر. وبلىس اكىمى دە ءوڭىردىڭ الەۋمەت­تىك-ەكونوميكالىق دامۋى ءۇشىن ايانباي تەر توگۋدە. وبلىس حالقى دا ەڭبەك­قور. ەگەر قانداي دا ءبىر تابىستارعا قول جەتكىزسەك، ونىڭ سىرى وبلىس باسشى­لىعىنىڭ جۇيەلى جۇمىسى مەن بۇقارا­نىڭ قاجىرلى ەڭبەگىندە جاتىر. ءۇس­تىمىزدەگى جىلدىڭ سەگىز ايىنىڭ قو­رى­تىندىسى بويىنشا، وبلىستىڭ ونەركاسىپ ورىندارىندا 279 ملرد تەڭگەنىڭ ءونىمى شىعارىلدى. بۇل وتكەن جىلعى وسى كەزەڭمەن سالىستىرعاندا ناقتى كولەم يندەسكى - 102,7 پايىز.
ەگەر بۇل كورسەتكىشتى جىكتەپ-ءجى­لىكتەيتىن بولساق كەن ءوندىرۋ ونەركاسى­بىندە 64,2 ملرد تەڭگەنىڭ ءونىمى شىعارىل­دى. بۇل قويان جىلعى كورسەتكىشتەن 9,8 پايىزعا ارتىق. ال وندەۋ ونەركاسىبىندە 187,2 ملرد تەڭگەنىڭ ءونىمى ءوندىرىلدى. ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيا­لىق دامۋ باعدارلاماسى اياسىندا 13,9 ملرد تەڭگەنىڭ 29 جوباسىن ىسكە قوسۋ جوس­پارلانعان ەدى. جىل باسىنان بەرى ولار­دىڭ بىرقاتارى ىسكە قوسىلىپ تا ۇلگەردى. جالپى، بۇل باعدارلاما بويىنشا ءجۇ­زەگە اسىرىلىپ جاتقان جوبالاردى وب­لىس اكىمى اسقار مىرزاحمەتوۆ تياناقتى باقىلاۋىندا ۇستاپ وتىر. وبلىس الەۋ­مەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ سەرپىنى جا­عىنان ەل بويىنشا الدىڭعى قاتاردا كەلەدى. وبلىستا شاعىن كاسىپكەرلىك تە قارقىندى دامىپ، «بيزنەستىڭ جول كار­تاسى-2020» باعدارلاماسى بويىنشا تۇراقتى تۇردە جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. وبلىستا شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرىنىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. جىل باسىنان بەرى شاعىن جانە ورتا كا­سىپ­كەرلىك سۋبەكتىلەرى 198,2 ملدر تەڭگەنىڭ ءونىمىن شىعاردى. جىل باسىنان بەرى شاعىن كاسىپكەرلىكتىڭ 492 سۋبەكتىسى­نە «دامۋ» قورىنان 16,9 ملرد تەڭگەنىڭ نەسيەسى بەرىلدى. «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسى بويىنشا 9,2 ملرد تەڭگە كولەمىندە 53 جوباعا قولداۋ كور­سەتىلدى. جىل اياعىنا دەيىن ولاردىڭ سا­نى 100-گە جەتپەك. قىسقاسى، ونەركاسىپ سا­لاسى جاقسى دامىپ كەلەدى. ال ءبىلىم بەرۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ سىندى سالالارعا توق­تالساق، بۇل باعىتتا دا مەرەيتويعا تو­لايىم تابىستارمەن جەتىپ وتىرمىز. ءبىر عانا ماسەلەنى الار بولساق، وبلىستا 104 764 بالا بالاباقشامەن قامتاماسىز ەتىلگەن. جالپى، بالاباقشالاردىڭ سانى 1039-عا جەتتى. وبلىستا ءبىلىم ور­داسىنىڭ سانى دا ارتتى. قازىر ءۇش اۋى­سىممەن وقيتىن مەكتەپتەردىڭ سانى ساۋ­ساق­پەن سانارلىقتاي عانا قالدى. الايدا وبلىس تۇرعىندارىنىڭ سانىنىڭ وتە جەدەل ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرۋ كەرەك. ماسەلەن، بيىل وبلىس بويىنشا 1 قىركۇيەكتە وقۋشىلاردىڭ جالپى سا­نى 547 مىڭ بالانى قۇرادى. بۇل ءتىپتى كەي­بىر وبلىستاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ سانى­نان دا كوپ. ەندى ءبىر قىزىقتى قا­راڭىز، وتكەن وقۋ جىلىندا ءبىزدىڭ وب­لىس­تا 38 مىڭ وقۋشى مەكتەپ بىتىرسە، ءبىرىنشى سىنىپقا 57 مىڭ بالا باردى. ايىر­ماشىلىق 19 مىڭ بالا. بۇل دەگەنىڭىز، ورتا ەسەپپەن 15 مەكتەپتىڭ وقۋشىسى دەگەن ءسوز. ارينە، ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنە مۇقتاجدىق ازايا قويماس. دەگەنمەن وبلىس باسشىلىعى دا قول قۋسىرىپ قا­راپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ وبلىستا مەم­لەكەتتىك «100 مەكتەپ، 100 اۋرۋحانا» باع­دارلاماسى اياسىندا 39 مەكتەپ تۇرعى­زىلعان. جالپى، وبلىستا 2010 جىلى 60, 2011 جىلى 54 مەكتەپ پايدالانۋعا بە­رىلدى. بيىل 74 مەكتەپتى پايدالانۋعا بەرۋ كوزدەلگەن بولاتىن، قازىر ولاردىڭ 23-ىندە قوڭىراۋ سىڭعىرلاپ، وقۋشىلار جايلى عيماراتتا وقىپ جاتىر. وبلىس­تا 2012 جىلدىڭ وزىندە 17, 7 ملرد تەڭگە مەكتەپ قۇرىلىسىنا ارنالعان بولاتىن. ۇستىمىزدەگى جىلى وبلىستا 238 وقۋشى «التىن بەلگىمەن» ءبىتىردى. ال رەسپۋب­ليكا بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ءۇشىن گرانت العانداردىڭ سانى 38 615 وقۋشى بولسا، ونىڭ 9 301 نەمەسە 24 پايىزى وبلىستىڭ ۇلەسىندە.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى­نىڭ 2012 جىلعى 29 ناۋرىزداعى №394 قاۋ­لىسىمەن بەكىتىلگەن «ۇزدىك پەداگوگ» اتا­عىن بەرۋ قاعيدالارىنا سايكەس بيىلعى جىلى «ۇزدىك پەداگوگ» كونكۋرسىنا رەسپۋبليكا بويىنشا 4000 مىڭعا جۋىق پەداگوگ قاتىسىپ، سونىڭ ىشىندە وب­لىسىمىزدىڭ ءۇش مۇعالىمى «ۇزدىك پەدا­گوگ» اتاعىن جەڭىپ الىپ، ولارعا 1 618 000 تەڭ­گە كولەمىندە قارجىلاي سىيلىق بەرىلدى.
بۇل دا ءبىراز جايدان حاباردار ەتسە كەرەك.
دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى دا دامىپ كەلەدى. وبلىستا ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىشى 10 پايىزعا تومەندەدى. سونىڭ ىشىندە تۋبەركۋلەزدەن قايتىس بولاتىندار سانى 15 پايىزعا، قان قىسىمىنىڭ كەسىرى­نەن تۋىندايتىن ءولىم-ءجىتىم 2 ەسەگە تومەندەدى. مەديتسينالىق مەكەمەلەر سانيتارلىق اۆتوكولىكپەن 100 پايىز قامتاماسىز ەتىلدى. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا 2010 جىلى 3,2 ملرد تەڭگەگە 75 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانى سالىندى، 2011 جىلى - 3,4 ملرد تەڭگەگە 59 نىسان سالىندى، ونىڭ ىشىندە «ساقالدى» دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىنىڭ قۇرىلىسى دا اياقتال­دى. 2012 جىلعا جالپى سوماسى 5,6 ملرد تەڭگەگە 59 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانىن سالۋ جوسپارلانعان بولاتىن، ونىڭ 51-ءى جەرگىلىكتى بيۋدجەت قاراجاتى ەسەبىنەن - 2,01 ملرد تەڭگەگە سالىناتىن بولادى. سونىمەن بىرگە بۇگىندە دەنساۋلىق ساق­­تاۋ مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ، مەديتسينا ۇيىمدارىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋدا مەم­لەكەتتىك-جەكەمەنشىك سەرىكتەستىكتىڭ مەحانيزمدەرى جاسالۋدا. 2009 جىلدان 2012 جىلعا دەيىن وبلىستىڭ اۋداندارى مەن قالالارىنىڭ 111 مەديتسينالىق ۇيىمدارىندا كۇردەلى جوندەۋ جۇمىس­تارى جۇرگىزىلدى. اعىمداعى جىلى 22 دەنساۋلىق ساقتاۋ نىسانىندا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. كۇردەلى ءجون­دەۋدىڭ ارقاسىندا دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىنىڭ عيماراتتارى مەن ءۇي-جايلارىنىڭ رەسۋرستارى ۇزارتىلدى، ولاردى ۇستاۋ اناعۇرلىم ۇنەمدى بولا­دى. الداعى ۋاقىتتا ءالى 50-دەن استام دەن­ساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىن كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ قاجەت. دەنساۋلىق ساقتاۋ نىساندارىن سالۋ جانە كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ بويىنشا نەگىزگى، سال­ماق وبلىستىق بيۋدجەتكە تۇسۋدە. تەك سوڭعى 3 جىل ىشىندە وبلىستىق اكىمدىك پەن ءماسليحاتتىڭ قولداۋىمەن بۇل ماقسات­تارعا 17 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارا­جات ءبولىندى.
الەۋمەتتىك سالاعا قىسقاشا توقتا­لار بولساق، از قامتاماسىز ەتىلگەن ازا­ماتتار سانى 22,6 پايىزعا تومەندەپ، 10 مىڭنان ءسال عانا اسادى. ەگەر وبلىستا 2 ملن-نان استام تۇرعىن بار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، بۇل كورسەتكىش جامان ءناتي­جە ەمەس دەپ ويلايمىن. «ديپلوممەن -اۋىلعا» باعدارلاماسى اياسىندا 250-گە جۋىق مامانعا مەملەكەتتىك قولداۋ كور­سەتىلدى. ولارعا جالپى كولەمى 170 ملن تەڭگەگە جۋىق نەسيە بەرىلىپ، 71 مامان باسپانالى بولدى.
«قامقورلىق» اكتسياسى اياسىندا 93 مىڭعا جۋىق ادامعا 2 ملرد-قا جۋىق تەڭگەنىڭ مورالدىق-ماتەريالدىق جاردەمى جاسالدى.
ال اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىنا توقتالار بولساق، جىل باسىنان بەرى وب­­لىس ديحاندارى مەن باعباندارى 60 ميل­لياردقا جۋىق تەڭگەنىڭ ءونىمىن ءوندىردى. ەگىستىك القاپتاردىڭ كولەمى 2012 جىلى 2009 جىلمەن سالىستىرعاندا 96,7 مىڭ گەكتارعا ارتىپ، 738,0 مىڭ گەكتار كولەمدى قۇرادى. ونىڭ ىشىندە باسىمدى داقىل­دار بويىنشا، ءداندى داقىل 305 مىڭ گەك­تار، مايلى داقىل 121,7 مىڭ گەكتار، ماقتا 147,8 مىڭ گەكتار، كارتوپ 14,7 مىڭ گەكتار، كوكونىس 32,5 مىڭ گەكتار، باقشا 54,3 مىڭ گەكتار، مال ازىقتىق داقىل 179,3 مىڭ گەكتار جەرگە ەگىلدى.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

وبلىس تۇرعىندارىن قىسقى جانە ەرتە كوكتەمگى مەزگىلدە قولجەتىمدى باعادا جەمىس-كوكونىس ونىمدەرىمەن قامتاما­سىز ەتۋ ءۇشىن 2010 جىلى 50 مىڭ توننا، 2011 جىلى 67 مىڭ توننا، 2012 جىلى سىيىم­دىلىعى 28 مىڭ توننالىق قويمالار جوندەۋدەن ءوتىپ جانە جاڭادان سالى­نىپ، جالپى قويمالاردىڭ سىيىمدىلىعى 145 مىڭ تونناعا جەتتى. بۇگىنگى تاڭدا وسى قويمالاردا ءبىرىنشى كەزەكتەگى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار كارتوپ، پياز، كوكونىس، جەمىس-جيدەك ونىمدەرىن ساقتاپ، جىل بويىنا وبلىسىمىزدى ساپالى ار­زان باعاداعى ونىمدەرمەن قامتاما­سىز ەتۋگە تولىق مۇمكىنشىلىك بەرىپ وتىر.
وبلىستا مال شارۋاشىلىعى دا جاق­سى دامىپ كەلەدى. ماسەلەن، بيىل ءىرى قارا مالدىڭ سانى 837,6 مىڭ باستى، قوي مەن ەشكى 3848,2 مىڭ باستى، جىلقى 182,8 مىڭ باستى، تۇيە 19,0 مىڭ، شوشقا 42,6 مىڭ باستى، قۇس 2480,4 مىڭ باستى قۇرادى.
2009 جىلمەن سالىستىرعاندا ءىرى قارا مالدىڭ باسى 11,8%، قوي مەن ەشكىنىڭ مال باسى 7,8%، جىلقىنىڭ سانى 20,4%، تۇيەنىڭ سانى 11,5% جانە شوشقانىڭ سانى 22,7%، قۇستىڭ سانى 8,7% ارتتى.
سونىمەن قاتار 2009 جىلمەن سا­لىستىرعاندا مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ نەگىزگى تۇرلەرى: ەت (سويىس سالماعىندا) - 10,5% ارتىپ، 91,8 مىڭ توننا، ءسۇت - 7,2% ارتىپ، 650,9 مىڭ توننا، جۇمىرتقا - 7,7% ارتىپ، 266,2 ملن. دانا ءوندىرىلدى.
وبلىستا 170 اسىل تۇقىمدى مال شا­رۋاشىلىقتارى جۇمىس ىستەيدى، ونىڭ ىشىندە 16 شارۋاشىلىق ءىرى قارا، 95 - قوي-ەشكى، 32 - جىلقى، 16 - تۇيە، 8 - شوشقا جانە 1 - شارۋاشىلىق قۇس وسىرۋمەن، 2 شا­رۋاشىلىق ارا وسىرۋمەن اينالىسۋدا. وسى شارۋاشىلىقتاردا اسىل تۇقىمدى 23,3 مىڭ باس ءىرى قارا، 308,8 مىڭ باس قوي، 12 مىڭ باس جىلقى، 4,6 مىڭ باس تۇيە، 253 مىڭ باس قۇس، 13,7 باس شوشقا وسىرىلۋدە.
«سىباعا» باعدارلاماسى شەڭبەرىن­دە فەرمەرلىك شارۋاشىلىقتاردى دامى­تۋعا 2012 جىلى 4200 باس انالىق ءىرى قارا مال ساتىپ الىنۋ جوسپارلانسا، بۇگىنگى كۇنگە 4330 باس ءىرى قارا ساتىپ الىندى. سونىمەن قاتار قۇس شارۋاشىلى­عىن دامىتۋ ماقساتىندا 4 ينكۋباتور، 3 قۇ­راما جەم دايىنداۋ تسەحى اشىلدى.
جىل باسىنان بەرى 4 ەت وڭدەيتىن، 3 ءسۇت وڭدەيتىن، 2 كوكونىس ونىمدەرىن قايتا وڭدەيتىن كاسىپورىن اشىلدى. وبلىستا جاساندى ۇرىقتاندىرۋ جونىندەگى 2 ديستريبيۋتەرلىك ورتالىق جۇمىس ىستەيدى. ولار ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قاڭتار ايىنان بەرى 61 مىڭ باس مال قولدان ۇرىقتاندىردى. مىنە، بۇلاردىڭ بارلىعى وڭتۇستىك وبلىسىنىڭ قازىرگى جەتىس­تىكتەرى.
- بەرىك سەرىكۇلى، اۋىل شارۋاشىلىعى دەمەكشى، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىن­دا بۇل سالاعا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيا­لاردى ەنگىزۋ قانشالىقتى دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ جاتىر؟
- ءححى عاسىردا ەلىمىزدىڭ دامۋ باعى­تىن يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار ايقىندايتىنى قازىردەن-اق بەلگىلى بو­لىپ وتىر. ءتىپتى يننوۆاتسيا الەمدىك دەڭگەيدە قولدانىلىپ جاتىر. ماسەلەن، قازىر نانوتەحنولوگيا دەگەن بار. ول دا -يننوۆاتسيا. ءوندىرىستىڭ شىعىنىن ازايتىپ، ونىمدەرىن ساپالى ءھام سۇرانىس­قا يە قىلىپ ءوندىرۋ دە ءبىر سوزبەن ايت­قاندا - يننوۆاتسيا. ويتكەنى مۇنداي دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن زاماناۋي قۇرال-جابدىق، جاڭاشا كوزقاراس كەرەك. وسى مىسالدارعا سۇيەنە وتىرىپ، يننوۆا­تسيا دەگەن ۇعىمدى قاراپايىم تىلمەن جاڭا­لىق دەپ قانا باعالاساق، وندا ءوڭتۇس­تىك قازاقستان وبلىسىندا اۋىل شارۋا­شىلىعىندا تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءتاسىلى كەڭىنەن قولدانىلا باستادى. بۇل ءادىستىڭ ارتىقشىلىعى ۇشان-تەڭىز. بۇرىن باۋ-باقشالارعا سۋ ارىقپەن جەتكىزىلىپ، سۋ كوپ ىسىراپ بولاتىن ەدى. بۇل ءوزى كونەدەن
كەلە جاتقان ءداستۇر بولاتىن. ال قازىر تامشىلاتىپ سۋعارۋ ارقىلى ەڭ الدىمەن سۋدىڭ ىسىرابى ازايسا، ەكىنشىدەن، ءونىم كولەمى ارتىپ جاتىر. وبلىستا بيىل تامشىلاتىپ سۋعارۋ ءادىسى 20 مىڭ گەكتار جەرگە قولدانىلدى. سونىڭ ناتيجەسىن­دە 13 ملرد تەڭگەنىڭ ءونىمى الىندى. بۇل ءتاسىل ماقتا وسىرۋدە دە، باقشا، كونونىس ءوسىرۋ سالاسىندا دا قولدانىلىپ جاتىر. سونىمەن بىرگە وبلىستا جىلىجايلار قۇرىلىسى قارقىندى دامىپ كەلەدى.
قازىر جىلىجايلار ءتىپتى مەكتەپتەردىڭ جانىنان دا اشىلىپ جاتىر. وبلىستا 1017 مەكتەپ بولسا، سولاردىڭ 443-ءىنىڭ جانىنان جىلىجاي سالۋ جوسپارلان­عان ەدى. قازىر 415 مەكتەپتىڭ جىلىجاي قۇ­رىلىسى اياقتالىپ قويدى. 28 مەكتەپتىڭ جىلىجايى سالىنىپ جاتىر. جالپى، وبلىستا جىلىجايلاردىڭ كولەمى 2009 جىلى 124,0 گەكتاردى قۇراعان بولسا، بۇگىنگى كۇنگە بۇل كورسەتكىش 4 ەسەگە ارتىپ، جالپى كولەمى 507 گەكتارعا جەتتى. ءۇس­تىمىزدەگى جىلدىڭ باسىنان بەرى سالىنعان جىلىجايلاردىڭ كولەمىنىڭ ءوزى 118,4 گەكتار بولدى. جالپى، ەلىمىز بويىنشا جىلىجايلاردىڭ كوپتىگى جاعىنان وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى الدا كە­لەدى. وبلىستاعى جىلىجايلار رەسپۋبليكا­لىق كورسەتكىشتiڭ 85 پايىزىن قۇرايدى.
- بيىل باقشا داقىلدارىنان رەكورد­تىق كورسەتكىشكە قول جەتكىزىپسىزدەر...
- شىنىندا دا بيىل وبلىستا باقشا داقىلدارىنان رەكوردتىق دەڭگەيدە ءونىم جينالدى. دالىرەك ايتقاندا، 1 ملن 10 مىڭ توننا ءونىم الدىق. ارينە، بۇل جەردە ديحانداردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىن ايرىقشا اتاپ وتكەن ءجون.
دەگەنمەن ەگىستىك جەردىڭ ازۋى، جەردىڭ سورلانۋى، جىلدان-جىلعا اۋرۋ تۇرلەرىنىڭ كوبەيۋى، تەحنيكانىڭ، قار­جىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جانە سۋ تاپ­شىلىعى سياقتى ءتۇيىندى ماسەلەلەرمەن كەزدەسىپ وتىرعان باقشا وسىرۋشىلەر­دىڭ جاعدايىنا قازىر مەملەكەت باسشىسى­نان باستاپ، ۇكىمەت تە، وبلىس اكىمدىگى دە ەرەكشە نازار اۋدارىپ، قاجەتتى قولداۋلار كورسەتىپ جاتىر. ايتپەسە بيىلعىداي قۇرعاشىلىق جىلىندا قوماقتى تابىس­قا جەتۋ وڭايعا سوقپاس ەدى. ال مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ بولعان سوڭ، توگىلگەن تەردىڭ دە اقتالعانى راس. ەگەر ناقتى قانداي قولداۋ بولعاندىعىنا توقتالار بولساق، ماقتاارال اۋدانىندا سۋ سورعى ستانسالارىنىڭ ىسكە قوسىلۋىن، ۇكىمەت تاراپىنان تاۋار وندىرۋشىلەرگە جە­ڭىلدەتىلگەن باعامەن بەرىلگەن جا­نارمايدىڭ، تىڭايتقىشتاردىڭ بەرى­لۋىن، اعىن سۋ جەتكىزىپ بەرۋ قۇنىنىڭ ارزانداتىلۋىن، ءار گەكتارعا 12,0 مىڭ تەڭگەدەن سۋبسيديا تولەنۋىن ايتۋىمىزعا بولادى.
سونىمەن قاتار 2009 جىلى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىنە تۇگەندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ، 104 مىڭ گەكتار سۋارمالى جەردىڭ اينالىمنان شىعىپ قالعانى انىقتالعان بولاتىن. وسى ماقساتتا وبلىستىق بيۋدجەتتەن 8,9 ملرد تەڭگە «جول كارتاسى» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە 6,0 ملرد تەڭگە (جالپى 14,9 ملرد تەڭگە) قارجى ءبولىنىپ، 2009 جىلى 44,0 مىڭ گەكتار، 2010 جىلى 33,0 مىڭ گەكتار، 2011 جىلى 27,0 مىڭ گەكتار جەر قايتا اينالىمعا قوسىلىپ، جالپى 14 مىڭنان استام جاڭا جۇمىس ورىندا­رى اشىلدى.
بيىلعى اۋا رايىنىڭ شارۋالار­عا جايسىزدىعىنا قاراماستان، باقشا داقىلى وتكەن جىلدان 16,3 مىڭ گەكتارعا ارتىق ەگىلىپ، جالپى كولەمى 54,3 مىڭ گەكتاردى قۇرادى. ونىمدىلىك تە جامان بولعان جوق. ونىمدىلىك گەكتارىنا 21 تسەنتنەرگە ارتىپ، ءار گەكتار القاپتان 186 تسەنتنەردەن ءونىم الىندى. ناتيجەسىندە بۇرىن-سوڭدى بولماعان 1 ملن 10 مىڭ توننا ءونىم جينالدى، بۇل وتكەن جىلدان 275 مىڭ تونناعا ارتىق. باقشا داقى­لىنىڭ رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنا قاجەتتىلىگى 400,0 مىڭ توننا بولسا، وبلىستا وندىرىلگەن باقشا قاجەتتىلىكتەن 2,5 ەسەگە ارتىق. بۇل ۇلكەن جەتىستىك.
قازىر وبلىستا جينالعان باقشا ونىمدەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ قاجەتتىلىگىن وتەۋمەن قاتار، ءتىپتى سوناۋ ەۋروپاعا دەيىن ەكسپورتتالىپ جاتىر. بۇل جەردە ءبىز سولتۇستىكتەگى كورشى رەسەي نارىعى تۋرالى ايتىپ وتىرعان جوقپىز. قازىر وقو-دان جينالعان داقىلدارى گەرمانيا، فرانتسيا سىندى ەۋروپا ەلدەرىنىڭ سۋ­پەرماركەتتەرىنەن، دۇكەندەرىنەن تابۋعا بولادى. مەنىڭشە، بۇل تەك ءبىزدىڭ وبلىس ءۇشىن عانا ەمەس، رەسپۋبليكا تۇرعىن­دا­­رى ءۇشىن دە ماقتانىش. ويتكەنى بىزدە وتاندىق تاۋارلار دامىعان ەلدەردە شىعارىلاتىن ونىمدەرمەن باسەكەگە تۇسە المايدى دەگەن جاڭساق ۇعىم بار. ونىڭ ۇستىنە ەۋروپالىقتار دا باقشا داقىل­دارىن جاقسى وسىرەدى. ولاردا تەحنولوگيا بار. ال بىزدە تابيعي تازا ءونىم بار. دەگەنمەن 1 ملن 10 مىڭ توننا ءونىم دە ءبىز ءۇشىن سوڭعى مەجە ەمەس، وبلىستىڭ الەۋەتى ودان دا كوپ ءونىم جيناۋعا جەتەدى. مىنە، قىسقاشا ايتساق، وبلىستىڭ ازدى-كوپتى تابىسى وسى.
- بۇل دۇرىس ەكەن. ەندى رۋحاني سالاعا قاراي ويىسساق...
-مەنىڭ ويىمشا، ەلدىڭ دامۋىندا ەكونوميكامەن قاتار رۋحانيات پەن ءما­دەنيەت تە ماڭىزدى ورىنعا يە. وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى­نىڭ اۋماعى تۇنىپ تۇرعان تاريح. ءبىز وبلىس­­تىڭ قۇرىلعانىنىڭ 80 جىلدىعىن اتاپ وتپەكشىمىز. الايدا بۇل وڭىردەگى كەز كەلگەن ەلدى مەكەننىڭ تاريحى ءارىسى مىڭداعان، بەرىسى جۇزدەگەن جىلدارعا كەتەدى. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن، دالىرەك ايتقاندا، 2000 جىلى ەل بولىپ، جۇرت بولىپ تۇركىستان قالاسىنىڭ 1500 جىلدىعىن تويلاعان بولاتىنبىز.
الايدا تۇركىستاننىڭ تاريحى 1500 جىلدان دا ارىگە كەتەدى. سول سياقتى سايرام، ساۋران سىندى قالالاردىڭ دا تاريحى تەرەڭ. قازىردىڭ وزىندە شىم­كەنت شاھارىنىڭ تاريحى 2200 جىلعا با­راتىندىعىن تاريحشىلار دالەلدەپ وتىر. دەمەك، وڭتۇستىك ءوڭىرى مادەنيەتتىڭ، رۋ­حانياتتىڭ بەسىگى دەگەن ءسوز. بۇل وڭىردە ارىستان باب، ىسقاق اتا، قوجا احمەت ياسساۋي سىندى اۋليە-امبيەلەر دە ءومىر ءسۇردى. تۇركىستاندا قازاقتىڭ حاندارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى جەرلەنگەن. ءبىز بۇل ماسەلەلەردى دە ەستەن شىعارماق ەمەس­پىز. وبلىسىمىزدىڭ 80 جىلدىق مەرەي­تويى قارساڭىندا، قۇربان ايتتىڭ العاش­قى كۇنىندە وڭتۇستىك قازاقستان جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن جانە وسىندا جەرلەن­گەن 300-گە جۋىق اۋليە-امبيە، ابىزدار، حاندار، بي-شەشەندەر، باتىرلارعا، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرىنە، اقىندار، جازۋشىلار، كومپوزيتورلارعا ارنالىپ ۇلكەن اس بەرىلمەك. ون كۇن بۇرىن قۇران حاتىم ءتۇسىرىلىپ جاتىر. مەنىڭ­شە، بۇل شارا دا ماڭىزدى. ويتكەنى وتكەن كۇن مەن بۇگىنگىنىڭ اراسىندا رۋ­حاني ساباقتاستىق بولۋى قاجەت. ودان بولەك، الاش قايراتكەرلەرى احمەت باي­تۇرسىنۇلىنىڭ 140 جىلدىعىنا، جا­ھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ 125 جىلدى­عىنا ارناپ جىل اياعىنا دەيىن عى­­­لىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزۋ ويىمىزدا بار. سەبەبى ۇلتقا قىزمەت
ەتكەن تۇلعالارعا قۇرمەت تەك ولاردىڭ تۋعان جەرلەرىندە عانا كورسەتىلمەۋى كەرەك. قازاق دالاسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىندە ۇلت زيالىلارىن ۇلىقتاپ، ولاردىڭ ءومىرى مەن ەلگە سىڭىرگەن ەڭبەگىن ناسيحاتتاپ وتىرۋ جاستاردىڭ تاربيە­سى­نە وڭ ىقپال ەتەتىن ءىس. ءتىپتى جاس تۇگىلى جاسامىسقا دا قاجەت دۇنيە بۇلار.
- مۇنى وبلىس باسشىلىعىنىڭ العا قويعان جوسپارلارى دەپ باعالايىق. ال جەكە ازامات رەتىندە باسقا قانداي ىستەردىڭ اتقارىلعانىن قالار ەدىڭىز؟
- ارينە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە ەمەس، جەكە ازامات رەتىندە دە كوكەيگە كوپتەگەن ويلار ءتۇيىپ جۇرە­تىنىمىزدى جاسىرمايمىن. اشىعىن ايتقاندا، رۋحاني-مادەني سالالارعا قاتىستى جوبا-جوسپارلارىمىز بولسا، ولاردىڭ ءبىرازى جەكە ازاماتتاردىڭ ويىنان تۋىنداپ جاتادى. ەلباسى دا ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋ ءما­سەلەسىنە كەلگەندە ەشكىمنىڭ قولىن قاعىپ وتىرعان جوق. وبلىس اكىمى اسقار يسا­بەكۇلى دا ۇلت تاريحىنا، مادەنيەتكە، رۋحانياتقا بەيجاي قارامايتىن ازا­مات. شىمكەنت قالاسىندا كەڭەس وداعى­نىڭ باتىرى، گەنەرال سابىر راقىموۆقا ەس­كەرتكىش اشىلدى، بايدىبەك بابامىزعا
دا ەسكەرتكىش قويىلىپ جاتقانى سونىڭ ايعاعى. ءوز باسىم مۇمكىندىك بولسا وبلىسىمىزدا قازاق جۋرناليستەرىنىڭ فورۋمىن وتكىزگەن دۇرىس بولار ەدى دەپ ويلايمىن. نەگىزى، بۇل يدەيانى بىرقاتار ازاماتتار كوتەرىپ تە ءجۇر. «نۇروتان» حدپ حاتشىسى ەرلان قاريننىڭ دە، بەلگى­لى ساياساتتانۋشى ايدوس سارىمنىڭ دا، تانىمال جۋرناليست داۋرەن قۋاتتىڭ
دا وسى ماسەلەنى كوتەرگەنىن بىلەمىن. وكىنىشكە قاراي، ازىرگە يدەيا جۇزەگە اسا قويعان جوق. قازاق جۋرناليستەرىنىڭ فورۋمىن وڭتۇستىك قازاقستان جەرىن­دە ۇيىمداستىرۋ ونىڭ بەدەلىن تۇسىرە
قوي­ماس ءسىرا. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ازاماتتارى ورىس جۋرناليستيكاسىنىڭ حالىقارالىق فورۋمىن بىرنەشە رەت وتكىزگەندىگىن بىلەمىز. ولاردىڭ ءبىرى
ءتىپ­تى قازاقستاندا وتكەنىنەن دە حاباردار­مىز. ءوزىم جۋرناليست ەمەسپىن، بىراق مەملەكەتتىك تىلدە اقپارات تاراتاتىن وتاندىق جانە شەتەلدىك باق وكىلدەرى­نىڭ باسىن قوسقان ابزال دەپ ويلايمىن.
ونىڭ ۇستىنە احمەت بايتۇرسىنۇلى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ سىندى الاش ارىس­تارى شىعارىپ تۇرعان «قازاق» گازەتىنىڭ 100 جىلدىعى كەلە جاتىر. قاتەلەسپە­سەم، «قازاق» گازەتىنىڭ تۇڭعىش ءنومىرى 1913 جىلدىڭ 2 اقپانىندا جارىق كورگەن بولۋى ءتيىس. دەمەك، كەلەر جىلى ۇلتتىق جۋرناليستيكانىڭ ۇلكەن مەرەيتويى دەگەن ءسوز. ال وڭتۇستىك قازاقستاندا
انا تىلىمىزدە اقپارات تاراتاتىن رەس­پۋبليكاداعى بارلىق گازەت-جۋرنالدىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى جارىق كورەدى. رەسپۋبليكادا قازاق تىلىندە جارىق كورەتىن باسىلىمدار سانى 400-دەن ءسال اسسا، وڭتۇستىكتە ولاردىڭ 192-ءسى شىعادى. دەمەك، ۇلتتىق جۋرناليستيكا فورۋ­مىن بىزدە وتكىزگەننىڭ ايىبى جوق.

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- قۇپتارلىق ۇسىنىس ەكەن. بۇل پىكىردى وبلىس باسشىلىعىنىڭ رەسمي كوزقاراسى دەپ ۇعامىز با، الدە جەكە پىكىرىڭىز رەتىندە قابىلدايمىز با؟
- بۇل مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم. ءسوز باسىندا ايتقانىمداي، ءاربىر ازامات­تىڭ جەكە پىكىرىنەن جاقسى-جاقسى باستاما­لار دۇنيەگە كەلىپ جاتادى. ماسەلەنىڭ وسى قىرىن دا ەستەن شىعارماعان ابزال. ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك قىزمەتكەر ءوز ۇلتىنىڭ قۇندىلىقتارىن قادىرلەمەسىن، حالقىنا، حالقىنىڭ تاريحىنا جانى اشىماسىن دەگەندى ەستىپ پە ەدىڭىز؟
- جوق، ارينە...
-ولاي بولسا مەن دە قازاق حالقىنىڭ ءبىر ۇلىمىن. ەل باسقارىپ وتىرعان كەز كەلگەن ازامات تا سولاي. سوندىقتان ءبىز دە قوعام تىنىسىن سەزىنىپ وتىرامىز. وكىنىشتىسى، اكىمقارالاردىڭ ءبارىن ۇلتقا جانى اشىماس جاندار سياقتى سيپاتتاۋ كەزدەسىپ قالادى كەيدە. ادەتتە مەملەكەتتىك قىزمەتتەن قولىمىز كوپ بوساي بەرمەيدى، ايتپەسە مەن دە ۇلتقا،
انا تىلىمىزگە، تاريحىمىز بەن سالت-داستۇرىمىزگە قاتىستى ماسەلەلەردى نازاردان تىس قالدىرماۋعا تىرىسامىن. سول سەبەپتى كوكەيگە ءتۇرلى ويدىڭ ورا­لاتىنى بار. مۇمكىندىگىمىز بولسا، ولاردى جۇزەگە اسىرۋعا دا بولاتىن شىعار. باستىسى، قانداي ىستە دە نيەت كەرەك.
- ادەتتە كوپتەگەن ازاماتتار ۇلى تۇل­عارلاردىڭ قاناتتى سوزدەرىن وزدەرىنە ۇس­تانىم رەتىندە باعالاپ جاتادى. ءسىز شە؟
- شىنىندا دا تالاي عۇلامانىڭ ءبىراۋىز ءسوزى ءبىز سياقتى قاراپايىم ادامدارعا ومىرلىك ۇستانىم، باعىت-
باعدار بەرىپ تۇراتىنى جاسىرىن ەمەس.
ءوز با­سىم الاش كوسەمى ءاليحان بوكەي­حاننىڭ «جۇرتىنا، حالقىنا قىزمەت ەتۋ - بىلىمدىلىكتەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەن ءسوزىن ۇستانىم ەتەمىن.

سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن بەرىك بەيسەنۇلى